"Hárrı Potterdi" qazaqsha sóıletken mamandardyń biri: Til bar jerde aýdarmashy da bolady

Búgin – Halyqaralyq aýdarmashy kúni. Osyǵan oraı kásibı aýdarmashy, belgili fantast jazýshy Joan Roýlıńniń "Hárrı Potter" atty jınaǵyn qazaqsha sóıletýshilerdiń biri Saıat Muhamedııar Qamshy portalyna suhbat berdi.

– "Hárrı Potterdiń" qazaqsha aýdarmasyn oqyǵandarǵa sizdiń esimińiz tanys. Alaıda siz jaıly jınaq aýdarmashylarynyń biri degennen ózge aqparat az. Sondyqtan ózińizdi az-kem tanystyryp ótińizshi... Aýdarma salasyna qalaı keldińiz?

– О́zim burynǵy ShQO endigi Abaı oblysynyń týmasymyn. 2010-2014 jyldary Abylaı han atyndaǵy Qazaq halyqaralyq qatynastar jáne álem tilderi ýnıversıtetinde Aýdarmashy-referent mamandyǵy boıynsha oqyp, 2016 jyly Bolashaq baǵdarlamasy boıynsha AQSh-qa magıstratýraǵa tústim. 2018 jyly Montereıdegi Mıddlberı halyqaralyq zertteýler ınstıtýtyn Jazbasha jáne aýyzsha aýdarma magıstri dárejesimen támámdadym. Sodan beri elime qaıtyp, bilgen-túıgenimdi, úırengenimdi Abylaı han atyndaǵy QazHQ jáne ÁTÝ Aýdarma jáne fılologııa fakýltetinde basynda oqytýshy, qazir aǵa oqytýshy retinde qyzmet etip kelemin. Aýdarmaǵa kelýge mekteptegi aǵylshyn tili muǵalimim yqpal etti desem qatelespeımin. Marqum Gúlshara Tákenqyzy aǵylshyn tiline degen qyzyǵýshylyǵymdy oıatty. Alǵashynda til úırený úshin ǵana tańdaǵan mamandyq keıin ýaqyt óte jańa qyrlarynan ashylyp, súıikti kásibime aınaldy. Oǵan ýnıversıtetimdegi muǵalimderge alǵys aıtamyn.

– Qazaqstandaǵy aýdarmashylar qalaı mamandanǵan? Aýdarmashy aýyzsha men jazbashaǵa qatar jetik bolýy kerek pe, álde ekeýiniń birin negizgi sala retinde alyp júrýge bola ma?

– Qazaqstanda aýdarmashylardy daıyndaıtyn JOO jeterlik. О́zim oqyǵan Abylaı han ýnıversıteti, Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ, Súleımen Demırel jáne taǵy basqa myqty aýdarmashylardy daıyndaıtyn bilim ordasy retinde qalyptasqan ýnıversıtetterimiz bar. Aýdarmashy degende kóbi ony aýyzsha da jazbasha da aýdara beretin adam retinde qaraıdy. Degenmen ekeýi eki bólek qabilet pen daıyndyqty talap etedi. Keıde ol bir adamnyń boıynda tabylyp jatsa, keıde aýdarmashy tek aýyzsha, ne jazbasha aýdarmaǵa ǵana beıim bolyp jatady. Aýyzsha aýdarmamen aınalysatyn adamdarǵa jazbasha aýdarmashylardyń kúni-túni kóz maıyn taýysyp, kompıýter aldynda otyrýy qyzyqsyz kórinýi múmkin. Jazbasha aýdarmashyǵa aýyzsha aýdarmadaǵydaı kópshilik aldynda sóıleý, qıyn sózderdi lezde tabý, sózdik qaraı almaıtyny unamaýy múmkin. Aýdarmanyń qaı túri unaıdy, qaısysyn kásip etkisi keledi adam ózi sheshken jón.

– Sizdiń shákirtterińiz qaıda jumys isteıdi?

– Men ýnıverstıtette jumys istegeli 4 jyl boldy. Bizdiń kafedra aýdarmashy-referentterdi daıarlaıdy. Qazir olar Qazaqstannyń túpkir-túpkirinde ártúrli salada jumys istep júr. Kóbi aýdarmashy, muǵalim, nemese aǵylshyn tilin kóp paıdalanylatyn menedjer, týrızm, bank, ne ekonomıka salasynda qyzmet etedi.

– Aýdarmashylardyń jumysy týraly taqyrypty jalǵastyra túseıikshi. Búginde shetelde oqyǵan, birneshe tildi jetik meńgergen mamandardy kez kelgen saladan tabýǵa bolady. Olarda aýdarmashyǵa degen muqtajdyq az, tipti joq bolýy múmkin. Onyń ústine mátin aýdaratyn saıttar men qosymshalar da damyp ketken. Aýdarmashylar kúndelikti nemen aınalysady? Naryq zańy aýdarmashydan góri, shet tilin biletin naqty sala mamanyna degen suranysty kóbirek týdyryp otyrǵan joq pa?

– Durys aıtasyz. Degenmen aǵylshyn biletin kisige qarap tursań aýdarmashy qajet joq sekildi kórinedi. Ol kisi bárimen ózi sóılese beredi. Mátinderdi de Google Translate-pen aýdara salýǵa bolady. Alaıda ondaı baǵdaramalar sońǵy 10-15 jylda sapasy áldeqaıda jaqsarǵanyna qaramastan áli de adam jasaǵan aýdarmaǵa sapa jaǵynan jete almaıdy. Álbette jyldamdyq jaǵynan utady. Biraq kóp jerde sapaǵa mán beretinin eskerý kerek. Sondyqtan da aýdarmashylar áli de qajet. Plıýs sońǵy kezde osyndaı baǵdarlamalarmen jumys isteıtin mamandarǵa da suranys bar. Iаǵnı post-edıtor deıdi, avtomatty aýdarmadan ótken mátindi jóndep beretin aýdarmashy. Ol batys elderinde keń tarap bara jatyr.

Naryq zańy sondaıǵa ıterse de, maman tolassyz qujattardy aýdaryp otyra ma, álde óz mindetin atqara ma? Árbir mamandyq bostan bos paıda bolmaıdy. Sondyqtan til bar jerde aýdarmashy da bola bermek. Tek ýaqyttyń aǵymyna, tehnologııanyń ózgerisine qaraı olar da ózgeredi dep oılaımyn.

Amerıkada oqyǵan kezde bir ustazym "Kompıýter eshqashan adam aýdarmashynyń ornyn basa almaıdy. Biraq kompıýteri bar aýdarmashy adam aýdarmashynyń ornyn basa alady" dep edi. Sondyqtan 21 ǵasyr bizge ne ákelerin kútemiz.

– Til úırenýge beıim, aýdarmaǵa qyzyǵatyn jastarǵa mamandyq týraly qandaı keńes aıtasyz?

– Aýdarmashy kásibi ol únemi oqýdy, jańa nárselerdi, sózderdi, uǵymdardy úırenýdi talap etedi. Bilimińiz jan-jaqty, tehnologııalyq ózgerister jaıly habardar bolýdy talap etedi. Sondyqtan kitap oqyńyzdar, jańalyq oqyńyzdar, jańa nárseden qoryqpańyzdar!

– О́zińiz shyǵarmashylyq top qatarynda bolǵan "Hárrı Potterge" qaraı oıyssaq. Jınaqtyń barlyq jeti kitaby aýdarylatyny aıtylǵan edi. Qazir jumys qaı deńgeıde júrip jatyr?

– Qazirgi tańda jeti kitaptyń beseýi shyqty, altynshysy endi basylyp jatyr, kelesi aptadan bastap satylymǵa shyǵarylady. Al jetinshi kitapty aýdaryp bitireıin dep qaldyq. Ony endi redaktor men korrektor qaraıdy. Sosyn kitapty basýǵa daıyndaý degen sekildi jumysy áli kóp. Ol naqty qashan shyǵatynyn aıta almaımyn.

– Buǵan deıin aýdarylǵan kitaptar týraly pikirlerge, onyń el arasyndaǵy suranysyna kóz júgirtip turatyn shyǵarsyz. Oqyrman yqylasy, kitaptardyń satylymy qalaı? Qaıta basylyp shyqqany bar ma?

– Árıne, bizge oqyrman pikiri óte mańyzdy. Áleýmettik jelide jazǵan pikirler men hattardy oqımyz. Jalpy basynda adamdar ekiushty qabyldaǵan edi. Keıin biraq kópshiliktiń yqylasyna bólendi deýge bolady. Oǵan shyǵarylǵan kitaptar taýysylyp, birneshe ret qaıta basylǵany dálel. Álbette birinshi kitapqa degen suranys kóp. Sebebi adamdar eń birinshi oqıtyn kitaby da sol. Sosyn baryp unaǵandary 2-shi kitapqa, 3-shi kitapqa satylap óte beredi. Osylaısha ár oqyrman óziniń oqý jyldamdyǵyna qaraı kitaptardy alyp jatyr.

– "Hárrı Potterdi" aýdarý barysynda aǵylshyn sózderiniń qazaq tilindegi dál, naqty balamasyn tabýǵa asa mán berilgenin oqyǵanmyn. Bul – qanshalyqty júzege asty. Qıyndyqtar kezdesti me?

– Iá, aǵylshyn tilindegi sózderdi qazaq tiline dál, naqty berýge tyrystyq. Keıde olardyń balamasyn izdedik. Mysaly 4-shi Otsaýyt kitabynda Yule ball degen uǵym kezdesedi. Ol qysqy kún toqyraýy kezinde toılanatyn ejelgi mereke. Týra sol merekeni Eýropadan myńdaǵan shaqyrym jerde ómir súrgen ata-babalarymyz ıslam kelmeı turyp toılaǵan. Ony keı jerde Nartýǵan, Qara tún (Karachýn) dep ataıdy. Keıin hrıstıan dini Eýropada taralǵan kezde ol mereke Svıatkı/Rojdestvomen ulasyp ketken edi. Bizde umyt qaldy. Qazir sózdikterge qarasań Svıatkı dep beredi. Biz solaı tarıhqa kóz júgirtip, baıyrǵy ataýyn balama retinde qoldanýdy jón kórdik.

Nemese keıipkerlerdiń sóıleý mánerin alaıyq. Úshinshi kitapta Azkaban tutqyny, sıqyrshylardy tasıtyn Kezbe seri degen avtobýs bar. Sonyń kondýktory Sten jáne shopyry Ern ekeýi koknı degen aksentte sóıleıdi. Aýdarmada olar koknıde sóılegenin qalaı kórsete alamyz? Koknıde sóıledi dep aıtyp ketsek bolady, biraq ol jetkiliksiz. Avtor shyǵarǵan keıipker obrazy ashylmaı qalady. Biz domestıkasııa degen ádiske júgindik. Iаǵnı sheteldik ereksheliktiń ornyn jergilikti erekshelikpen bastyq. Sóıtip koknıdiń ornyna batys qazaqstandyqtardyń sóıleý mánerin qoıyp edik, qazaq tilde sóılegen keıipkerler birden kóp oqyrmannyń yqylasyna ıe boldy. Osyndaı mysaldar negizi aıta berse kóp.

– "Hárrı Potter" qazaqshaǵa aýdarylǵanǵa deıin 80 tilge tárjimalanǵany álemdik bestsellerlerdi qazaqsha sóıletýde Qazaqstan qanshalyqty kenjelep kelgenin kórsetse kerek. Sońǵy jyldary úkimet te, jeke baspagerler de aýdarmaǵa kóptep den qoıyp keledi. Osy baǵyttaǵy jumysty jandandyra túsý úshin taǵy ne kerek?

– Iá, Hárrı Potter qazaq oqyrmanyna kesh jol tartty. Alaıda, eshten kesh jaqsy degen sóz osy jaǵdaıǵa da qatysty dep oılaımyn. 2000 jyldary búkil álemdi jaýlap alǵan kitap tek jıyrma jyl óte qazaq tilinde sóıledi. Oǵan deıin biz orys tilindegi nusqamen, ne aǵylshynsha biletinder túpnusqadan oqyp tanysty. Sondyqtan da bolar, kóbi orys tilindegi Garrı degen sııaqty attarǵa úırenip ketkeli sonshalyq, qazaqsha Hárrı dep shyǵarǵanda jatsynyp, ersi qabyldaǵandar boldy. Keıin bul – aǵylshynsha aıtylýyna qarap jasalǵanyn túsindirip, orystan basqa elderdiń barlyǵynda derlik Harrı, Harri, Harry degen nusqalar qoldanylady dep kórsetkende ǵana jurtshylyq Hárrıdi qabyldady.

Úkimet 100 kitap jobasyn iske qosyp, Ulttyq aýdarma bıýrosyn quryp, zamanaýı oqýlyqtardy aýdarý isi endi qolǵa alyna bastap edi, joba jabylyp qaldy. Bul habar maǵan aýyr tıdi. 100 kitap 1000 kitap bola ma degen úmitim bar edi. Alaıda ol jobany qarjylandyrý toqtap, Ulttyq aýdarma bıýrosy jabylǵan eken. Úkimettiń aýdarma salasyna qatysty budan basqa  jobalaryn estimeppin. Alaıda jyǵylaıyn degen baıraqty jeke kásipkerler qulatpaı, kóterip ketti. Raısa Saıran Qadyr sońǵy 4 jylda “Steppe & World” baspasyn ashyp kitaptardy aýdaryp keledi, odan bólek Mazmundama baspasy Orýeldiń "Mal qorasy" men "1984", Ábdirasyl Ábdeldınov jeke kásipker retinde ashqan Abelmann&Sons baspasy áıgili "Taqtar talasyn" aýdardy, Folıant baspasy Tolkınniń "Saqınalar ámirshisi", Stıven Kıngtiń "Sol" degen kitabymen qosa basqa da talaı kitapty aýdardy. Men kishkentaıymda qazaq tilinde kitap taba almaı, ana tilimde álem jaýharlaryn oqysam ǵoı dep armandaýshy edim. Sol armanym endi oryndala bastaǵanyna qýanyshtymyn .

– Jeke tájirıbeńizden túıgenińiz kóp shyǵar. Til úırenýdegi tıimdi tásilder, mańyzdy daǵdylar men qajetti erejeler týraly aıtyp berińizshi...

– Negizi til úırený úshin kerek eń basty nárse – ynta. Yntasy bar adam kez kelgen jerden oqyp, belgili dárejege jetedi. Osy yntaǵa durys baǵyt beretin jaqsy ustaz tabylsa, keremet bolady. Qazir ózdiginen oqý úshin de múmkindikter kóp. Internette kitaptar, saıttar bar. О́zim mektepten tys ýaqytymda kitaptardyń aýdıo dıski túrindegi nusqasyn oqıtynmyn, aǵylshynsha kıno kórip estý qabiletin damytatynmyn. Qazir de stýdentterime Youtube-tan sýbtıtry bar aýdıokitapty estip otyryp, ony aýyzsha qaıtalap otyrsańyzdar birden Listening, Reading, Pronounciation jaqsarta alasyzdar dep aıtamyn, sizderge de sony usynamyn. Tek erinbeseńiz bolǵany.