Tusaýdy kim, qalaı kesip júr?

«Adamnyń bir jasy men alpys úsh jasy toılaný kerek» degendi estip qalatynymyz bar. Naqty birdeńe deý qıyn. Qazir sol bir jasty dúrildetip, tusaýkeser toı jasap, toılatyp jatsa tańǵalmaıtyn boldyq. «Ár eldiń salty basqa» degendeı, bir Qazaqstannyń ishinde toıdyń ózi túrlishe toılanady. Mysaly, Mańǵystaýda  bala bir jasqa tolǵan kezde naǵashylary shash alady. Yrym ba, salt pa ony da dóp basyp aıtý qıyn. Keı jerlerde bala dúnıege kelgende naǵashylary besikten bastap balanyń kerek-jaraǵyn túgel ákeledi. Quddy bir qyzdyń jasaýy sııaqty. Sol bir jasta jasalatyn negizgi salt – tusaýkeser.

Jolyn bersin, jasyn bersin degen nıetpen úlkenderge tusaý kestirip jatady.  «О́zderi zorǵa júrgen úlkenderdiń tusaýkeserge jolaıtyn jóni joq»  degenge saıatyn pikirdi Zeınep Ahmetova apamyz da aıtyp  júr. Tusaýdy  negizinen júgirip júrgen jas balaǵa kestirý kerek deıtin pikir kóńilge qonymdy sekildi. Qazir  yrymdap, meıilinshe tanymal adamdarǵa, joly bolǵysh adamdarǵa, óner ıelerine tusaýdy kestirtý sánge aınalǵandaı. Bir kúnde mynansha balanyń tusaýyn kesti degendi oqyp qalatynymyz bar.  

Buryndary tusaýdy árkimge kestire bergen sııaqty. Buıyrǵan  adamǵa. "Balam ózi júrip ketti, sonymen qaldy" degen de pikirlerdi  ara-tura estip qalyp jatamyz. "Jolym bola bermeıdi, tusaýdy qaıta kestirýge bola ma eken?" degen  oıda júrgen adamdardy da kezdestiresiz. Tusaýyn kim keskeninen habarsyz adamdar da bolady.  Qyz balanyń tusaýyn kespegen degendi de aıtatyndar bar. Biraq tusaýy kesilmegen balanyń súrinshek, jyǵylǵysh bolady dep paıymdaıtyn  qazaq halqynyń bul dástúrdi elemeı ótýi de múmkin emes...

Qazaqtyń tusaýkeseri degende kóz aldyńyzǵa birden ala jip keletini ras. Al, ol ala jiptiń mańyzy nede?

Qazaqy túsinik boıynsha, jalpy etnograftardyń aıtýynsha, ala jip – balany alda aq pen qarasy qatar júretin ómir kútip turǵanyn jáne odan súrinbeı ótý kerektigin bildiredi. Sol úshin tusaýdy joly bolǵan, ósip-óngen jandarǵa kestirgen. Tusaýkeser jaıynda áńgime bastalsa, pyshaq álde qaıshy degen talas bolatyny da jasyryn emes. Tusaýdy qaıshysyz, pyshaqpen balanyń artynan kesý kerek nemese aldynan kesý kerek degen de talas týdyratyn jaǵdaılardyń biri.

Etnograftardy tyńdasaq, tusaýdy pyshaqtyń júzin joǵary qaratyp kesý kerek eken. Ol balany kókke qaraı ósip-ónýine, kóbeıýine tilektes bolýdy meńzeıdi. Balanyń qadamy qaıshymen baılanysty bolmasyn, qaıshylanyp qalmasyn degen nıetpen qaıshymen kesýdi quptamaıdy.

Aıtpaqshy, koreı halqynda da bizge uqsastyqtar bar. Olar da balanyń bir jasyn toılap, tusaýkeser rásimin jasaıdy eken.