Umytylǵan tarıh. Sońǵy shaıqas. Qazaq batyrlarynyń jylqynyń ishin jaryp soǵysý taktıkasy

Jylqynyń ishin jaryp soǵysý taktıkasy – qazaq batyrlarynyń jaýgershilikte qoldanǵan myqty urys tásilderiniń biri. Bul soǵys taktıkasyn qazaq batyrlarynan 200-300 jyldan keıin, Fransýz áskerleri dúnıejúzilik birinshi soǵysta qoldanǵany týraly derekter bar. Soǵys tásili Eýropa soǵys tarıhyndaǵy "tańǵalarlyq urys taktıkalarynyń biri" retinde jazylǵan. Tásil qazaq-jońǵar soǵysynda qoldanylǵany týraly da qazaq shejirelerinde, tarıhı derekterde, dastandarda, romandarda derekter bar. Dese de soǵys tásili týraly biletin jandar óte az.

Taktıka – qazaq jaýjúrek batyrlarynyń eń sońǵy qoldanatyn urys tásili bolǵan. Beıne ózin qurban etip, jaýdy jaryp jiberetin sońǵy jaýynger sııaqty aqyrǵy qaharmandyq, jankeshtilik urys tásili retinde qoldanylǵan. Qaptaǵan qalyń jaý basyp kelgende, janyn pıda etken qazaq batyrlary elin alǵa jyljytyp jiberip, qara qurym jaýdyń ekpinin birneshe kún boıy kidirtý úshin tosqaýylda qalyp, jylqynyń ishin jaryp, qýys keýdesin qalqan etip, basyp kelgen jaýmen bir-birlep urysqan.

О́zgeniń qaharmandyq tásiline, urys ádisine tańdaı qaqqansha, qazaq batyrlary qoldanǵan osyndaı tarıhı tapqyr taktıkalardy áspettep, eske alyp, jazyp, zerttep, tipti, jaýgershilik kınolarda ózimizdiń tól soǵys tásilderimizdi kórsetý abzal dep sanaǵan nıetimiz osy maqalany jazýǵa túrtki boldy. Mysaly, "Tomırıs", "Kóshpendiler", "Qazaq handyǵy" sııaqty fılmderde jattandy, shetelden kóshirilgen urys qımyldary men epızodtardy qoldanǵansha, osyndaı ózimizdiń qaharmandyq urys taktıkalaryn qossa, quba-qup bolar edi.

Bir qyzyǵy, Gollıvýd tarıhı oqıǵa jelisimen túsirgen "Aman qalǵan" (Vyjıvshıı) fılminde osyndaı qorǵaný tásili kórsetilgen. 1823 jyly Mıssýrı terrıtorııasyndaǵy táýekelshil adam Hıý Glasstyń ómirindegi birqatar oqıǵalardan shabyt alǵan amerıkalyq jazýshy Maıkl Panke 2002 jyly "Aman qalǵan" (Vyjıvshıı) degen roman jazdy. Glass qoldanǵan jylqynyń ishin jaryp qorǵaný tásili avtordy roman jazýǵa ıtermelegen.  Sondyqtan oqıǵa romanǵa erekshe bólim retinde qosylǵan. 2015 jyly romandy arqaý etip, Alehandro Gonsales Inıarrıtý fılm túsirdi. 88-shi márte uıymdastyrylǵan Oskar syılyǵynyń 12 nomınasııasyna ıe bolǵan fılmde jergilikti úndilermen soǵys dáýirindegi qıyn-qystaý jaǵdaıda jylqynyń ishin jarý taktıkasy kórsetilgen.

Shyn máninde, mundaı tańǵalarlyq jáne tapqyr urys tásilin olardan buryn bizdiń ata-babalarymyz qoldanǵan bolsa da, ony álige áspetteı almaı kele jatqanymyz ókinshti.

Tarıhı derekter, romandar, dastandar jáne shejireler boıynsha, 1718 jyldarda qalyń qalmaq qoly basyp kirgen kezde Qazaq dalasynyń shyǵysyn kúzetken eldiń batyrlary Qudaınazar Táńirberdiuly bastaǵan júz sarbaz jylqynyń ishin jaryp soǵysý taktıkasyn qoldanyp, shaıqasqany aıtylady.

Eýrazııa ulttyq ýnıversıetiniń professory, tarıhshy Jambyl Artyqbaevtyń tarıhı derekteme kitabynda Qudaınazar batyrdyń osy erligi týraly jazylǵan. Tarıhshy Erkebaı Qabyljan "Qyzaı eli tarıhı derekteri" dep atalatyn derekter jınaǵynda da Qudaınazar Táńirberdiulynyń "jylqynyń ishin jaryp soǵysqany" baıandalady. Dosber Saýryquly da (1894-1971) "Esengeldi batyr" dastanynda Qudaınazar batyrdyń shaıqasyn jazady. Qabdesh Jumadilulynyń "Daraboz" romanynda da osy jankeshti soǵys týraly aıtylyp, Qudaınazar júz sarbazben oırat qolynyń aldyn tosqany baıandalady. Romanǵa sáıkes, Qudaınazardyń atqan oǵy jerge túspeıtin mergen qyzy Kúlaıym ákesin qımaı, kóshti alǵa jyljytyp jiberip, jaýdyń aldyn tosýǵa birge qalyp, júz batyrmen birge erlikpen qaza tapqan.

Dosper Saýryquly tarıhı dastanynda It ishpes Alakóldegi Qazaqtyń Qalmaqpen soǵysyn sýretteı otyryp Qudaınazar batyrdy ataıdy jáne onyń toǵyz aǵaıyndy ekenin jazyp ketedi. Jer qaıysqan qalyń qolmen oırat áskerleri shabýyldap kelgende, kóshti alǵa jyljytyp jiberip, janyn pıda etip, tosqaýylda toǵyz aǵaıyndydan Qudaınazar batyr qalady. Qasyna júz sarbazdy iriktep alyp jaýdyń aldyn tosady:

"Aıtaıyn Qudaınazar batyrdy endi,

Aǵasyn: – Beri kel, – dep, shaqyrdy endi.

Quttymbet toǵyzynyń eń úlkeni,

Salady aǵasyna aqyldy endi.

– Toǵyzdan men shyǵaıyn jan pıdaǵa,

Qarańyz, bala men, siz, qatynǵa endi, – dep jyrlaıdy Saýryquly.

Dastanda Qudaınazardyń  jastaı úsh uly, boı jetken bir qyzy bar ekeni aıtylady.

Shejirege súıenip, qyzdyń atqan oǵy jerge túspeıtin mergen bolǵanyn jetkizedi.

Sharýasyn basqarǵany sol qyz edi. 

О́zinde bilim de bar, óner de bar, 

maqtasam, sol zamannyń dúldúli edi, – dep jazady Dosber Saýryquly.

Ákesimen birge "sholpandaı tańǵy týǵan juldyz" sol qyzy qalyp, qalyń jaýdyń aldyn bógeıdi.

Sonymen jaýǵa qarsy sadaq atty,

panalap ólgen attyń keýdesinde, – dep jyrlanady Dastanda.

Oqıǵa 1718 jyldar shamasy bolǵan delinedi. 

1999 jyly basylyp shyqqan Erkebaı Qabyljannyń tarıhı derektemeler jınaǵynda "qalyń jaýdyń qolymen neshe kún neshe tún aıqasyp, jaýdyń aldyn tosyp, kezeńnen asyrmaıdy. El uzap kóshe beredi. Biraq astyndaǵy attaryna oq tıip, bekinis qalqa bolmaǵanda ólgen attyń ishin jaryp jiberip, ishek qarnyn alyp tastap, qyzy ekeýi attyń qýys keýdesine jasyrynyp, jebe atyp, jaýdy ilgeri bastyrmaıdy. Biraq sońynda oqtary taýsylyp erlikpen qurban bolady. Qudaınazardyń jalǵyz qyzy da asqan batyr edi. Qarshadaıynan ákesine erip júrip, quralaıdy kózge atar mergen bolǵan. Aspanǵa laqtyrǵan bórikti jerge túsirmeı sadaqpen dál tıgizetin, ushyp bara jatqan torǵaıdy syǵalamaı atyp túsiretin qol mergen edi. Osynyń aldyndaǵy bir shaıqasta Qudaınazardyń qyzy shapqynshylardyń quz basyna bekingen 15 mergenin atyp túsirip, ózderine jol ashqan edi, – dep jazylady.

Qabdesh Jumadilovtiń "Daraboz" romanynda Jońǵar qaqpasynan jer qaıysqan qalmaq qoly shabýyldaǵany bylaı baıandalady:

"Jońǵar qaqpasy arqyly Jetisýǵa oırat qoly basyp kirgende, osy Esengeldi jeti-segizdegi bala eken. Jaý áskeri jaqyndap qalǵanda, ákesi Qýdaınazar batyr qalyń eldi mal-jan, bala-shaǵasymen Arqaǵa qaraı kóshirip jiberip, ózi júz jigitpen qalmaqtardyń jolyn bógeı túrý úshin asýdy kúzetip qalǵan kórinedi. Áıeli kishkentaı eki ulyn bir atqa mińgestirip, kóshpen birge kete barady da, boıjetken jalǵyz qyzy Kúlaıym ákesin qıyp kete almaı, tosqaýyl toptyń qasynda qalady. Kúlaıym atqan oǵy jerge túspeıtin asqan mergen eken. Qıyn asýdyń shyǵar aýzyna bekingen júz jigit qara qurym qalmaqty eki kún boıy beri ótkizbeı, arystansha alysady. Jaqyn kelgenin jebege túırep, alysta saı tabanynda júrgenderine tas domalatyp, jaý áskerin kóp shyǵynǵa ushyratady. Aqyry oqtary taýsylyp, ábden tıtyqtap qaljyraǵan kezde ǵana asýdy qoldan berýge májbúr bolady.

Eń aıanyshtysy — jańaǵy júz jigittiń birde-biri tiri qalmapty. Ne bas saýǵalap qashpaǵan. Bári de týǵan jer, ata qonystary úshin jan qıǵan... Arada biraz ýaqyt ótkende, úrikken elden adamdar shyǵyp, qalǵandardyń habaryn bileıik dep qaıta oralǵanda, shetinen jebege túırelip jaırap jatqan jigitterdi kóredi... Aldymen Qudaınazar batyrdyń qasyndaǵy qyzyna oq tıse kerek. Qaıran er qyzyn qorǵashtap ornynan kóterile bergende, óziniń de tý syrtynan ajal jebesi qadalyp, ekeýi qushaqtasqan kúıi jan úzipti. Barǵandar sol jerde árqaısysyna jeke-jeke qabir qazyp, qurbandardy arýlap kómipti. Kórgenderdiń aıtýynsha, "Qyzaı qorymy" atalatyn tas beıitter sol mańda áli de turǵan kórinedi.

Osy oqıǵany Qabanbaıǵa ana bir jyly Esengeldiniń ózi aıtyp bergen-di. Kókiregi qars aıryla, kózine jas ala otyryp áńgimelegen. Ne úshin eken, osy áńgimeden keıin ol Esengeldini burynǵydan ary jan tartyp, jaqsy kórip ketti. Qazir oılap otyrsa, ekeýiniń muńy bir eken ǵoı. Azattyq úshin alysyp, jaý qolynda qaza tapqan ákeler, qyrshyn ketken apalar men aǵalar... Bul tirlikte týǵan jerimizdi qaıta baryp kórsek-aý degen ortaq arman bulardy qatty jaqyndastyryp jibergen. Sodan beri Esengeldini azattyq jolynda aqyryna deıin alysatyn, jaýdy jeńbeı kegi bitpeıtin naǵyz senimdi serik, qaıtpas qaısar ini dep tanyp edi…,, – dep jazylady "Daraboz" romanynda Qudaınazar batyrdyń jankeshti shaıqasy týraly.

Osylaısha, Qudaınazar batyr men qyzy jáne júz sarbaz eldi aman alyp qalady. Batyrdyń kóshpen birge ketip, tiri qalǵan balalary tarıhta "úsh jetim" dep atalady. Úsh jetimniń birin kóterip, birin jetektep, anasy balalarynyń naǵashysy Saryúısindi panalaıdy. Keıin úsh jetim eline oralǵanda, eldi aman alyp qalǵan batyrdyń urpaǵyn kókke kóterip, at shaptyryp, toı jasaıdy. Osy toıdan keıin, úshi jetimniń biri, áıgili batyr Esengeldi men Qabanbaı batyrdyń dostyǵy bastalady. Daraboz batyr Qabanbaı Esengeldini qazaqtyń kemeńger hany Abylaımen tanystyrady. Osydan keıingi tarıhı oqıǵalardyń bárinde Qabanbaı men Esengeldi batyr birge júredi. Áke kegi júregine tas bolyp qatqan Esengeldi batyr Qabanbaımen birge talaı jeńisti joryqtar jasaıdy. Daraboz batyrmen birge Han Abylaıdyń orda jınalystaryna shaqyrylady.  Tarıhı sheshimder jasaýǵa qatysady, elshilik qyzmetter atqarady.

Dosper Saýryquly dastanynda óziniń babasy Qudaınazardyń uly Esenkeldige qatysty bul oqıǵany erekshe shabyttanyp jyrlaıdy:

"Úıine qaıtqanynda er Qabanbaı,

Babamdy Qaıyp bı men shaqyrdy endi.

Barady ata ulynan jurt bastyǵy,

Abylaı eldi jıyp jatyr, – deıdi.

Qalaısha jaýdan aman el qorǵaımyz,

Sol jerde qorytamyz aqyl, – deıdi.

 

Tarıhshy Jambyl Artyqbaevtyń jazýynsha, sol kezde Býrabaıda bas batyrlarymen aqyldasqan Abylaı endi úsh júzdiń qazaǵynyń qarýly azamatyn Ulytaýǵa jınaýǵa bel baılady. Bul jaýgershilikke toly HVIII ǵasyrdyń týra teń ortasy, 50-shi jyldardyń basy bolatyn.  Qazaqtyń shejirelerinde bul zamandy:  "Sadaq belde dap-daıar, naıza qolda, At beldeýde turady, túıe – qomda" dep sýretteıdi. Qudaınazardyń uly, Qabanbaıdyń zamandas, adal dosy Esengeldi batyr bastaǵan "Qyzaı eliniń batyrlary Abylaı ordasynyń shyǵystan qorǵaıtyn qalqany qyzmetin atqarýshy  edi" dep jazady J. Artyqbaev.

Han Abylaıdyń orda jınalystaryna jıi shaqyrylýy Esengeldini Abylaı hanǵa baılanysty iri tarıhı oqıǵalarǵa qatysýǵa múmkindik beredi.

Beıdjińde basylyp shyqqan "Qazaq tarıhyndaǵy áıgili adamdary" atty kitaptaǵy derekterge sáıkes, 1741 jyly Abylaı sultan  Qaldan-Seren qolyna qapyda tutqynǵa túskende ony qutqarýshylardyń biri Qudaınazardyń uly Esenkeldi batyr ekeni aıtylady. 

Abylaıdy qutqarýǵa qara qalmaq ordasyna barǵan  Esengeldi Qaldan Serenge:

Qan maıdanda ólmese,

Erge obal bolmaı ma?

Uıyqtap jatqan barysqa,

Shybyn da kelip qonbaı ma? dep sózben jeńgen-dy (Qazaq tarıhyndaǵy áıgili adamdar. Esengeldi batyr. Beıjiń "Ulttar baspasy", 25 bet.)

1756 jyly Jońǵarııadan Ámirsana bastaǵan bir top qalmaq bekzadalarynyń kómek surap qazaq jerine kelgende, Abylaı ordasynyń tapsyrmasy boıynsha Ámirsanaǵa Esenkeldi batyrlar qomqorlyq jasaǵan.  

Ámirsana janynda Daýash degen batyrymen birge qazaqtardyń ishine qashyp keledi. Abylaı han Ámirsanany Esengeldige tapsyrady. Ámirsana Esengeldi aýylynda eki jyl turady. Osy kezde Ámirsana qotyr bolyp qatty aýyryp, qansha daýalansa da em bolmaıdy. Sonda Esengeldi óziniń kók bıesin soıyp, sonyń terisine salyp, Ámirsanany saqaıtady. Aýyrýdan aıyqqan Ámirsana Esengeldimen qushaqtasyp dos bolady. Sol dostyqtyń qurmetine Esengeldi batyr óziniń balasyna Ámirsana dep at qoıǵan. Esengeldiniń balasy Ámirsanadan taraǵan aýyl qazir rýly el" delinedi ("Qyzaı tarıhyna qatysty derekter" 16-bet).

Al Qabanbaı men Esengeldiniń dostyǵynyń aıtpaı ketpeýge bolmaıtyn bir tusy daraboz batyrdyń Esengeldiniń balasyna óziniń atyn qoıýy. Qabanbaı bastaǵan batyr, bıler Qudaınazardyń ulynyń úıinde jer daýyn sheship otyrǵan kúni Esengeldi batyrdyń áıeli bosanyp ul tabady. Qabanbaıǵa Esengeldi óz balasyna at qoıýyn qolqalaıdy.

Bul oqıǵa týraly "Daraboz" romanynda bylaı dep sýretteıdi:

— Solaı ma? Apyr-aı, á... bul jigitke — kim dep at qoısaq eken?!  — Qabanbaı jópeldemede ne aıtaryn bilmeı, abdyrap qaldy. Árkim ár túrli keńes berip jatyr. Tóbet bı:

— Osy balaǵa óz atyndy qoısań qaıtedi? Keıin eske alyp, aıta júrgenge jaqsy! — dep edi, Boranbaı otyryp:

— Áı, óz atyń aýyrlaý bolady ǵoı. Kishkentaı neme kótere almaı júrmese! — dep saqtyq bildirdi.

Bul kezde Qabanbaı ornynan sál kóterilip, jas balany qolyna alǵan bolatyn.

— Osy balaǵa yqylasym túsip tur. О́z atymdy-aq qoıaıyn, — dedi Esengeldige qarap. — Meniń atymdy kótere alsa — Qabanbaı bolar. Kótere almasa — Jamanbaı bolar! — dep jurtty bir kúldirip aldy da, náresteniń qulaǵyna eńkeıip turyp: «seniń atyń — Qabanbaı!» — dep úsh ret aıǵaılady.

Kópshilik jan-jaqtan jamyraı qolpashtap:

— Dáý jigit bolsyn!

— Qabekeń sekildi bul da elin qorǵaıtyn arýaqty batyr bolyp óssin!

— Tipti osy atty aman-esen kóterip júrýdiń ózi bir qazaqqa az olja emes qoı! — desip gý-gý etedi...

Sonymen, taǵy bir Qabanbaı keldi dúnıege. Ol úlken Qabanbaıdyń ornyn ne basar, ne baspas, áıteýir, tiri júrsin dep tilesti úıdegiler... Biraq kúnderdiń kúninde osy qurtaqandaı sábıden talaı urpaq ónip-óserin, olardyń Qyzaı ishinde Qabanbaı degen belgili rýǵa aınalyp, arada eki júz jyl ótkende sol rýdan óz eliniń azattyǵy úshin aqtyq demine deıin aıqasar naǵyz erlerdiń shyǵatynyn onda eshkim boljaǵan joq edi" dep jazylady "Daraboz" romanynda.  

"Qazaq shejiresi" kitabynda bul oqıǵa bylaısha sýretteledi:  "Esengeldiniń bir balasynyń aty Qabanbaı. Qabanbaı men Esengeldi dos bolǵan. Esengeldiniń aýylyna Qabanbaı qonaq bolyp otyrǵanda báıbishesi bosanyp, sonyń atyn Qabanbaıǵa qoıyńyz degende, "Kótere alsa Qabanbaı bolar, Kótere almasa Jamanbaı bolar" dep Qabanbaı óz atyn qoıǵan. Osy Qabanbaı rýynan keıin batyr kóp shyqqan. Sonyń biri Ataqty Akbar men Seıit" (Qazaq shejiresi. Shyńjań jastar-órender baspasy, 1996 jyl. 275 bet. Nurbolat Ospanulynyń shejiresi). Mundaǵy Akbar men Seıt Shyǵys Túrkistanadǵy azattyq kóterilisiniń alǵashqy oǵyn atqan.  Áıgili Esbosyn batyr, onyń uly Ákbar, Naýan, nemere inisi Seıitter Shyǵys Túrkistandǵy azattyq jolyn ashqandar.

18 ǵasyrda tynysh jatqan Qazaq dalasyna jońǵardyń qalyń qoly tutqıyldan shabýyl jasap, basyp kirip, qazaq halqyn qyrǵynǵa ushyratty. Qazaq halqynyń basyna buryn sońdy bolmaǵan zobalań kún týyp, «Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulamaǵa» ulasty. Jońǵarlar Qazaq jeriniń terrıtorııasyn derlikteı basyp aldy. Údere shegingen qazaqtar Hodjent, Samarqan, Buqara ıelikterine deıin ótti. «Elim-aılaǵan» halyqtyń kóbi Syrdan ótip, Alqakólge jetip qulady. Keıbir taıpa-rýlar Qyzylqum, Qaraqum ishine sińdi. Qazaq halqy ult retinde joıylyp ketý qaýpi týdy. Keıbir rýlar shapqynshylyqta joıylyp ketti. Al joıylmaı qalǵan qazaq rý-taıpalarynyń Qudaınazar sııaqty batyrlary jandaryn pıda etip, elin alǵa jiberip, ár túrli jankeshti urys tásilderin qoldanyp, elin aman alyp qaldy.

Sol batyrlarynyń arqasynda aman qalǵan rýlar men taıpalar keıinirek esin jıyp, Esengeldi sııaqty erjetken jas batyrlar qaıta atqa minip, Han Abylaıdyń týynyń astyna jınalyp, jaýǵa qarsy shaýyp, el kegin aldy, ata qonysyn qaıtardy.

Búgingi el men jer bizge amanat bolǵan beıbit zamanda jaýgershilikte janyn pıda etken qazaq batyrlarynyń jankeshti urys tásilderin, ásirese, osy maqalada aıtyp ketkendeı, jylqynyń ishin jaryp soǵysý taktıkalary sııaqty soǵys tásilderin bilý, áspetteý, zertteý, árıne, bizdiń mindetimiz. Qazaq-Jońǵar soǵysynan eki-úsh ǵasyrdan soń dúnıejúzilik birinshi soǵysta bul taktıkanyń qolanylǵanyn jazyp, qattaǵan fransýzdar sııaqty bolmasaq ta nemese romanyna, gollıvýdtyq fılmine qosqan amerıkalyqtar sııaqty bolmasaq ta, eýropalyqtardyń ózi joǵary baǵalaǵan «tańǵalarlyq urys taktıkalarymyzdy» bilsek, zerttesek, qazbalasaq, nasıhattasaq, reti kelgende tarıhı fılmderimizde kórinis tapsa degen arman men úmit.