Esim berý salty. Esim qoıǵanda nege mán bergen jón? Atty ózgertken durys pa?

Adam balasy ińgálap ómir esigin ashqan soń jaqyndary oǵan esim beredi. Álbette, barlyq ata-áje, áke-sheshe balasyna ádemi, maǵynaly at qoıýǵa aıyryqsha nazar aýdarady. Sonymen qatar esimge úlken jaýapkershilikpen qaraıdy. Sebebi adamdardyń esimi sol adamnyń taǵdyryna, keleshegine áser etedi dep topshylaıdy.

Balaǵa at qoıǵanda qazaq halqy tómendegideı qaǵıdalardy ustanǵan:

1. Ataqty, syıly bolsyn dep halyqtyń mańdaıyna bitken azamattarynyń atyn berý: Abaı, Muhtar, Muqaǵalı, Ospan, Álıhan, Mahambet, Abylaı, Qabanbaı, Jánibek t.b
2. Qyz balasynyń náziktigine qarap asyl tastar, ósimdik, mata, aspan álemimen astastyryp esim tańdaý: Shuǵa, Jibek Bátes, Gaýhar, Kúmis, Nárkes, Eńlik, Juldyz, Sholpan, Raıhan, Roza t.b
3. Atty sábıdiń deni saý, myqty bolsyn degen nıetpen qoıý: Tastemir, Tasbolat, Tomırıs, Shymyrbaı, Myqtybaı, t.b
4. Perzenti shetineı bergende qoıatyn esimder: Aman, Tursyn, Toqtasyn, Júrsin, Tólepbergen t.b
5. Til kózden aman bolsyn degen oımen tańdalatyn esimder: Jamanbaı, Qoıshybaı, Shulǵaýbaı t.b
6. Sábı ómirge merziminen buryn kelse: Shalabaı, Shaqtorǵaı t.b
7. Erekshe belgilerimen dúnıege kelse: Qaldygúl, Meńtaı, Súndet, Barmaq (artyq saýsaǵyna baılanysty) t.b
8. Dinı esimder: Nurmuhammed, Zeınep, Ramazan, Islam, Ajar, Aısha, Ahmet, Marııa t.b

Esim tańdaýdaǵy erekshelikter ózge halyqtarda da kóptep kezdesedi. Máselen, Afrıkanyń keı elderinde balasyna buryn ómirden ótken jaqynynyń esimin bergen. Qaıtys bolǵan qaı týysynyn esimin balasyna qoıýdy baqsy, balgerler sheshken.

Avstralııada balaǵa atty onyń túshkirgenine baılanystyryp qoıý dástúri bar. Bul úrdis bylaı bolady: Ákesi balasynyń boıynan kórgisi keletin qasıetterdi ándetip ataıdy. Qaısy ataýǵa kelgende bala túshkirse sol esimge toqtalady. Keıde balanyń túshkirýin kúndep, aptalap kútetin kezder bolǵan.

Ispanııada árbir baı adamnyń 6 esimge quqyǵy bar, tipti keıbireýleri 12 esimge ıe bolady. Eń joǵary laýazymdy adamdardyń atynda shekteý bolmaıdy. Árbir esim kóktegi jebeýshi esimi bolyp sanalady, adamnyń esimi qanshalyqty kóp bolsa, onyń qorǵaýshylary da kóp bolady degen túsinik bar. Biraq árbir ataý úshin sol ataýlardy bergen shirkeýge aqy tóleýge mindetti. Sondyqtan kedeıler mundaı ǵurypqa jaǵdaıy kelmeı, bir-eki ataýmen shekteledi.

Kóptegen mádenıetterde adamnyń birneshe aty bar. Olardyń biri balaǵa náreste shaǵynda, ekinshisi – jasóspirim shaǵynda, al úshinshisi – eresek kezderiniń bastalýymen qoıylady.

Máselen, Qytaıda balanyń birinshi balalyq shaǵyndaǵy erkeletip aıtatyn aty bolady. Ekinshisi – kámelet jastaǵy esimi, azamattyq jasqa tolǵanda balaǵa ákesiniń tegi beriledi. Bastapqyda mundaı esimder er adam esimderinen keıin qoldanylǵan.

Al koreı halqynyń túsinigi múlde basqasha. Atyn tańdaý kezinde týǵan ýaqyt (mınýtqa deıin) pen balanyń tegi mańyzdy ról atqarady. Kásibı maman ıeroglıfter arqyly bes elementtiń úılesimdiligi men tepe-teńdigin saqtaı otyryp esim tańdaıdy. Bul – bolashaqta sáttilik ákeledi jáne osy qaǵıda boıynsha tańdalǵan esim adamdy baqytty etedi dep sanaıdy. Balaǵa esim tańdaý shamamen 200 myń von (170 dollar) turady, biraq onyń baǵasy «at qoıýshynyń» tanymaldyǵyna baılanysty ózgerýi múmkin. Aıtpaqshy, at qoıýshymen tikeleı ózderi habarlaspaı, dostary arqyly kelýi qajet. Balanyń atyn tańdaý 1-2 kúnge sozylady. Birneshe usynylǵan ataýlardyń ishinen bireýin tańdaý shart. Aqyrynda sáttilik pen órkendeýge kepil bolatyn, qupııa maǵynany bildiretin ıeroglıftermen jazylǵan altyn bederi bar hat shyǵarylǵan.

Orys halqynda balalardy týystarynyń qurmetine áýlıelerdiń atymen ataıtyn dástúr kezdesedi. Keıbiri muragerlerine ádemi esim qoıýǵa tyrysady nemese eýropalyq sánge aınalǵan esimderdi qoıady.

Al japondyqtar nárestege týǵan kúnine, aıyna, jylyna, mezgiline, juldyz-joramalyna baılanysty esim bergen.

Etnograf, jazýshy, folklortanýshy Bolat Bopaıuly esim tańdaýdyń mańyzy týraly aıtyp berdi.

– Balaǵa esim tańdaǵanda nege mán bergen durys? Qandaı jón-joralǵylar jasalady?

– Balaǵa esim tańdap qoıý – qazaq saltyndaǵy bar salt pen dástúrdi, ádet pen ǵurypty, yrym men tyıymdy, káde men jol-josyndy túgel boıyna qamtyǵan óte úlken dástúr. Jańa týǵan náreste jeti kún ótken soń, kesilgen kindiginiń tuqyly túsip, qol-aıaǵyn serpı bastaǵanda, qazaq dástúri boıynsha balaǵa esim tańdap qoıyp, besikke salý saltyn ótkizedi. Munda eń áýeli balaǵa esim tańdap qoıatyn adamdy tańdaıdy. Esim qoıatyn adam, jaı adam emes, jurt ishinde bet-bedeli bar, halyqqa jaǵymdy, elge eńbegi sińgen, kópti kórgen, kóp dúnıeni túıgen dańsaly aýyl aqsaqaldaryn, ne aıaýly aýyl analarynyń birin tańdap balasyna esim qoıyp berýdi ótinedi. Bolmasa óz jurty, naǵashy jurty, qaıyn jurtynyń ishinde sondaı adamdar bolsa, solardyń bireýin tańdap usynys jasaıdy.

Qazaqtyń balaǵa esim tańdap qoıýynda tómendegideı talap-tilekter qatań eskeriledi:

1. Balaǵa qoıylǵan esim estir qulaqqa jaǵymdy bolýy shart. Basqalar keleke etpes úshin eń jaǵymdy esim tańdaıdy. О́ıtkeni balanyń esimi ómirge yqpal jasaıdy. Qazaqta "Atyna zaty saı adam bolsyn " degen qanatty sózdiń mańyzy osynda jatyr.
2. Balaǵa qoıylǵan esim óz týystarynyń ishinde qaıtalanbaýy kerek.
3. Balaǵa qoıylǵan esim bir emes, eki dúnıege ýákildik etedi. Sondyqtan kez kelgen sózben maǵynasyz esim qoıýǵa tyıym salynady. Tańdalǵan esim kórkem atalyp, belgili maǵyna berýi kerek.
4. At qoıatyn adam, balanyń oń qulaǵyna úsh ret azan shaqyryp, seniń atyń, ... dep aıtady. Odan soń sol qulaǵyna úsh ret tákbir aıtyp, seniń esimiń .... dep esimdi bektý kerek. Sonda oń qulaqtan aıtqan sóz, sol qulaqtan aǵyp ketpeıtin bolady dep yrym etedi.
5. Balaǵa at qoıǵan adam er adam bolsa, shapan jaýyp, at mingizedi. Oǵan shamasy kelmese, shamasyna qaraı syılyq káde jasaıdy. Áıel bolsa, kóılek kıizip saýyn sıyr ne qozyly qoı beredi. Bolmasa jaǵdaıyna qaraı syı kórsetedi.
6. Balaǵa at qoıǵan adam balaǵa aq batasyn beredi. Oǵan úı ıeleri syı-qurmet jasaıdy.
7. Balaǵa at qoıý úlken – dástúr. Burynǵy baılar aq túıe, boz bıe, atan ógiz, aq sary bas qoı soıyp toı jasap ótkizetin bolǵan.
8. Qazaqtyń balaǵa at qoıý dástúri – balany besikke salý dástúrimen birge ótkizilgen. Bólek ótkizbegen.

– Qazaq halqy balanyń esimin nege baılanystyryp qoıǵan? Sońǵy ýaqytta barlyq tilde aıtylýy jeńil bolsyn degen oımen kirme esimderdi qoıý jıilep ketti. Munyń halyqtyń tanymyna, bolmysyna áseri bolýy múmkin be?

– Baǵzy zamandaǵy ata-babalarmyz, balaǵa at qoıý dástúrinde ata saltyn jiti ustanǵan. Máselen, jeti atalarynda ómirden ótken batyr-balýan, kósem-sheshen, aqyn-jazýshy, ánshi-kúıshi, bıshi, han, sultan, qajy-qazy, áýlıe adamdar bolsa, olardyń esimi tarıhta qalýy úshin, ári jańa dúnıege kelgen perzent soǵan tartsyn degen yrymmen solardyń esimderin jańǵyrtyp qoıatyn bolǵan. Qazaqta "Jeti atasy qara kók, qara kóktiń tuqymy" degen sóz bar. Sol tektilikti saqtap qalý úshin, tekti rýhty óshirmeý úshin, sol kórkem esimdi jeti ataǵa sabaqtap saqtap júrý úshin solaı qoıatyn bolǵan.

Al, qazirgideı basqa ulttar men ulystardan shyqqan jat eldiń batyrlarynyń esimin tańdap, óz balasyna qoıýy jarasymdy salt emes. Qazaq tili álemdegi eń baı til, qazaq esimderi álem adamdarynyń arasyndaǵy eń ádemi esimder. Kórgen jerden alyp, basqanyń esimmin tańdap balasyna qoıa salý – durys emes. Ol esim bala bolashaǵyna úlken áser etedi. Sony oılaý kerek. Qazaq dástúrin buzbaý kerek. Menińshe, ózge ulttyń esimin qoıý – ana tilimizdiń shubarlanyp, shyraıynyń joǵalýyna alyp keledi. Máselen balasyna, qazaqtar Erdoǵan, Ertuǵyryl dep at qoıyp jatady, atyn estip qalsaq, ol adamdy kórmesek, túrik ulty ma dep qalamyz. Ýaqyt óte kele ol adam óz atyn zertteı kele túbi bir Túrik eline baýyrmaldyǵy artyp, sol jerge qonys aýdarýy bek múmkin. Eldiń qańsyǵyn urpaqqa tańsyq qylyp tańbaý kerek. Qoryta aıtqanda urpaq – ult keleshegi, memlekettiń erteńi. Sony oılaý kerek.

– Adam esimi taǵdyryna áser ete me?

– Eger, bir balanyń esimi jarasymsyz qoıylsa, onda onyń qurbylary mazaqqa aınaldyrady. Kúlip, mazaqtap, keketip, muqap onyń psıhologııasyna jaman áser qaldyrady. Ol bala esiminen namystanyp, eńsesi túsip, elden uıalyp, dúıim jurt jınalǵan jerge barmaı qoıýy, tipti ómiri qysqaryp ketýi ǵajap emes. Sondyqtan qazaq dástúri mundaı keleńsizdikke jol bermeıdi. Bala esimimen baqytty dep yrym etedi. Máselen, Baqyt, Baqytgúl degen esimderdi bala baqytty bolsyn degen yrymmen qoıýy sony túsindiredi. Sonymen qatar Qaırat, Jiger sııaqty er azamattardyń qaısybirin kórsek te "atyna zaty saı", "Arystandaı aıbatty, jolbarystaı qaıratty" bolyp keledi. Qazaǵymyzdyń mańdaıyna bitken jaryq juldyzy – Roza Baǵlanovanyń qurmetine qoıylǵan kúmis kómeı, jeztańdaı arýlarymyz – Roza Rymbaeva da, Roza Álqojalardyń da ómiri ónermen órilgeni de kezdeısoqtyq emes bolsa kerek.

– Sátsizdikten esimderin ózgertip jatady, soǵan kózqarasyńyz qalaı? Aty ózgergen soń joly ashylyp ketken jandardy kezdestirdińiz be?

– Isi, jumysy sátsiz bolyp qalsa, ne oılaǵan arman-maqsattary iske aspasa, ony esimmen baılanysty iske aspaı qaldy dep ózgertý durys emes. Al esimi qulaqqa jaǵymsyz, ne maǵynasy joq esim bolsa, onda esimin jaqsy maǵynasy bar esimge aýystyrsa bolady. О́ıtkeni ózine unamaǵan esim kóńil-kúıine áser etip, isteıtin jumysyna psıhologııalyq jaqtan yqpalyn tıgizýi ǵajap emes.

Aty ózgergen soń joly ashylýy – ózine unamaǵan esimnen ketken soń kóńil-kúıi kóterilip, jigeri tasyp, yntasy arta túsedi. Quddy dúnıege jańa kelgendeı qulshyna ómir súredi. Adam esimi adamnyń arman-múdesine osylaı yqpal etedi. Biraq, jóni osylaı dep esimin kelsin, kelmesin jol ashýdyń dástúrine aınaldyrýǵa bolmaıdy.

– Attas adamdardyń minez-qulyqtary uqsas bolady dep jatady? Minez qalaı qalyptasady sol týraly aıtsańyz:

– Attas adamdardyń minez-qulqy bir-birine tartady. Munda minez eki túrli jolmen qalyptasady. Biri – týma minez, ekinshisi – juqpa minez. Týma minez qandy, gendi, tekti qýyp jalǵasqan minez. Al juqpa minez – oqyǵan kitaptan, mektepten, kórgen kınodan, ultan, ulystan, aınaladaǵy adamdardan eliktep juqtyryp alǵan minez.

Tek minez jeti atalyq minez. Sondyqtan jeti atalyq minez uqsas bolady. Qazirgi adamdar 90% juqpa minezde ómir súrip, juqpa minezdi esimder qoıyp júr. Ǵalamtorlyq ǵasyr adamdary – jer betinde bir aýyldyń adamdaryndaı juqpa minezde ómir súrip jatyr.

– Suhbatyńyzǵa rahmet!