Erlan Qarın: Qazaqqa osynda kóshýge jaǵdaı jasaǵan – Elbasy

Alty Alashtyń pikirin bir arnaǵa toǵystyrýdy maqsat etken «Qamshynyń»  kezekti tizginin   saıasatker  Erlan Qarın myrzaǵa bergen edik. Erlan myrza qyzmet babyndaǵy qarbalastyǵyna qaramaı, oqyrmandar tarapynan qoıylǵan suraqtarǵa tıisinshe jaýap berdi. Bılik pen halyqtyń ortasyndaǵy "Altyn kópir" bolǵan azamatymyzǵa aıtar alǵysymyz sheksiz! Bul qadam jumsaq kresloda otyrǵan  kókelerimizge úlgi bolsa eken degen tilegimiz bar.

Oralmandarǵa demeýshilik «Prezıdenttik Qor» qurý týraly

ey hazah:

Sizge qoıar suraǵym,: kóshi-qondy qarjylaı tolyqtyratyn, demeý bolatyn bir qor ashsańyzdar, kóp bolyp kómek atar edik, ultyn súıetin qazaqtar kóp qoı , olarda demeýshi bolýdan bas tartpaıdy dep senemin. Eger laıyqty aqsha jınalyp jatsa, birinshi kezekte chıńhaıdaǵy (ishki qytaıdaǵy bir ólke) mahaı dep atalatyn jerdegi 110 qazaq otbasyn kóshirip alsańyzdar jaqsy bolar edi, áıtpese olar aldaǵy on jylda qazaqylyqtan aıyrylyp qalady. Ekinshi másele, «dokýment» deıtin kóp qaǵazdardy qysqartsańyzdar… oralmandar alǵaly emes bergeli barady soǵan senińizder . Olar bul jaqtaǵy satqan úıiniń aqshasymen atamekennen bir úı ala alady, masele tıisti jerge ornalastyrylmaýdan týyndaıdy. Shyndyǵynda, oralmandarǵa aqsha berýdiń túk te qajeti joq. Tek laıyqty jerge qonystansa ǵana bolǵany.

Jaýaby: osy sekildi qor qurý memleket tarapynan, Úkimet tarapynan eshqandaı da jarlyq, ókim qabyldaýdy talap etpeıtin azamattardyń óz erkimen jasalýy múmkin is dep oılaımyn. Másele qor qurylymynda emes shyǵar, túrli kásipkerlerdiń, basqa da azamattardyń osyndaı máseleler tóńireginde uıymdasa alý múmkindigi. Eger de belgili bir kisiler kómek kórsetkisi kelip, sondaı múmkinshiligi bar bolatyn bolsa, eshbir partııanyń da, úkimettiń de qatysýynsyz júzege asyrýy múmkin. Ondaı azamattarymyz ózderi quryp, óz betterimen Otanyna kele jatqan aǵaıyndarǵa kómek kórsete alady.

Aıdos degen inińiz:

Keshe «Jas Alash», «Abaı.kz» saıytynda Kóshi-qon týraly prezıdenttik «Qor» qurý týraly usynys maqala shyqty. Avtor mynadaı esep kórsetti:

«Endi solardyń («Forbes Kazakhstan» jýrnalynda aty atalǵan baılardyń) árbiriniń qarjysynyń 0.001 paıyzyn ǵana shotqa salyp kórelik: eń baı adamdardyń basynda turǵan Vladımır Kım, Alıdjan Ibragımov, Rashıd Sársenov – úsheýinen 820 mıllıon dollar túsedi eken. Bir Bolat О́temuratovtyń ózinen 1 mln 600 myń, Dınara Qulybaeva men Tımýr Qulybaevtikin qosa eseptegende 2 516 000 dollar bolady. Al qalǵan 44 kisiden túsetin qarjy 11 mln 606 myń dollardy quraıdy. Osynyń bárin qosqanda, 835 mln 722 myń AQSh dollary bolmaq. Muny mólshermen ár otbasyna 10 myń dollardan dep esepteseńiz, 83 572 shańyraqty kóshirip alýǵa kemel jetedi. Demek, Qazaqstannyń jylyna 20 myń otbasyna dep ajyratatyn aqshasynan 4-5 esege taıaý kóp qarajat bul».

Siz óz basyńyz bul usynysqa qalaı qaraısyz? Eger, «Prezıdenttik Qor» qurylyp jatsa, aı saıynǵy tabysyńyzdyń 0.001 paıyzyn qandastaryńyzǵa qııar ma edińiz, Erlan aǵa-oý?

Jaýaby: «Forbes Kazakhstan» jýrnalynda atalǵan olıgarhtardyń baılyqtarynyń 0,001 paıyzyn quraıtyndaı jaǵdaıym da joq shyǵar. Kóp kisilerdiń birimin. Asyp bara jatqan baılyǵym joq. Biraq qolda bar múmkindigimdi, árıne eshteńemdi aıamaımyn.

Kósherbaı:

Manadan beri baıqap otyrmyn, Sizge qoıylǵan suraqtarda Kóshi-qon Qoryn qurý máselesi aıtylyp jatyr. Bul másele baspasóz betindede kóterilip jatyr. Já, osy Qordy nege Nur-Otan partııasynyń aıasynda quryp, ózińiz nege ózi qolǵa almasqa?! Siz osylaı usynys jasasańyz, buǵan Elbasy teris qaraı ma?

Jaýaby: partııa janynan qandaı da bir qor qurýǵa bolmaıdy. Ol suraqqa qatysty zań jaǵynan shekteýleri bar.

Oralmandar, kóshi-qon máselelerine qatysty saýaldar

Jangbirshi:

Assalaýmaǵaleıkým Erlan Qarın myrza! Men Qytaıdaǵy qandasyńyzbyn. Qazaq kóshiniń toqtaýyn árkim ártúrly aıtyp júr. Sizshe osy qazaq kóshiniń toqtaýyna naqty ne sebep boldy dep oılaısyz? Jaqynǵy jyldardan beri otanyna oralǵan” oralman” aǵaıynǵa bılik te, jergilikti aǵaıyndar da shekesimen qaraıtyndy shyǵaryp aldy. Muny qalaı oılaısyz? Dúnıejúzinder kóptegen ulttar birigý prosesin bastan keshirip jatqanda, bizdiki ne tirlik？

Jaýaby: qazaq kóshiniń toqtaý tendensııasy bıyl emes, sońǵy 1-2 jylda asa qatty baıqalyp jatyr. Buǵan túrli sebepter bar. Eń aldymen, elimizde mıgrasııalyq saıasatty iske asyrý mindetteri ortalyqtanbaǵan, ıaǵnı birqatar mınıstrlikter (Eńbek jáne áleýmettik qorǵaý, Syrtqy ister, Ishki ister, Ádilet mınıstrikteri) men jergilikti atqarýshy organdardyń arasynda bólingeni kelip jatqan aǵaıyndardyń ornyǵýyndaǵy túrli qıyndyqtar týyna sebep boldy. Osydan baryp aǵaıyndarymyzdyń qonys aýdarýy men beıimdelýimen aınalysatyn memlekettik organdardyń qyzmetin retteýmen aınalystatyn arnaıy komıssııa qurý qajettiligi shyǵady.

Sondaı-aq kóshi-qon jaıly zańnyń kemshil tustary, ıaǵnı zańǵa táýeldi aktilerdiń keshiktirilip qabyldanýy da belgili bir qıyndyqtar týǵyzdy. Mysaly, Halyq mıgrasııasy týraly zań 1997 jyly qabyldanǵanymen, kelgen aǵaıyndarymyzdy kóshi-qon kvotasyna qosý erejeleri tek 2003 jyly ǵana qabyldanyp, al oralmandardyń beıimdelý ortalyqtaryn qurý, osy ortalyqtarǵa qandastarymyzdy ýaqytsha ornalastyrý erejeleri tek 2007 jyly qabyldandy.

О́zekti problemalar qatarynda Qytaıdan kelýshilerge vızalardy rásimdeý merziminiń uzaqtyǵy, memlekettik organdar men resmı aqparattar qoljetimsizdigi, sonymen birge repatrıasııa, kelgen aǵaıyndarymyzdyń beıimdelýi jónindegi máselelerdiń óńirler men mınıstrlikterdiń strategııalyq josparlarynda qamtylmaýy, oǵan qosa zeınet jasyndaǵy aǵaıyndarymyzdyń Qazaqstanda zeınetaqy alý múmkindiginiń joqtyǵyn atap ótýge bolady.

Taǵy bir úlken problema – osy kóshi-qonǵa qatysty túrli qurylymdarda konsýldyq qyzmetterden bastap, mıgrasııalyq polısııa qurylymdaryna deıin jemqorlyqtyń oryn alýy úlken kedergi.

Alash qyzy:

Eń aldymen eldiń muńyn muńdap, joǵyn joqtap júrgen eren eńbegińizge shyn kóńilimmen alǵys aıtamyn! …..ózińizden suraıyn degenim: !.

1. Dúnıege tarydaı shashyrap, taýqymetty taǵdyrdyń ystǵy men sýyǵyn bastan keshirgen Alash urpaqtarynyń basy esh kedergisiz bir jerge qosylatyn kún qashan týar dep oılaısyz?.

2. Dúnıejúzy qazaqtarynyń 4-quryltaıynda Elbasymyz jastardy kóbirek shaqyratynyn jarııalady, bul bir jaqsy is, árıne jastar Qazaqystannyń bolashaǵy. Degenmen, jastyq shaqtan ótińkirep bara jatyr. Biraq atamekenniń gúldenip kórkeıýi úshin ólip ketýge daıynbyz. О́ıtkeni urpaqtarymyzdyń qazaq bolyp qalýyn qalaımyz? Bizge qandaı keńes aıtasyz?

3. Qazaq tili shyn máninde qashan memlekettik til dárejesine kóteriledi?

4. Dúnıedegi bar qazaq kók baıraqtyń asynda jınalsa keremet bolar edi. Siz she, «oralman», «jergilikti» bolyp bóliný qashan aıaqtalady? Mundaı kereǵarlyq qaıdan shyǵyp otyr?

5. Sizshe oralmandar máselesindegi keleńisz ister qashan jaqsy jaqqa bet alady dep oılaısyz? О́zińiz oralmandar týraly, qazaq kóshi týraly qandaı oılaryńyz bar?

Jaýaby: Jýyrda bir áriptesimmen suhbattasqanda aıtyp ketkenmin, meniń jeke kózqarasym boıynsha, til máselesiniń sheshilý kózi – jalpy qazaq saıası elıtasynyń jaýapkershiligi men qazaq qoǵamynyń belsendiligine baryp tireledi. Bul – basty 2 faktor. Iаǵnı bir jaǵynan qazaq saıası elıtasynyń ulttyq máselelerge qatysty tabandy sheshimder men is-áreketter qabyldaýǵa qabilettiligine, al ekinshi jaqtan zııaly qaýymnan bastap, barsha qarapaıym qazaqtardyń kúndelikti ómirdegi el, ult bolashaǵy sekildi máselelerge qatysty óz jaýapkershilikterin sezine alatyndyǵynda. Mysaly, bir jaǵynan qazaq tiliniń damýy úshin memlekettik deńgeıde taǵyda belgili bir alǵysharttar jasaý bolsa, ekinshi jaǵynan - bul árbir otbasynda, árbir ortada sol talaptardy óz-ózimizge qoıa otyryp, soǵan júgine alýymyzǵa baryp tireledi. Nemese, jalpy aıtqanda, negizgi kún tártibinde turǵan kóptegen ulttyq máselelerdiń sheshilýi – bul eń aldymen ulttyq jaýapkershilikke baılanysty.

Al «oralman», «jergilikti» bolyp bólinýge qatysty – meniń oıymsha, bul bas kezinde oryn alǵan jaǵdaı. Qazaqtyń sany artyp, qazaqı orta keńeıip, qazaqy qundylyqtar ornyǵyp bekigen saıyn bir eldiń azamatymyz degen túsinik te qalyptasatyna senemin. Ony ózderińiz de kórip júrgen bolarsyzdar. Kelip jatqan qandastarymyzdy bólek ataýmen atamaıyqshy degender bar. Bári de óz ornyna kelip túsedi. kelip jatqan qandastarymyz oǵan da túsinistikpen, kerek bolsa tipti keshirimmen qarasa eken. Qazaq qoǵamy da 20 jylda túrli ózgerister boldy. Bári de ornyna keledi.

Qazirgi tańda Qazaq kóshine qatysty birqatar kemshilikter bar ekeni belgili. Olardyń arasynda ózektiligi joǵary másele – jumyspen qamtylýy. Sońǵy málimetterge sáıkes, eńbekke jaramdy qandastarymyzdyń 66%-y ǵana jumyspen qamtylyp, qalǵan 33%-y – jumyssyzdar.

A. Muqabaı:

Erlan inim, Sizdi bilgir azamat, ulshyl tulǵa retinde baǵalaımyn. Bolashaq ómirińe amandyq, baqyt tilep júrem Qudaıdan! Al, suraqqa keleıin: Sizdiń osy qazaq kóshiniń jaǵdaıyn Nur Otan partııasynyń hatshysy salaýatyńyzben Elbasymyz Nursultan Ábishulyna kirip, tike aıta alatyn múmkindigińiz bar ma? Ekinshi suraq, Sidiń qolyńyzǵa Qazaq kóshiniń tizgini tıe qalǵan jaǵdaıda, jumysty neden bastar edińiz jáne qalaı ister edińiz? Sońǵy suraq, Qazaqstanǵa shettegi qazaqtar búgin de, keleshekte de kerek pe ózi?

Jaýaby: «Nur Otanda» ózindik bir qurylymdyq tártipter, erekshelikter, deńgeıler bar. Partııa Tóraǵasymen tikeleı sóılesý múmkindigi joq bolsa da, partııanyń negizgi maqsat-mindeti – ol túrli ózekti máselelerdi kóterip, qoǵamnyń da, bıliktiń de nazaryn soǵan  aýdarý. Iаǵnı Úkimet belgili bir ekonomıkalyq, áleýmettik saıasat júzege asyryp otyratyn bolsa, partııa sol saıasattyń qanshalyqty tıimdi júzege asyrylyp jatqanyn qadaǵalaıdy. Bul bir kúndik jumys emes. Biz ótken jyldary kóshi-qon máseleleri jóninde túrli tyńdaýlar, konferensııalar ótkizip, olardyń nátıjesinde ázirlengen usynystardy Úkimetke jiberdik.

Biz bergen usynystar Úkimetke jetip, Úkimet ony qabyldaǵannyń ózinde de, ony júzege asyrý úshin belgili bir prosedýralar júrgizý kerek. Máselen, egerde ol zańǵa ózgeristerdi qajet etetin bolsa, onda olardy ázirlep, Úkimette túrli talqylaýdan ótip, odan keıin Parlamentke jiberiledi. Parlament qabyrǵasynda da kóptegen jumystar ótkiziledi. Kóshi-qon máselesi tóńireginde osyndaı talqylaýlardy bıyl da ótkizýdi josparlap otyrmyz.

Qazaq kóshiniń tizgini tıe qalǵan jaǵdaıda, jumysty neden bastar edim? Birinshiden, syrttan kelgen bilimdi aǵaıynymyzdy alyp, osy máseleni solarmen otyryp talqylap, tizginin sondaı azamattyń bireýine berip, birlese aınalysar edik. Sebebi kóptegen máselelerge sol aǵaıyndar turǵysynan qaraý kerek. Sonda ǵana olardyń tıimdi naqty sheshimin tabýǵa bolady. Sonymen birge qoǵamdyq baqylaý tetikterin de nyǵaıtar edim. Bul tek osy máselege qatysty emes, basqa da ózekti máselelerge qatysty qoǵamdyq baqylaý tetikteri mańyzdy oryn alady.

Qandasyń:

«Nur Otan» HDP-sy qazaq kóshiniń qaıta jalǵasýy, oǵan utymdy baǵdarlama jasalýy úshin Qazaq bıligine qanshalyqty yqpal ete alady? Qazir onyń hatshysy bolyp otyrǵan Sizdiń qolyńyzda qandaı múmkindik bar?

Jaýaby: «Nur Otan» partııasynyń, basqa partııa sekildi kez kelgen máselege yqpal etý zańnyn aıasynda júzege asady. Negizgi tetigi – ol Parlament tetigi. Eń bastysy ondaı múddelilik, qajettilik bar. Soǵan baılanysty jýyrda kóshi-qon máselesine qatysty úlken talqylaýlar bolady. Sonda kóterilgen usynystar men eskertýler negizinde kóshi-qon salasyna qatysty jańa bir qujat qabyldanatyn bolady.

Men partııada negizinen ıdeologııalyq, saraptamalyq jaǵynan jaýap beremin. Sondyqtan negizgi mindetim – osy kóshi-qon máselesi bolsyn, basqa da máselelerge qatysty saraptamalyq materıaldardy daıyndaý.

Toǵys:

Armysyz, ardaqty Erlan Qarın myrza!

Atyńyzǵa ábden qanyqpyn. Ulttyq mudde jolynda eseli eńbekterińizge tutas halqyńyz yrıza.

Men Qytaıdaǵy qandas baýyrlasyńyz retinde birer suraq qoıǵym kelip tur.

1. Jaqynda kóshi- qon saıasatynda úlken ózgerister bolady dep estidim. Munyń mán -jaıyn naqtyly túsindire ketýińizge bola ma ?

2. Biz qazaq elin dúnıe qazaqtarynyń qorǵany retinde qaraımyz. Sonda, qazaq bıligi syryt jerde tarydaı sháshylyp, ulttyq qundylyǵynan aırylýǵa taıaǵan qandastar múddesin qorǵaýǵa qanshalyq qulyqty?

3.О́ser ultqa ómirsheń jazý kerek degendeı, tutas qazaq halqyna ortaq jazý úlgisi qashan jaryqqa shyǵady dep qaraısyz? qazaq eliniń bul jónindegi jobasynan qanshalyq maǵulmat bere alasyz?

Jaýaby: ortaq jazý úlgisine qatysty jobalar bılik dálizderinde qazirgi ýaqytta talqylanyp júrgen joq dep aıta alamyn. Bul másele talqylanyp jatqan joq. Al ortaq jazýǵa, latyn ǵarpine kóshý saıası erik-jigerge baryp tireledi. Bul meniń kózqarasym.

Múıiz:

Baýyrdan aǵalarǵa ystyq sálem! Bizder shet jurtta júrgen qańbaq taǵdyrly Qandastaryńyzbyz. «Sý ishken qudyqqa túkirmeý» saltymyz boıynsha bul jaqqa rahmet! Desede, erli-zaıypty ekeýmizdiń birimyz matematıka, birimyz Ana tili pániniń muǵalymymyz. Osy qyzmet orynymyzdy tárk etip Atamekenge tartyp ketkimiz keledi. Atajurt bizge eshteńe bermeı-aq qoısyn! Biraq kásibimizge qaraı ornalastyrýǵa múmkindigi bar ma Otanymyzdyń.

Jaýaby: Shynymen de elimizde muǵalimderge, ásirese biliktiligi joǵary ustazdarǵa degen qajettilik bar. Ásirese aýyldyq jerlerde muǵalimderdiń jetispeýshiligi baıqalýda. Ustazdardyń 30%-y óz profılderinen tys sabaq berýde. Kelseńiz, Sizge mindetti túrde jumys tabylatynyna senimdimin.

Saǵynysh:

Assalaýmaǵalıkým, Erlan Qarın myrza!

Qytaı elindegi bolashaǵy buldyrlaý qandastaryńyzdy Qazaqstanǵa bir jolata kóshirip áketetindeı kún týady dep oılaısyz ba ?

Qytaıdaǵy taǵy bir qandas baýyryńyzdyń ázilin keltire ketkendi jón sanadym .

-túbinde Qazaqystanǵa bir top dúńgenderdi aparatyn boldyq,-deıdi ol qurdasyna .

-nege -, deıdi eken qurdasy .

-tili qytaı, dini musylman bolsa, dúńgen bolmaǵanda kim bolýshy edi – deıdi anaý .

Qarapaıym ǵana ázil ǵoı! Desede, júregimiz osydan qatty aýyrady . Sizdińde júregińiz aýyrǵan shyǵar ?!?.

Aýyl:

Qytaıdanmyn. Qazaqstanǵa birneshe márte at basyn tiredik. Bir baıqaǵanym Qazaqstan aýyldary qatty júdeý, qaraýsyz qalǵandaı áser berdi. Qytaıdaǵy oqyǵan zııaly jastardy eki eldiń bıligi aqyldasa otyryp, top – tobymen sol aýyldarǵa nege aparmaısyzdar! Artyq baılyq pen abroıdyń qajety shamaly! Týǵan eli úshin azda bolsa úles qossam dep júrgen jastar sanap taýysqysyz bul jaqta! Tek, jekeleı óz betimen ketkenge táýekel etpeıdi. Túrli alypqashpa ósekterge ábden sengenderi de bar. Memlekettik turǵyda osy isterdiń qaralý múmkindigi qanshalyq dep oılaısyz Tilinen aıyrylýǵa shaq qalǵan halyqtyń tilkimdelgen júreginiń ashshy zaryn tyńdaıtyn bılik bar ma ? Osyǵan jaýap berińizshi Erlan myrza! Aldyn ala rahmet!

Jaýaby: Memleket, bılik tarapynan barlyq jaǵdaılar jasalýda. Árıne túrli qıyndyqtar, kedergiler bolyp jatqanyn eshkim jasyrmaıdy. Mysaly, aǵaıymdarymyzdyń óz mamandyqtary boıynsha jumysqa ornalasýyna baılanysty birqatar kedergiler bar. Iаǵnı sheteldik oqý oryndarynda bilim alǵanyn rastaıtyn qujattar qandastarymyzdyń Qazaqstanda jumysqa ornalasýyna jaramsyz bolatyn. Mindetti túrde osy qujattardy moıyndaý rásiminen ótýi shart.

Degenmen osy sekildi túrli kúrdeli máseleler bar bolǵanymen, olar birtindep sheshilýde. О́zderińiz bilesizder, álemde óz qandastaryn qaıtarýǵa kóńil bólip otyrǵan 3-aq memleket bolsa, sonyń biri – bizdiń Qazaqstan.

Balbota:

Qurymetti Erlan myrza, biz shetelde, jattyń baýyrynda bolǵanymyzben kóńilimiz árqashan qazaq eli dep qana soǵatynyn aıtqym keledi. Áıteý óz basym ınternet betin ashqan sátte eń aldymen izdeıtinim qazaq eliniń habar jańalyqtary. Bylaısha aıtqanda jaqsylyǵyna qýanyp, jamandyǵyna kúıinip otyramyz . Sizge suraǵym:

1 . Sońǵy kezderi Qazaqstanda ‹oralmandar qazaq eli úshin eshqandaı eńbegi sińgen joq› degen syńaıdaǵy pikirler aıtylatyn boldy. Bul sózdi qalaı túsinesiz? Týra dep oılaısyz ba, álde oralmandar týraly qyńyr kózqarastaǵylardyń qolaıyna jaqqan, keýdesi men kóńilin ósirgen sóz boldy dep esepteısiz be?

2. Qazaq tili Memlekettik til degenimizben El aǵalary Halharalyq jáne memlekettik otyrystarda nege oryssha sóıleıdi? Basqasy basqa, Qytaı eline kelip resmı kezdesýlerde oryssha sóılegen sheneýnikter úshin biz Qytaı qazaqtary basqa ulttardan uıalǵanda jerge kirip kete jazdaımyz. ‹Bulaq basynan tunıdy› degen ataly sóz bar . Osy máselede Elbasy Nursultan Nazarbaev basqalarǵa úlgi bolsa eken degen úmitimiz bar.

3. Orys pen qytaıdy kórse jalpýyshtap jaramsaqtanyp, qany bir qazaǵyn kórse qarǵa murty edireıe qalatyn orystildi jaǵympazdardyń arqa tiregi qaıda, tilegi ne dep oılaısyz ?

4. «Álde bir» maqsatpen barǵan qytaı «kúıeý balalardyń» jolyna tusaý salmaı, qan terimizben qazaq úshin dep barǵan qandastardyń jolyna nege tusaý salynady? Jamandyqtyń bári nege oralmandardyń moınyna artylady. Kóshi-qonǵa ketken mılıon teńgeni joqtaǵannan góri, mıllıardtap shetel asyryp jatqan «bılik satqyndaryn» nege tektemeske?! Solardyń bireýi alyp ketken qarjymen qanshama qarakózdi atajurtyna jetkizýge bolatyn edi?!

Jaýaby: bul tutas jalpy qoǵamnyń pikiri emes. Jeke kisilerdiń pikiri bolar. Qazaqylyǵy shamaly azamattarymyzdyń aıtyp júrgen pikirleri. Olar tek oralmandarǵa qatysty emes, olar jalpy qazaq qoǵamynyń nyǵaıýy tendensııasyna ózderinshe qarsylyq bildirip otyrǵan túrleri. Aǵaıyndarymyz kelip, qazaq qoǵamynyń salmaǵyn odan beter asyryp jatqanyn kórip, erteń qazaqy orta keńeıse, qazaq tili qoldaný aıasy keńeıse, biz shettetilip qalmaımyz ba dep qorqady. Iаǵnı básekege qabiletsizdigine bir úreı bar sııaqty. Sonyń kórinisteri dep aıtar edim.

Elim-jerim:

Assalaýmaǵaleıkým, Erlan myrza! Sheteldegi qazaqqa keleshekte qandaı tıimdy saıasattar bolady dep oılaısyz? Osy kúnde Qytaı eli naqty týysy shaqyrtpasa mundaǵy qazaqtarǵa shetelge shyǵatyn tólqujat jasap bermeı otyr. Sondaı-aq, Qazaqstanǵa aıaǵy jetken baýyrlarymyzǵa arnaıy jumysqa ornalastyrý jobasy jasalmaǵan ba?

Jaýaby: «Nurly kósh» baǵdarlamasynyń aıasynda syrttan kelgen qandastyrymzdy arnaıy jumysqa tartý qaralǵan bolatyn. Qazir bul jobanyń keler jyldary iske asyrý máselesi talqylanýda.

Keńesbek:

Nur Otannnyń joǵarǵy bıiginde Kóshi-qon jaǵynan keńesshi bar ma? Bolmasa, nege joq? Alý oıyńyz joq pa qandastaryńyzdyń saýatty bireýin?

Jaýaby: bul bir jaqsy usynys eken. Múmkin, shynymen de bul máselelermen tereń, jeke aınalysý úshin osyny da oılastyrǵan jón bolar.

Take:

Al sizge aıtar saýal deımizbe tilek usynyspa sizdiń kózqarasyńyzdy bilsem.

1 Elmiz baılyǵy bolsada jan sany az. Alýan ultty ,ata babalarymyzda Alash kósemderide qýatty qazaq eliniń bolýyn arman etken. Táýelsizdik bizge sol múmkindikti berdi. Endi burynǵy ózge elge qarap ketken ne qýǵyn súrginde syrtta qalǵan qandastardy oraltý eldik is. Osy qazaq kóshi keıindep keleńsizdikke uryndy. Desede Allaǵa shúkir jaqynnan beri qaıta jol ashyla bastady, ıláıim baıandy bolsyn.

Endi bir eki pikirim bar edi soǵan siz ne deısiz:

Shetten keletin qazaqtardy soltústik nemese jańa óndiris aımaǵyna tartý oryndy. Desede basqa jerlerde qalǵysy keletindergede basqadaı jeńildik qarastyrylmasada azamattyq tirkeýge múmkindik berilse, al belgilengen aımaqtarǵa barýshylarǵa burynǵydaı kvata bolmasada, tómen ósimdi nesıe berilse olardyń óz shama sharqynsha úı salýyna jáne sharýashylyqpen kásiptenýine múmkindik jasalsa, kepilge sol salǵan úıleri qoıylsa, sebebi qymbat úı salynǵannan ol aqshany qaıtarymdy sharýashylyq qásipke jumsaý tıimdi.

Bul memleketkede kelgen qazaqqada paıdaly. Eldegi jylda ıgerilmeı qalatyn mılııaardtardy eskergende buǵan nesıe qarjy tabýǵa bolar edi.

2 Shette oqyp jatqan bilimdi jastarda barshylyq solardyń kóp sandysy elge oralǵysy keledi. Oǵan mysal jaqynda qytaıda oqıtyn birqansha stýdent keı elge oralǵan aǵalarynan kómek suraǵan haty ınternetke shyqty. Olar meıli aýyl ne qıyr shetke barsaqta, ne istesep qıyndyq kórsekte qazaq eline ultymyzǵa bir kisilik úles qosa alsaq dep armandaımyz dep aǵynan jarylǵan eken. Sol syıaqty jastardy shetten ózge el mamanyn shaqyrǵansha sonyń bir bóligin dap daıyn maman elde beıimdep tartsa ulttyq óremiz artar edi.

3 Eldegi jastardy kásiptendirýge bir ońtaıly joldar qarastyrylsa , mysaly qaıta daıarlaý, kásip ashýyna tómen nesıeler berý, kepildik shartyna jasalatyn jeńildikter syqyldy. Jas kelse iske dep atam qazaq beker aıtpaǵan ǵoı.Jastardy qoǵam damýyna atsalysýǵa qozǵaý salýdyń zor mańyzy bar deýgede bolady.

4 Aýyldyń deni qazaq sondyqtan aýyldaǵy kásip kózin ashý, búgindegi qoldaýdyń naqty ár aýyl azamaty sezinetindeı bolsa,búginde aýyldy qoldaý baǵdarlamasyna kóptiń qoly jete bermeıdi. Ári qarjyda tym shekti.

5 Qytaımen reseıge tym táýeldi bolý durys emes, oǵan tarıh kýá. Desede qytaıdyń arzan tavarymen qoljetimdi tehnıkasyn endirý búginde qıyn. О́z kunyndaı salyq tóleýge májbúr. Eger qol jetimdi tehnıka kóbeıse aýyl kásibinede qarqyn berer edi.Al biz qytaıǵa ken oryndaryna jomarttyq qylýdamyz, bul durys emes. Kerisinshe olardyń tehnıkasymen tájrıbesin kóptep engise, kúndelikti kóptegen tavardyń elde óndirilýinede muryndyq bolar edi.Ol el damýynada zor serpin bereri sózsiz ásirese eldiń áleýetin kóterýdi mańyzy zor.

6 Eldegi ulttyq sananyń salmaǵyn arttyrýda zııalylardyń sózin, dinnı rýhanı máselelerde kóp arasynda daý qylmaı ımam moldalardy kóbirek sóıletsek rýhanı birlikke oń yqpaly bolarma edi.

Rahmet elge ıgi kóptegen ister atqara berińiz dep tilektestik bildiremin.

Elbasyǵa qatysty saýaldar

Ahmet:

Qytaı reformatory Dyn Saý pın shyǵarmalaryn oqyp kórdińiz be? Nursultan Nazarbaevty Maýo Zy dun desek, bizdiń elimizde tasada júrgen dál sol Dyn Saý pındaı tulǵa bar ma? Atyn ataýyńyzdy ótinem!

Jaýaby: Den Sıao Pınniń shyǵarmalaryn oqyǵan joqpyn. Biraq ol týraly kóptegen kitaptar oqydym. Nursultan Ábishulyn Mao Sze Dýn, Den Sıao Pın, Lı Kýan Iý sııaqty qaıratkerlerdiń deńgeıinde tur. Biraq óz basym Nursultan Nazarbaevty Den Sıao Pınmen salystyrmas edim. Ol jeke dara tulǵa. Al negizinen alǵanda, elimizdiń damýyndaǵy róli, túbegeıli ózgeristerdi iske asyrýy, reformalardy júzege asyrýy jaǵynan elimizdegi sol qaıratkerlerge teń turarlyq birden-bir tulǵa – ol bizdiń Elbasy.

Qunanbaı:

Qazaq eli táýelsizdigin alǵaly jıyrma jyl boldy. Elimizdi sodan beri, tipti odan da arydan beri Nursultan Nazarbaev basqaryp keledi. Aman bolsa, áli de basqara beredi. Basqara bersin! Osy ýaqyt ishinde ne otandyq (bıliktiń) aqparat quraldarynda, ne bılikte otyrǵandardyń, ne Nurekeńniń óziniń «mynaýyń» ne «mynaý isim» qate boldy degenin estigen emespiz. Al, sheshilmeı jatqan, sheshimin tappaǵan túıin shash etekten. Siz 20 jyl ishinde ne sońǵy on jylda birinshi ózińizdiń, sosyn Nursultan Nazarbaevtyń qyzmet barysynda jibergen basty úsh qateligin aıtyp bere alasyz ba?

Jaýaby: Elbasyǵa baǵa beretindeı, mende ondaı ómirlik tájirıbe de joq, ondaı tereń bilim de joq. Oǵan beriletin baǵanyń birden-bir kórsetkishi – halyq qoldaýy.

О́zim, árıne, qatelik jibergenmin, úsheý emes, odan da kóp dep aıtar edim. Olardyń barlyǵyn aıtyp aqtarylmaı-aq qoıaıyn osy jerde. Jiberilgen qatelikter kóp boldy. Qatelikter jasamaý múmkin emes, negizgi maqsat – solardy qaıtalamaý.

Taımas:

«Jasy ulǵaıǵan adam ókpelegish bolady» – deıdi qytaı kósemi Dyn Saý pın. Qalaı oılaısyz, osy Nuraǵamyz shettegi qandastaryna ókpelep qalǵan joq pa?

Jaýaby: Elbasymyz jan-jaqtaǵy qandastarymyzdy shaqyrtyp, olarǵa jaǵdaı jasaǵan. Onyń qalaı júzege asyp, qandaı kemshilikteri bar ekenin ol bir bólek suraq. Biraqta osyǵan úlken jol ashyp, qalyń qazaqqa osynda kóshýge jaǵdaı jasaǵan – Elbasy. Áli de kóshi-qon saıasaty sol kisiniń qamqorlyǵymen júzege asyrylyp jatyr. Ony umytpaı, baǵalaı bileıik.

Ortaq valıýta boıynsha suraqtar

Astanalyq qazaq:

Erlan myrza, assalaýmaǵaleıkým! Sońǵy kezderi Eýrazııa keńistigine ortaq valıýta jaıy kóbirek aıtylyp júr. О́tkende bas bankırimiz Marchenko jańa valıýtaǵa nanorýbl dep ataý berýge bolady degen edi. Bul qanshalyqty ras? teńgemizdiń bolashaǵy qalaı bolmaq?

Jaýaby: Men ekonomıst salasynyń sarapshysy emespin, kóp nárselerdi túsinip bilmeıtin de shaǵarmyn. Biraq, meniń jeke túsinigimshe, ortaq valıýta engizýdiń eshqandaı qajettiligi joq. Sebebi, birtutas ekonomıkalyq júıe qurylǵan joq. Eýropa elderi de ortaq valıýtaǵa ondaǵan jyldar boıy kelgen bolatyn. Ortaq valıýtanyń negizi tek qana ekonomıkalyq emes, sonymen qatar, mádenı, saıası keńistik te ortaq bolýy qajet. Menińshe, qazirgi ıntegrasııalyq joba tek qana ekonomıkalyq qatynastardy qamtıtyn bolady. Iаǵnı bul seriktestiktiń óziniń belgili bir shekteýleri bolatyny sózsiz.

Onyń ústine Eýropadaǵy qazirgi jaǵdaıdy kórip otyrmyz, ıaǵnı sońǵy daǵdarystan kóptegen elder Eýrokeńistiginen shyǵý jaıly oılaryn qaraıtyn bolsaq, bir ortaq valıýta engizýdiń qajettiligi qazirgi ýaqytta joq shyǵar. Men óz basym oǵan negiz kórip turǵan joqpyn.

Sheteldik qazaqtarmen baılanys jaıly

Dáýkesh:

Shetelderge shyǵyp turatynyńyz málim, sol saparlaryńyzda shettegi qandastaryńyzben kezdestińiz be? Ol bayrlaryńyz Sizdiń esińizde nesimen qaldy?

Arman Karimday:

Mongoliaga barip jursiz galomtordan okip bilip jurmiz ol jakka barudagi maksatiniz ne? ondagi kandastardin kali kalai dep oilaisiz. Jalpi shetegi kazaktarmen bailanisiniz kalai.Tanis dostariniz barba?

Jaýaby: múmkindigimshe, árqashanada qaı elge barsam da aǵaıyndarmen, qandastarymyzben kezdesip otyramyn. Mońǵolııaǵa, Qyrǵyzstanǵa barǵan kezde de, jýyrda Qudaı qalasa, Qytaıǵa baramyn. Sol jerlerde kezdesken kisilerdiń barlyǵynyń bir ereksheligi – aq-jarqyn júzi, keńdigi, ıaǵnı qazaqqa tán barlyq qasıetti kórip rıza bolamyn árqashanda. Úlken rýhanı qýat alyp qaıtamyn aǵaıyndarymyzben kezdesýlerden.

Jeke suraqtar

Abylaı:

Sizdi Qazaqııanyń ǵana emes, Alty Alashtyń qamyn oılaıtyn azamat ekenińizge sendik! Árqashan halqyńyzdyń qatarynda júrgenińiz qýantady. Ulttyń joǵyn joqtap júrgen azamattyń birisiz! Balbal tastar, jebe týraly zertteýlerińiz asa qundy dúnıeler. Qazirgi jaǵdaıyńyz qalaı? Osy taqyryptar jóninde alǵa qoıǵan josparlaryńyz bar ma?

Jaýaby: balbal tastar, jebeler týraly zertteýler áli jalǵastyryp jatyrmyn. Jylda ol maqsatta túrli óńirlerge ekspedısııalar uıymdastyramyz. Bıyl Alla jazsa Qytaı jaǵy, Altaıǵa barýdy josparlap otyrmyz. Jáne de bıyl osy balbal tastarǵa qatysty zertteýlerdi qorytyndalap, bir jınaq kitap, albom nemese fılm daıyndaý oıda bar.

Meıirjan ÁÝELHANULY:

Qazaq jurtynyń yqylasyna bólenip júrgen, atqarǵan árbir ıgilikti isi Alash ıdeıasy men ulttyq múdde bıiginde sheshimin tabatyn ózińiz sııaqty azamattar kóbeıe bersin. Sizdiń ashy shyndyqty jasyrmaı, dáp basyp aıtqan árbir sóz-paıymyńyzǵa rızashylyq bildiremiz. Siz ózińizge «Men kimmin? Qaıdan kelim? Qaıda baram?» dep suraq qoıyp kórińiz be? Osy suraqtardyń jaýabyn «Qamshy» oqyrmandarymen bólisseńiz.

Jaýaby: Árqaısymyz ondaı suraqtardy ózimizge qoıatyn shyǵarmyz. Jalpy osyndaı suraq únemi kókeıińde júrip, adam únemi izdenis ústinde bolýy kerek.

Alpamys:

Ereke, Temir Qulybaevpen qyzmet ne jaı ómirde tildesip, pikir almastyryp kórdińiz be? Qazaq ulty jóninde qandaı oıda, kóqarasta ekenin aıtyp berińizshi! Ermuhamat Ertisbaevpen shi?

Jaýaby: Temir Qulybaevpen jaı ómirde tildesip, pikir almasqan emespin. Ondaı tanystyǵymyz joq. Ol kisimen de, Ermuhamet Ertysbaevpen de túrli is-sharalarda qol alysyp, amandasqanymyz bolmasa, ońasha otyryp áńgimelesken jaǵdaı eshqashan da bolǵan emes.

Bek

Sońǵy oqyǵan kitabyńyzdy bilgim keledi, Erlan aǵa. Jáne eń jaqsy kóretin qazaq qalamgerin atańyzshy!

Jaýaby: mamandyǵyma baılanysty negizinen ǵylymı kitaptar oqımyn. Sońǵy oqyp qarap jatqan Tursyn Jurtbaıdyń redaktorlyǵymen daıyndalǵan Alashtyqtardyń sot prosesine qatysty materıaldar jınaǵy. Al qazaq qalamgerlerden M.Áýezov, I. Esenberlın, Á.Kekilbaev, D.Isabekov, aıta berse kóp.

Quljabalasy:

Sizdiń kábınetińizde-Nur Otannyń bas keńsesinde Alash kósemderiniń báriniń úlkeıtilgen fotolary ilýli turǵanyn estidim. Sol úshin Sizge qatty rıza boldym. Alla sizge solardyń ómirin emes, baǵyn bersin! Degenmen mynadaı da bir oı meni mazalaı beredi: osy Alash kósemderi men olardyń ustanymy sońǵy kezde bılikke, parlamentke jetkisi keletin adamdardyń upaı jınaıtyn jeleýi, qoljaýlyǵy bolyp ketken joq pa? Olaı deıtinim osy sońǵy parlanet saılamyna túsken «Aqjol» partııasynyń basshysy Azat Prýashev myrza saılaý aldy naýqanynda barynsha alashshyl bop kórindi, odan upaı da jınady, degen jerine jetti de. О́kinishtisi sol-naǵyz alashshyl tulǵa Aıtalyny jeme-jemge kelgende laqtyryp ketti. Qazir parlamentte Azattyń Alashty aýzyna da almaıtynyn kózimiz kórip júrmiz? Buǵan ne aıtasyz?

Jaýaby: Men basqa partııa jóninde aıta almaımyn. Árkim ne istep, ne bitirip júrgenin halyq kórip otyr. Árıne, upaı jınap, uran sózder kóterip jatqandar da az emes. Halyq aqymaq emes, kim túraqty túrde jumys jasap jatqanyn kóredi. Meniń biletinimshe, aqjoldyqtar osy taqyrypta jandandyrýǵa birqatar is-sharalar josparlap otyrǵan kórinedi. Ony kóremiz. Ol jóninde naqty aıta almaımyn.

Al óz basym Alash qaıratkerlerine zor qurmetpen qaraımyn, úlgi tutamyn. О́zińiz jazyp kettińiz, keńsemde Bókeıhannyń jáne basqa da alashtyqtardyń sýretteri ilingen. Kúndelikti qyzmette alash qaıratkerleri aıtqan ósıet sózderin júzege asyrýǵa, olardyń esimderin jandandyrýǵa ózimniń kishkentaı da bolsa, úlesimdi qosýǵa tyrysamyn. Sondyqtan jylda kitap shyǵaryp, túrli is-sharalar uıymdastyramyn. Mysaly, ótken jyly biz Álıhan Bókeıhannyń 145 jyldyǵyn atap óttik.

Eńlik:

«Qylmys» romanyn oqyǵanyńyzdy, Qajekeń dúnıden ótkende birinshi bolyp as bergenizdi de bilem. Al osy Qajyǵumar Shabdanulyna mem syılyq nege berilmedi kezinde? Kim kinaly dep bilesiz?

Jaýaby:  osy asty tek jalǵyz men emes, oǵan bastamashy bolǵan Aıdos Sarym, Oraz Jandosov, basqa da kóptegen azamattar. Al memlekettik syılyq jaıynda aıtsam, memlekettik komıssııa quramynda emespin, onyń otyrystary men talqylaýlaryna qatyspaımyn da. Biraq, ýaqyt bári bir ádiletti baǵasyn beretinine senimdimin. Dúnıede ataq-dańq jınap, biraq ta halyqtyń jadynda qalmaǵan qansha azamattar bar. Sondyqtan da, ýaqyt bárin retteıdi. Búgin bolmasa da, erteń ol kisige de laıyqty baǵa beriledi.

Erik degen inińiz:

Eń jaqyn dostaryńyz kimder?

Jaýaby:  Eń jaqyn dostarym – el úshin qyzmet etip júrgen pikirles azamattar.

Kókshe:

Bolashaqta prezıdent bolǵyńyz kele me? Prezıdent bola kalǵan jaǵdaıda Alash kósemderiniń jolyn ustanar ma edińiz?

Jaýaby:  Men shynymdy aıtsam, Prezıdent, basqa da joǵary laýazymdy qyzmette bolý túgili, qazirgi saıasatta júrgenimniń ózi qıynǵa túsedi. Tek qana óz tarapymnan paıda ákelý úshin bolmasa, jyldan-jylǵa saıasatqa qyzyǵýshylyǵym azaıyp bara jatyr.

Tamasha:

Keden odaǵyna qalaı qaraısyz? Qazaq ulty úshin paıdasy qanshalyq osy úshtiktiń?

Jaýaby:  Keden odaǵyna bir jaqty qaraýǵa bolmaıdy. Qazaq qoǵamynyń ishinde osy odaqtyń qurylýyna qatysty úreıli pikirler bar ekenin, onyń jaǵymsyz áseri kópteý degen oılar bar ekenin bilemin. Biraq ekinshi jaǵynan ekonomıkalyq qarym-qatynastardyń qajettiligin de joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy.

Azamat Bıtan:

Assalaýmaǵaleıkým! Birinshi saýalym, Mustafa Shoqaıdy ótkende qatty qaralap tastady… Nelikten bılik jaqtan qatty qaralaýǵa qatty qarymta bolmady?

Ekinshi saýalym: aýrýyn jasyrǵan óledi ǵoı, aýyldarymyzdaǵy mektepterde bilim berý deńgeıi áli de bolsa tómen. Sóıtip júrip UBT-ǵa daıyndap jatyrmyz. О́tken jyly Qyzylorda da úlken daý shyqty… Negizi test degenimiz birtalaı jerde ádiletsiz ótedi.(Jalǵyz Qyzylorda emes) Eshkim balasynyń qatarynan qalǵanyn qalamaıdy. Sol úshin… Múmkin UBT degendi tek qana qalada bilim alyp júrgen jastarmen shektesek qalaı bolady? (bul saýalym sizdiń meken-jaıyńyzǵa bolmasa keshirip qoıyńyz.)

Úshinshi saýalym: Qazirgi qazaq blogerlerin tanısyz ba? Kimderdiń jazbalaryn oqısyz?

Jaýaby: Mustafa Shoqaıdy qaralaýǵa baılanysty zańdyq jaǵynan jazalaý – ol bir suraq, al meniń oıymsha, osy oqıǵaǵa qoǵamdyq baǵa berilýi kerek. Sońǵy kezde M.Shoqaıǵa ǵana emes, basqa da kóptegen taqyryptar boıynsha qıtúrqy osyndaı pikirler aıtylyp jatqan kezde, qazaq qoǵamy ún-túnsiz qalyp jatady, daýystary estilmeı jatady. Basqasyn qoıǵanda, jýyrda «qazaqtar táýelsizdik úshin kúrespedi» degen oılar aıtyldy. Osyǵan qatysty qazaq zııaly qoǵamynda birtutas ustanym joq, pozısııasy aıtylmaıdy. Bundaı jansaq pikirler aıtylyp jatqanda, meniń oıymsha únsiz qalýǵa bolmaıdy, ásirese elimizdiń zııaly qaýymy tarapynan qatań bir baǵa berilýi tıis. Osy sııaqty laıyqty baǵasy berilmeı jatqannan keıin baryp bundaı pikirler aıtyla beredi.

UBT ol negizinen bilim berý qurylymdaryna qatysty suraq.

Bilal Quanysh

Avtormen onyń Facebook paraqshasy arqyly habarlasýǵa bolady.

Jazylyńyz