Lıbertı (Kıno áńgime)

Bul qalaǵa kóktem kelse de, kók áli shyǵa qoımady. Kún kózi ala bulttyń arasynan jasyrynbaq oınaǵan baladaı anda-sanda syǵalap qoıady. «Mensiz tońyp qalǵan joqsyńdar ma?» degendeı bir mezet jarq ete qalady da qaıta joq bolady.  Jáne jarq etkeni mańaıdy kúıdirip jibererdeı. «Jamannan shyqqan sóz ashy, bulttan shyqqan kún ashy» degen osy eken aý- dedi parktiń ishindegi oryndyqta otyrǵan aryqtaý erkek. Ol salaly saýsaqtarymen sıgaretin sándene qysady. Qońyr fıltrli temekini aıalaı álpeshteı ustaıdy. Erninen erine shyqqan sıgarettiń fıltri sál sýlanǵan. Salaly saýsaqtardaǵy kókpeńbek bop sandar kózge túsken.. Ár saýsaqqa bir-bir sıfr qonjyıa qalǵan. Qandaı san ekeni belgisiz tek sıgaret qysqan qos saýsaqta ǵana 1..9 degen belgi tur. Eki sanda eskirgen tárizdi. Jazýlar et pen terige ábden sińgen syńaıly. Bul elýlerdi eńsergen aryq kisi. Qyr murynnyń sál qısyqtyǵy bolmasa, jazyq mańdaı, qoıý qas. Kózi kók te emes, qara da emes, qara kók sekildi. Up-uzyn kirpikteriniń astyndaǵy muńly janar álde-qaıda alańdaıdy. О́zine jarasa qalǵan juqalaý saqal-murty bul erkektiń tektiligin pash etkendeı. Bir qaraǵanda kıno akter dep qalasyń. Aıaǵyndaǵy eskileý krassovkanyń máni  ketken. Bir kezdegi aqshyl aıaq kıim qońyp qara túske aınalǵan . Butyndaǵy qara shalbardyń da ıesine erinbeı qyzmet etkeni kórinedi. Bul jer  qalanyń ortasyndaǵy úlken saıabaq bolatyn. Parktiń bir buryshyndaǵy úlken emenniń túbindegi oryndyqta álgi erkekten basqa eshkim joq. Oryndyq degende kádimgi aralary ashyq aǵash oryndyq. Dem alǵan eldiń emin-erkin sóılesýine, qala berdi túngi jastardyń mahabbat besigi bolǵan eski oryndyq. Álde qaıdan bir quıyn kóterilgen. Ol mańaıdaǵy byltyrǵy -japyraq, shań tozańdy, eski qaǵaz-qoqysty áýege kótere jónelgen de qaıta basylǵan. Saıabaqtyń arǵy jaǵynan radıonyń daýsy estiledi. Durysy bul radıo emes, tek mýzyka oınap turǵan radıo kúsheıtkish. «Mıllıon, mıllıon alyh roz....» bul án erkektiń jaqsy kóretin áýenderiniń biri. Áni de, sózi de tanys.  Biraq ta áýenniń daýsy úzik-úzik.... Byltyrǵy gúlzardyń orny kishigirim tóbe tárizdi. Tek solǵan gúldiń túbirleri ǵana kózge urady. Jas ózek áli kógermese de, kókteýge jaqyn. Bir kezde álgi dóńniń artynan bala súıregen kempir kórindi. Keıýananyń bir qolynda ıtergen arba da, ekinshi qolynda telefon sampyldap sóılep barady. Shamasy kelini me, týysy ma áıteýir jaqyny jaıly. «Balanyń basyn ábden qatyrdy. Kosmetolog eken, «salon krasotasy bar»  degeni qyp-qyzyl ótirik boldy. Báse nege uzatý toıyn jasamady desem? Ana qudalar da alaıaq eken. » Kempirdiń daýsy myna parktiń jartysyna jeterdeı. Erkek qaltasynan sıgaretin aldy da, bir buryshynan shertip oınap ýaqyt ótkizbek bolǵan syńaıly. Ol sıgarettiń qorabyna taǵy da úńildi. Nıkotın... qansha eken? dep shuqydy. «Keregi joq. Mama...Mama...» dep erkektiń dál tý syrtynan óksip jylap júgirgen qyz kórindi. Beline túsken qolań shashy jelmen jarysqandaı jelbireıdi. Shamasy bir nársege qatty renjigen syńaıly, júgirip óte shyqty.   Biraq qyzdyń  sońynan qýǵan da, izdegen de jan kórinbeıdi. Kók tútin taza salqyn aýaǵa aralasyp, álde-qaıda asyqqandaı jóńkı kóshedi. Er adam tabanynyń astyndaǵy temeki tuqylyn krassovkasynyń ushymen ıtergen. Sosyn qolyndaǵy sirińke qorabyn juqa kýrtkasynyń qaltasyna sala bergeni. Bir sát sirińke ustaǵan salaly saýsaqtar oń qaltanyń aýzyna jete bergende kidirdi.... Osy kezde manadan alysqa sonaý reklama baǵana jaqtan kóz almaǵan  erkektiń túsi ózgerdi.  Elektr fonar ilingen baǵananyń artynan juqaltań uzyn boıly bala kórindi. Ap-aryq, jasy 14-15-ter shamasy. Er adam qaltasyna sala bergen sirińkesin qaıta shyǵardy. Boz bala da muny kórdi. Júrisin tejep erkekke tesile qaraǵandaı. Ústinde latynsha jazýy bar kók fýtbolka, butynda tizesi jyrtylǵan djınsy. Tizesiniń ústi jyrtylǵan. Aıaǵynda qyzyl krassovka. Jas jigit kózindegi  kózildirigin jóndedi de sál kidirdi. Ekeýi de bir-birinen kóz almaıdy. Jas jigittiń kókshil qara kózderi , buıra shashy, tipti murny, ásirese ıegi de er adamnan aýmaı qalǵan. Erkek ornynan qozǵalyp baryp, sıgaretin qaıta tutatty. Eskileý qoraptaǵy sirińkeniń alǵashqysy birden tutana qoımaǵan.  Taramys salaly saýsaqtar sál dirildegendeı. Erkek eski qoraptan ekinshi sirińkeni alyp tutatty. Ony da qaıta-qaıta úıkep baryp tutatqan. Qumarta sorǵanda kók tútin qolqaǵa baryp tirelip, sosyn aýzy-murnynan burqyraı jóneldi.

• Iá amansyń ba? – dedi erkek ornynan sál kóterilip jaı ǵana.
• -Prıvet! – dedi jas jigit. Ne isterin bilmegendeı, ásirese eki qolyn qaıda qoıaryn bilmeı.

Ekeýi de bir-birine únsiz qarap qaldy. Radıodaǵy áýen qaıta estile bastady. Shamasy úzilgen jeri jelmen terbelip qaıta jalǵasyp ketken syńaıly. Er adam temekisin taǵy  sorǵan. Biraq eki kózi balada.

• Otyr, - dedi jaı ǵana. Tipti sybyrlaǵandaı daýysy qarylyp shyqty.

Jas jigit oryndyqtyń shetine ala jaıǵasty. Ekeýi taǵy da únsizdiktiń kóshesine engen. «Apyr-aı» dedi er adam ishteı,- senimen kezdessem, sóılessem, qushaqtap maýqymdy bassam» degendegi kezdesý osy ma?  Er adam temekisin qaıta tartty. Kók tútin ekeýiniń arasyna jaımen mańyp, sosyn lezde álde qaıda ushyp, kózden ǵaıyp boldy.

• Mamań qalaı? – dedi erkek jaı ǵana.
• Poıdet – dedi jas jigitte sál kidirip baryp.
• О́geı ákeń qalaı?- dedi erkek.
• My s nım ne obshaemsıa... -dedi jas jigit A ıa delaıý vıd chto ego voobshe netý.

Taǵy da ekeýi únsiz otyrǵan. Jas jigit erkektiń aıaǵynyń astyndaǵy temeki tuqylyn baıqady. Sosyn ol da qaltasynan sıgaret sýyrdy. О́ziniń erjetkenin, eseıgenin jigit bolǵanyn myna kisige kórsetkendeı. Qaltasynan ádemi ottyq (zajıgalka) alyp shyrt etkizip temekisin tutatqan... Erkek eshteńege kóńil aýdarǵan joq. Jas jigit te temekini býdaqtatýda. Ekeýi de Únsiz... Tilsiz... Tym-tyrys qalde...  .

• Nege tartasyń? – dedi erkek.
• Ty je sam kýrısh...- dedi jas jigit.
• Maǵan aqyl aıtatyn adam bolǵan joq.- dedi erkek. -Men jetim óstim
• Men de sol – dedi bala julyp alǵandaı tap-taza qazaq tilinde..- Tiri jetim.-dedi. Taǵy da únsizdik basty.
• Men seni osyndaı jigit bolady dep oılamappyn. – dedi erkek, senińkiremeı turǵandaı. –Biz bir-birimizdi kórmegeli 12 jyl 4 aı, 9 kún bolypty.
• Men sen jaıly anamnan byltyr ǵana estidim. – dedi bala. – Sen kisi óltirgeniń úshin otyrdyń ba?
• Iá-dedi erkek. Taǵy da únsizdiktiń taksıi qaıta oraldy.

«Iá balam men uzaq otyrdym. Onda da baıqaýsyzdyqta emes, ózimniń bastyǵym generalnyı dırektordy óltirgenim úshin. Seni súndetke otyrǵyzdyq. Azamat boldy dep qýandyq. El jurt, dos jaranmen jýaıyq dep saıajaıǵa barǵanbyz. On shaqty  adam shaqyrdyq. Bastyǵym da boldy. Mamań sol kombınatta býhgalter al men ınjener edim.  Bárimiz de kóńil kóterip, ishtik jedik.  Sol kezde Italııalyq ánshiler Albano men Romıno Taýerdiń «Lıbertı» degen ánine jurt qaıta-qaıta bıledi. Men bolsam bılemeı, qonaqtarǵa araq, sýsyn quıyp júrdim. Al meniń bastyǵym mamańmen ǵana  bıledi. Mamań ol kezde óte sulý da, symbatty bolatyn. Ústindegi qyzyl kóılegi tal boıyna jarasa qalǵan. Bir qarasam ekeýi buryshta qushaqtasyp, súıisip tur. Ne kerek tóbeles bastalyp, aqyry oǵan pyshaq siltegem»– dep aıtqysy kelgen. Biraq  aıtqan joq. Bir kezde erkekti jótel qysty. Toqtaı almaı entigip, eseńgirip uzaq jóteldi. Jas jigit qansha kóńil aýdarǵysy kelmese de bolmady.

• Chto boleesh?-dedi qaıta oryssha.

Erkek basyn shaıqady.

• Joǵa, keshe monshadan soń sýyq tıip qalǵan sııaqty.
• Rebıata govorılı chto v zone 70 prosentov ZEKI boleıýt týberkýlezom.
• Aıta beredi ǵoı. – dedi erkek. – Mysaly bizde eshkim aýyrmady. Tek biren saran bolmasa...
• Aaa- dedi jas jigit.- Ladno ıa poıdý- ol ornynan jáımen kóterildi de, ákesine burylyp, - A pochemý za eto vremıa ty nı razý ne pısal mne? – dedi.

Ákesi tańdana qarady... Balasyn jańa kórgendeı bajyraıa tesilgen.   

• Men osy ýaqytqa deıin saǵan 51 ret hat jazdym. Ár úsh aıda bir ret, týǵan kúnińde de.... Vıdımo....
• Mojet byt.- dedi jas jigit er adamnyń sózin bólip. – Poka! – qolyn bermedi. Eki-úsh qadam jasap turyp qaldy. Sosyn qaltasyndaǵy ot tutatqysh-zajıgalkany ákesine usyndy. – Tebe prıgodıtsıa...

Er adam jas jigitti qushaqtady.

• Altyn balam, - dedi er adam. -Sen.. Sen... naǵyz atańa tartypsyń. Ty molodes. – dedi ol tamaǵyna kelgen óksikke jylanǵandaı. – Men saǵan bir-aq nárse aıtaıyn... Sen... Sen... bir nárseni ep... Qadirle... Ol seniń aryń... sosyn bostandyǵyń... Er adam balasyn qushaǵyna qatty qysyp mańdaıynan, betinen súıdi. – Endi mende arman joq.
• Spasıbo! – dedi jas jigit sosyn ol erkektiń arqasynan qaqty. Úlken bir qımas sezimmen erekshe bir jaqyndaı arqasynan sıpaǵan. Sosyn tez basyp kete bardy.   

Erkek kóńili jaıbaraqattana oryndyqqa shalqaıyp, qaltasynan temekisin aldy.  Úlken bir jumys bitirgendeı janary jalt-jult etip qýanǵanyn kimge aıtaryn bilmegendeı. Ol jańa ǵana balasy syılaǵan zajıgalkamen  sıgaretin tutatqan. Kók tútin kókke órmelep erkektiń mańynan bir jaqqa asyqqandaı. Ol temekisin erninen alyp sol qolyna ustaǵan.

 Eh, balam,- dedi ishteı ol... «Men seniń atyńdy Marǵulan qoıdym.. Álkeı Marǵulan qazaqtyń úlken ǵalymy, danasy... Eliniń joǵyn joqtaǵan shyraqshysy.. Al sen tamasha jigit bop ósipsiń.. Arǵy  atań Jumaǵazy ispetti.. Osy kezge deıingi ókpeńdi, nazyńdy, saǵynysh pen renjýińdi balalyq mahabbatyńdy kózińnen kórdim, qulynym.. О́kinetinim osyndaı baqytty shaqtyń az, tipti az bolǵanyna... Biraq osyǵan da shýkir...» Bir sát erkektiń sol jaq keýdesi qatty ysyǵan, shanshyǵan... Dál tósinen atyp shyǵyp áldeqaıda... mynaý parkke jo joq sonaý ózi ósken baıaǵy shań-shań bop jatatyn aýylyna Adyrnaǵa alyp ushardaı... Shynymen osy ma..? Ne ýje lı ınfarkt... ?? Onyń sanasynda naızaǵaıdaı oı jarq ete qaldy... Deı turǵanymen men baqytty ekenmin dedi ol... Lıbertı.. Bostandyk... Erkindik... Jáne namys... Biz arly Jumaǵazynyń urpaǵymyz... Alystan taǵy án estildi. Lıbertı... Nado je kak etı ıtalıansy poıýt horosho.. Horosho....

          Sosyn sol qolyn súıenip otyrǵan oryndyqtyń arqasyna asyp qoıdy. Qos saýsaqtyń ortasyndaǵy sıgaret jaımen býdaqtaıy. Bir sát sıgaret sýsyp jerge tústi. Bul kezde kúnde ala bulttyń arasyna tyǵylyp úlgergen.

Belgili qalanyń, belgili saıabaǵynda, belgisiz erkek, belgili mekenge

ketkenin eshkim baıqaǵan joq. Tek áldeqaıdan Italııalyq ánshiniń «Lıbertı» áni estilip turdy...

 Qazaqstannyń Halyq artısi

Talǵat Temenov