“Qytaı qazaqpen shekarasyn japty”. Beıjińde qandaı ózgeris bolyp jatyr?

Qytaı Qazaqstanmen shekarasyn jaýyp, 1 qazanda kommýnıstik partııanyń "memleket qurý kúnin" toılap jatyr. Qytaı qoǵamy sońǵy jyldary bárin bılik basqaratyn jańa kezeńge qadam basty.

Bul qandaı kezeń?

О́tken jyldan bastap Beıjiń eldegi baı jáne qýatty tehnologııalyq alpaýyttardan bastap, azamattardyń jeke ómirine deıin qatań baqylaýǵa aldy, repressııa júrgizdi. Qytaı bıligi ony "ortaq damý" degen jańa termınmen túsindiredi.

Kommýnıstik partııanyń qoǵamdaǵy barlyq sektorǵa jappaı qysym jasaýynyń sebebine mamandar ár túrli saraptamalar jasaýda.

Keıbir sarapshylar úkimet kelesi jylǵy Qytaı kommýnıstik partııasynyń Ulttyq quryltaıyna daıyndalyp jatqanyn aıtady. Olar bes jylda bir ret ótkiziletin 2022 jylǵy sammıt "buryn-sońdy bolmaǵan deńgeıde ótkiziledi" deıdi.

О́zgeris pen repressııa qashan bastaldy?

2018 jyly konstıtýsııaǵa ózgeris jasalǵan soń Sı Szınpın Qytaıdy ómir boıy basqara alatyndaı múmkindikke ıe boldy. Ol endi úshinshi ret Qytaıdyń eń joǵary basshysy bolyp saılanatyn kezeńin bastaıdy.

"(Sı) Qytaıdyń kez kelgen salasynda óziniń kóshbasshylyǵyn dáleldegisi keledi, meıli ol halyqaralyq qatynastar bolsyn, ishki ister, sybaılas jemqorlyq máseleleri, mádenı máseleler bolsyn. Bul – jańa saıasat, sondyqtan sizder endi barlyq qozǵalystardyń bir mezgilde bolatynyn kóresizder. Múmkin kelesi jylǵy partııalyq sezde nemese 2022 jylǵy qysqy Olımpıadany qamtıtyn úlken oqıǵalarǵa daıyndyq kezinde solaı bolady" deıdi Sıngapýr Ulttyq ýnıversıtetiniń aǵa ǵylymı qyzmetkeri Lım Taı Veı.

Kóptegen sarapshylardyń aıtýynsha, repressııa ótken jyldyń 24 qazanynan bastalǵan. Ol kezde "Alibaba"-nyń negizin qalaýshy jáne tehnologııalyq magnat Djek Ma Shanhaıda sóılegen sózinde Qytaıdyń retteý júıesin ashyq túrde synǵa alǵan. Is-sharadan keıin kóp uzamaı, retteýshiler Djek Ma ıelik etken "Ant Group" tobynyń 37 mıllıard dollarlyq IPO-ny toqtatýǵa májbúr etti, bul – álemdik bıznes qaýymdastyqty dúr silkindirdi.

Sodan keıin magnat úsh aıdaı joǵalyp ketti, al qańtardan bastap Beıjiń eldiń basqa tehnologııalyq alpaýyttaryna shúılikti.

Shildede Beıjiń retteýshileri qytaılyq "Didi" taksı qyzmeti qosymshasyn qysymǵa aldy. "Didi"-diń aqparattaryna AQSh sheneýnikteri jaǵynan qaýip tónedi degen kúdikpen Beıjiń ony onlaın qosymshalar dúkenderinen shyǵardy. Saldarynan Nıý-Iork qor bırjasyna shyqqan "DiDi"-dyń aksııasy qulady. Bul salanyń bolashaǵy týraly qorqynysh týdy.

Olıgarhtar týraly alań

О́tken jyly Beıjiń Qytaıdaǵy eń iri tehnologııalyq kásiporyndar esepteletin "Alibaba" jáne "Tencent" sııaqty kompanııalardyń monopolııasyna baǵyttalǵan jańa zań qabyldady. 2012 jyly Sı qyzmetke kiriskennen keıin bastalǵan sybaılas jemqorlyqqa qarsy naýqandy keńeıte otyryp, ondaǵan mıllıon tólenbegen salyqtyq qaryzy bar Qytaıdyń keıbir áıgili juldyzdaryn nysanaǵa aldy.

Sıdneı Loýı ınstıtýtynyń Shyǵys Azııa boıynsha aǵa ǵylymı qyzmetkeri Rıchard MakGregor Beıjińniń bul áreketin postkeńestik elderdiń jaǵdaıymen salystyra túsindirdi.

"Qytaı 1990-shy jyldardan keıin Reseıde qalyptasqan saıası belsendi, tipti saıası qýatty olıgarhtar tobynyń ósýinen sabaq aldy" deıdi Rıchard MakGregor.

Jańa termınder: "Teńsizdikti joıý", "ortaq damý", "Sı Szınpın ıdeıasy"

Qazir Qytaıdyń kóptegen baılarynan "damýdyń ortaq qoryna" aqsha aýdarý suralýda, ony keıbireýler qara jáshik retinde sıpattaıdy. Beıjińniń bul áreketi "teńsizdikti joıý" dep te túsindirilýde.

Qytaı bıligi, sonymen qatar, kommersııalyq jeke repetıtorlyq ortalyqtardy qýdalaýynyń sebebi retinde "áleýmettik teńsizdikterdi azaıtý", "ortaq damý" degen ýáj aıtty. 

Kommýnıstik partııa jastarǵa baǵyttalǵan jańa saıasattardy da bastady. Mysaly, apta saıynǵy kompıýterlik oıyndar ýaqytyn shektedi. Keıbir televıdenıe shoýlaryna shekteý qoıdy, aıtalyq, qytaılar "sıssı" dep ataıtyn K-Pop ánshilerine tyıym saldy.

2018 jyly Qytaı konstıtýsııasynda bekitilgen "Sı Szınpın ıdeıasy" dep atalatyn Sıdiń saıası ıdeologııasy ulttyq oqý baǵdarlamasyna qosylady. Ol mektepterde bastaýyshtan joǵary deńgeıge deıin oqytylady.

Aıta keteıik, buǵan deıin Qytaıdyń kommýnıstik jolǵa qaıta oralǵan saıasattary týraly jazylǵan BBC-dyń saraptama maqalasyn aýdaryp usynǵan bolatynbyz.