«Buǵa berýge bolmaıdy». Reseı Qazaqstandy synap otyr – Rasýl Jumaly

Saıasattanýshy, eks-dıplomat Rasýl Jumaly Qamshy portalyna Reseı syrtqy ister mınıstri Sergeı Lavrovtyń Qazaqstanda orystildilerge ksenofobııalyq kózqaras bar ekeni týraly aıtqan málimdemesiniń astary, Reseı tarapynan jasalǵan aqparattyq shabýyldar men olarǵa Qazaqstan bıliginiń jaýaby, gıbrıdtiń soǵys qaýpi týraly suhbat berdi.

– Reseı syrtqy ister mınıstri Sergeı Lavrovtyń daýly sózderine Darıǵa Nazarbaeva, Snejana Imasheva, Iýrıı Jýlın, Iýrıı Lı sııaqty birdi-ekili depýtattar pikir bildirdi. Buny Qazaqstannyń resmı jaýaby dep sanaýǵa bola ma?

– Resmı jaýap deý qıyn. Tipti kezinde reseılik jekelegen tulǵalardyń Qazaqstanǵa shúılikken málimdemelerin de keı  mekemelerimiz jeke adamnyń kózqarasy ǵana, Reseıdiń resmı kózqarasyn bildirmeıdi dep qabyldaǵan. Bul jerde de sondaı. Biraq Lavrov Reseıdiń syrtqy ister mınıstri, resmı tulǵa. Onyń mundaı málimdemesi bizdiń syrtqy ister mınıstrligi tarapynan jaýapsyz qalmaýǵa tıis edi.

– Sizdińshe, syrtqy ister mınıstrligi nege únsiz?

– Sol baıaǵy seskenis. Únsizdiktiń artynda Reseımen jaǵdaı ushyǵyp ketpeı me, olardyń ashýyna tıip ketip júrmeımiz be degen úreı tur. Basqa-basqa Qazaqstannyń egemendigi, aýmaqtyq tutastyǵy týraly sóz bolǵanda qaımyǵýdyń esh reti joq. Lavrovtyń deńgeıine túsip, Reseıdiń ishki isine aralaspaı-aq qoıaıyq, biraq dıplomatııalyq túrde «sizder bizdiń elimizdiń ishki isine aralasyp otyrsyzdar, mynadaı-mynadaı kelisimderge qaıshy áreket etip otyrsyzdar, bul – dos memleket jasaıtyn qylyq emes» degen sııaqty naqty jaýap berýge bolady ǵoı. Mundaı jaýaptan keıin de daýly málimdemeler tolastamasa, onda naqty áreketke kóshý kerek. Máselen, SBER-men aradaǵy memorandýmdy úzeıik, taǵy málimdeme jasalsa, Rosatom AES salyp berýge ázirmiz dep otyr ǵoı, solardyń betin qaıtaraıyq. Ár nársege jaýap bolýy kerek.

– Qazaqstan tarapyna daýly málimdemelerdiń dúrkin-dúrkin aıtylýyn bıliktiń qaırat kórsete almaı otyrǵanymen baılanystyrýǵa bola ma?

– Muny da joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Reseı tarapynan osyndaı áńgimeler 90-ynshy, 2000-ynshy jyldary shyǵa bastaǵanda qatqyl jaýap bergenimizde, bálkim búginde jańaǵydaı áńgimeler bolmas pa edi. Reseı tarapynan kezinde osyǵan uqsas áńgimeler Ázerbaıjanǵa aıtylatyn. Sol kezde Ázerbaıjan saıasatkerleri sypaıy ári batyl túrde ózderiniń ustanymdaryn bildirgen bolatyn. Sodan beri resmı túrde Reseı Ázerbaıjanǵa baılanysty daýly málimdeme jasaǵan emes. Bul der kezinde óz ustanymyńdy naqty jetkizip, jaýap bergenniń kórinisi. Reseı bir jaǵynan «qaıter eken» dep bizdi synap otyr. Qazaqta buǵa berseń, suǵa beredi degen sóz bar ekenin bilemiz. О́zimizdi táýelsiz el sanaımyz ba, onda ulttyq múddege saı táýelsiz ustanymymyz bolýy kerek. Dál osy máselede saýdalasýdyń, buǵyp qalýdyń reti joq.

– Birneshe jyl qatarynan soltústik óńirlerdi aralap, tilge baılanysty kóptegen kezdesý ótkizdińiz ǵoı. Qazaqstanda orys tili dıskrımınasııaǵa ushyrap, orystildilerge ksenofobııalyq kózqaras qalyptasyp otyr ma?

– Qazaqstan Reseıden bólek orys tili saltanat quryp otyrǵan birden-bir el. Bizdiń bul jerde aqtalatyndaı ornymyz joq. Kerisinshe Qazaqstanda orys tiliniń óristeýine esh shekteý joq. Myńdaǵan mektep bar. Bizge shúıligip otyrǵan Reseıde 700 myńǵa tarta qazaq túrady. Biraq birde-bir qazaq mektebi joq. Sonda qaı jerde, qaı til kemsitilip otyr. Tipti ári beriden keıin Qazaqstan qaı tilde sóıleımin dese, ol ózi isi. Bul jerde máseleniń ekinshi jaǵy bar. Reseıdiń tildi jeleý etýi – tek syltaý. Olar Qazaqstandy óz yqpalynan shyǵaryp alǵysy kelmeıdi. Reseı saıası, ekonomıkalyq, qarjylyq, tehnologııalyq yqpalynan aıyrylyp bara jatqanyn bilip otyr. Sondyqtan olardyń endigi amaly osy til ǵana. «Orys tiline qysym jasalyp otyr» dep óz yqpalynan jibermeýge tyrysyp, Qazaqstan túrki álemimen, Eýropamen jaqyndasyp ketpesin dep tyrashtanyp jatyr. Bylaısha aıtqanda bul – olardyń janaıqaıy. Demek, Reseıdiń Qazaqstandy basqa jaǵynan ustaıtyndaı, qysatyndaı múmkindigi qalmady degen sóz. Biz Kreml saıasatkerleriniń sózderine qaraılamaı, óz jolymyzben júre berýimiz kerek.

– Qazaqstan Konstıtýsııasyndaǵy 7-baptyń 2-tarmaǵynda "memlekettik uıymdarda jáne jergilikti ózin-ózi basqarý organdarynda orys tili resmı túrde qazaq tilimen teń qoldanylady" delingen. Bul – orys tili Qazaqstandaǵy resmı til degendi bildire me?

– Múlde bildirmeıdi.

– Onda «orys tili – Qazaqstandaǵy resmı til» degen túsinik qaıdan shyqqan?

– Bul saıasatkerlerdiń, saıasattanýshylardy, qoǵamtanýshylardyń qateligi. Orys tili resmı, ultaralyqqatynas tili degen oılap tabylǵan. Negizi memlekettik til men resmı til degendi bólýdiń qajeti joq. Halyqaralyq termınologııada eki uǵym bir túsinik beredi. Sondyqtan Qazaqstandaǵy memlekettik til de, resmı til de qazaq tili.

– Prezıedenttiń ózi bıylǵy joldaýynda «Orys tili – Qazaqstandaǵy resmı til» degendi aıtty. Buny qalaı túsinýge bolady?

– Bul aǵattyq, spıchraıterlerdiń qateligi shyǵar. Jalpy qandaıda bir zańnan sıtata keltirgende abaı bolý kerek. Manaǵy konstıtýsııadaǵy bap orys tiline resmı statýs bermeıtinin kez kelgen zańger aıtyp bere alady.

– Prezıdent sózi Reseıge, orystildilerge baǵyttalyp, solarǵa unaý úshin ádeıi aıtylǵan bolýy múmkin be?

– Bul málimdemede ne meńzeldi, ádeıi jasaldy ma, aǵattyq boldy ma, sózden jańyldy ma, onyń astaryn qazbalamaı-aq qoıaıyn. Biraq prezıdenttiń qazaq tili – túbi ultaralyq qatynas tiline aınalady degen sózin de eske túsirgenimiz oryndy bolar. Bul sózderdiń de úlken máni bar. Túptep kelgende másele zańda emes. Qazaq tilin qorǵaıtyn, oǵan memlekettik mártebe beretin zańdar jetkilikti. Másele – olardyń qoldanysynda.

– Biraq prezıdent sózinen keıin qoǵamda «orys tiliniń resmı statýsy bar, qazaqsha qyzmet kórsetpesem de bolady» deıtinder tabylýy múmkin ǵoı?

– Ábden múmkin. Mundaı jaǵdaıda zańdardy jaqsy bile otyryp, sypaıylyqty saqtaı otyryp, mádenı túrde suraı bilý kerek. Men óz basym qazaqsha qyzmet kórsetpeıtin dúkenderge qaıta aınalyp barmaımyn. Buny janjal shyǵarmaı, eshkimge ses kórsetpesten jasaımyn. Olar bir klıentten aırylsa, sol klıenttiń aqshasy basqanyń qaltasyna túsetinin biledi. Sonyń nátıjesinde ózim turatyn jerdegi dúkenderdi soǵan úıretken sııaqtymyn.

– Qazaqstan úkimeti sıfrlandyrý boıynsha reseılik SBER kompanııasymen memorandým jasaıdy, Roskosmos Qazaqstanǵa AES qurylysyn júrgizýge ázir ekenin málimdeıdi, Reseı Qazaqstannyń premer-mınıstri Asqar Mamınge «Dostyq» ordenin beredi, sońǵysy týra osyndaı ordenniń qazaqstandyq úlgisin Roskosmos basshysynyń keýdesine taǵady, bılik qazaq tilinde qyzmetti talap etip júrgenderdi «úńgir patrıottary» deıdi. Bunyń bári kezdeısoq oqıǵalar ma, álde úlken bir jaǵdaıdan habar bere me?

– Menińshe, munyń bári bir-birimen baılanysty oqıǵalar tizbegi. Reseı saıasatkerleriniń Qazaqstanǵa shúıligýiniń alǵashqy tolqyny kóktemde bastalǵan bolatyn. Arada bir aı ótpeı jatyp SBER men AES qurylysy máselesi kóterildi. Keıde Reseı osy belgili bir dárejede ses kórsetý, qysym jasaýdy ózine paıdaly, ózine tıimdi jobalardy ótkizý quraly retinde paıdalana ma dep oılaımyn. SBER, AES máselelerinde nelikten basymdyq Reseıge beriledi? Nelikten basqa elderdiń tehnologııalaryn zerdelemeımiz? Nege sıfrlandyrý boıynsha ashyq konkýrs bolmaıdy? Ashyqtyqtyń ózi jemqorlyqtyń joq ekenine kepil emes pe... Osyndaı syn saǵattarda bizdiń ulttyq múdde qalaı qorǵalyp otyr degenge baılanysty saýal da, qoǵam tarapynan kelispeýshilik te kóp. О́z basym, Qazaqstan Mońǵolııa tájirıbesine úńilse durys bolar edi degen pikirdemin. Olarda halyqaralyq kelisimsharttardyń bári «úshinshi el» qaǵıdatymen júredi. Mońǵolııa Reseı men Qytaı arasynda tuıyqtalyp qalǵan el ekeni belgili. Olar sol eki alpaýyt elge degen táýeldilikti tómendetý maqsatynda halyqaralyq konkýrs, tender jarııalaǵanda Reseı men Qytaıdan basqaǵa basymdyq beredi. Múlde eshkim tabylmaı jatsa ǵana atalǵan eki eldiń usynysyn qarastyrady. Menińshe, biz nazarǵa alatyn másele. Qazaqstan kópvektorly saıasat júrgizedi deımiz. Al is júzinde ekonomıkada atalǵan eki elge basymdyq beremiz. Sonyń nátıjesinde ekonomıkalyq táýeldiligimiz saıasatqa da áser etip otyrǵanyna kýá bolyp otyrmyz.

– Qazaqstanda kem degende 30 myń adamnyń qos azamattyǵy bar ekeni týraly beıresmı derek bar. 2018 jyly qosazamattyǵy anyqtalǵan 15 myń adamnyń barlyǵy derlik Reseı pasportyn alǵan. Osy qosazamattyq týraly sóz qozǵalǵanda Reseı "óz azamattarymyzdy qorǵaımyz dep Qazaqstannyń ishki isine aralasýy múmkin", "Soltústik oblystardy basyp alýy ǵajap emes" degen pikir jıi aıtylady. Bul rýsofobııany qozdyrý ma, álde shynymen qısyny bar áńgime me?

– О́kinishke qaraı, bul – qısyny bar áńgime. 2008 jyly Reseı Grýzııaǵa, Ońtústik Osetııa jáne Abhazııaǵa basyp kirgende Reseı pasporttaryn úlestirip alyp, óz azamattarymyzdy qorǵaımyz degen jeleý tapty. Osyǵan uqsas jaǵdaı 90 jyldary Moldovada bolǵan. Qazir Reseı Donbasta, Lýganskte pasportyn myńdap úlestirip jatyr. Bul – úlken oılantatyn jaǵdaı. Negizinde esh el pasportyn ońdy-soldy tarata bermeıdi. AQSh-tyń, Ulybrıtanııanyń, Túrkııanyń pasportyn alyp kórińiz, ońaılyqpen bere me eken. Bul jerde Reseı orystildi azamattardy súıgendikten isteıtini shamaly. Eger solaı bolsa, olar nege pasporttaryn Germanııada, AQSh-ta úlestirmeıdi.

– Demek Reseı tarapynan Qazaqstanǵa gıbrıdtik soǵys qaýpi tónip turǵanyn joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy ǵoı?

– Reseı tarapynyń Qazaqstan sheneýnikterine syılyq jasaýy, tildik qysymdar, basqa elderdiń aıanyshty tájirıbesin eskerip, beıqam otyrýǵa bolmaıdy. Biraq solaı eken dep baıbalam salýdyń da qajeti joq. Tek saıası jaǵdaıdy qaperde ustap, daıyndyq, qaýipsizdik sharalaryn qabyldaǵanymyz quba-qup.