Toqaev Qazaqstandy qaıda bastap barady?

Prezıdent saılaýynan keıin ózin "reformatormyn" dep ataǵan Qasym-Jomart Toqaevtyń reformalary men onyń bıligi tusyndaǵy qoǵamdyq-saıası ómirdegi oqıǵalarǵa kózqaras ártúrli. Bir tarap Toqaevtyń baǵyty eldiń tuńǵysh prezıdenti Nazarbaevtyń saıasatymen sabaqtastyqta Qazaqstandaǵy demokratııany evolıýsııalyq túrde damytyp keledi dese, kelesi tarap Toqaev ózine berilgen tarıhı múmkindikti paıdalanbaı, eldegi demokratııanyń damýyna tejeý salyp otyrǵanyn aıtady.

Sońǵy ýaqytta elde úkimettik emes uıymdardyń qyzmeti birinen keıin biri shektelip jatyr. Ádettegi tekseris bolyp kóringen sharany uıym basshylary "saıası astary bar áreket" dep baǵalaıdy. Atap aıtqanda, salyq esepterindegi shıkilikter úshin 25 qańtarda Qazaqstandaǵy adam quqyǵy jónindegi halyqaralyq bıýro men "Halyqaralyq quqyqtyq bastama" uıymynyń qyzmeti 3 aıǵa toqtatyldy. Úkim ázirge kúshine engen joq. Buǵan deıin "Erkindik qanaty" "Eho" birlestiginiń qyzmeti úsh aıǵa shektelgen. Sondaı-aq "Qadir-qasıet", "MediaNet" jáne "Quqyqtyq medıaortalyq" uıymdarynyń isteri de salyq esebindegi qatege baılanysty qaralmaq. Atalǵan uıymdar adam quqyǵyn, saılaý jáne sóz erkindigin baqylaýmen aınalysady.

Beıbit mıtıng týraly prezıdent Toqaevtyń "qoǵam da, memleket te buqaranyń óz ustanymyn bildirýine adekvatty qaraıtyn kezge jetti" degenine qaramastan, narazylardy ustaý, qamaý jalǵasyp keledi. Parlament májilisi saılaýy ótken 10 qańtarda alańǵa shyqqan azamattardy arnaıy jasaq "Kettlıng" ádisimen saǵattap qorshap turdy. As-sý ishýge, dárethanaǵa barýǵa jibermedi.

Sol kúngi parlament májilisi saılaýynyń nátıjesi 2016 jylǵy saılaý nátıjesine uqsas boldy. Táýelsiz baqylaýshylardy qýdalaý, olardy saılaý ýcheskelerine kirgizbeı qoıý, hattamalardy bermeý sekildi áreketter tirkeldi. Zań boıynsha, saılaýdan keıin otstavkaǵa ketýge tıis úkimettiń eki múshesi ǵana aýysyp, qalǵany ornyn saqtap qaldy.

Táýelsiz sarapshylar saılaýǵa deıin qabyldanǵan saıası partııalar týraly, saılaý týraly, beıbit jınalystardy uıymdastyrý jáne ótkizý tártibi týraly zańdar burynǵy zańnan aıtarlyqtaı aıyrmashylyǵy joq dep sanaıdy. Qoǵamdyq talqylaý kezinde bildirilgen usynystar eskerýsiz qalǵanyn, qoǵamdyq ómir úshin mańyzdy zańdardyń karantın kezinde qabyldanǵanyn synaıdy. Jańa normalar shynaıy saıası reformaǵa bastamaıtynyn, "saıası reforma ımıtasııasy" ǵana ekenin málimdedi.

Osy zańdardyń qabyldanýyna bastamashyl bolǵan ulttyq qoǵamdyq senim keńesiniń keı músheleri depýtat atansa, keı músheleri "keńes arqyly reforma jasaý múmkin emestigine kóz jetkizgenderin" aıtyp óz erkimen odan shyǵyp ketti.

Depýtat atanǵan keńes músheleriniń biri, saıasattanýshy Erlan Saırov Toqaev ustanǵan baǵyt Nazarbaev saıasatymen sabaqtasatynyn atap ótip, senim keńesiniń taıaýda bolatyn otyrysynda saıası reformalardyń kezekti paketi usynylatynyn jetkizdi.

– Prezıdentimiz qyzmetine kirisken ýaqytta tuńǵysh prezıdent Nursultan Nazarbaev ustanǵan baǵytqa sabaqtas saıasat júrgizetinin aıtqan. Búgin sonyń kórinisin kórip otyrmyz. Qazaqstanda demokratııanyń evolıýsııalyq turǵyda damyp jatqanyna kýámiz. Prezıdent joldaýynda aýyl ákimderin saılaý máselesin kóterdi. Jýyrda saılaý bıýletenine "barlyǵyna qarsymyn" grafasyn engizýdi, partııalar úshin májiliske ótýdiń tómengi shegin 7 paıyzdan 5 paıyzǵa tómendetýdiń qajettigin aıtty. Bular – óte mańyzdy bastamalar. Ulttyq qoǵamdyq senim keńesiniń aldaǵy otyrystarynda saıası reformalardyń jańa paketi usynylady. Sondaı-aq aqparat jáne qoǵamdyq damý mınıstrligi qoǵamdyq baqylaý týraly zań jobasyn ázirlep jatyr. Onyń aıasynda azamattardyń quqyǵyn qorǵaý, quqyǵyn keńeıtý máseleleri qamtylady. Dese de álemde qazir túrli qaramaı-qaıshylyqtar bolyp jatyr. Ádilet, teńdik uǵymdarynyń túsinigi ózgergen. Buǵan Qazaqstan ǵana emes, álem elderi durys jaýap berýdiń joldaryn izdeý ústinde, – deıdi saıasattanýshy.

Erlan Saırov úkimettik emes uıymdarǵa qatysty týyndap jatqan máselede saıası astar joq dep sanaıtynyn, túıitkil salyq qyzmetine baılanysty tehnıkalyq qatelerden týǵan dep esepteıtinin jetkizip, taıaýda másele uıymdardyń paıdasyna sheshiletinine senim bildirdi.

Al saıasattanýshy Muhtar Seńgirbaı "saılaý ótken soń reforma jasaýǵa usynys tastaý – burynnan bar ádis. Sebebi kelesi saılaýdyń aýyly alys, oǵan deıin demokratııa oıynyn oınaı turýǵa bolady" degen pikirde.

– О́kinishke qaraı, Qazaqstan ár saılaý saıyn demokratııadan, halyqpen sanasa otyryp sheshim qabyldaý mehanızmderinen aıyrylyp, avtorıtarlyq rejımdi nyǵaıtyp barady. Aldyńǵy saılaýlardaǵydaı qýyrshaq kandıdatty qatystyrý ádisi de qaýipti ekeni baıqalǵan soń, onyń ózi rejımniń turaqtylyǵyna qaterli dep sanalatyn boldy. Sonymen birge burynǵy repressııalyq ádisterdi kórmegen, tehnologııa, ınstagram men tıktok zamanynyń qoǵamy ósip keledi. Bılik olarǵa eski ádistermen yqpal etemiz dep oılaıdy. Qoǵam men bılik arasyndaǵy osyndaı alshaqtyq burynǵydan da anyq baıqalyp keledi, – degen saıasattanýshy Toqaevqa qatysty táýelsiz saıası tulǵa týraly aıtý qıyn ekenin jetkizdi.

– Qazaqstandaǵy saıası rejımde ózgeris bolǵan joq, onyń ústine, burynǵy prezıdent áli de túrli joldarmen prezıdenttiń sheshim qabyldaýyna yqpal etip otyr. Ekinshiden, Toqaev osy júıeniń ishindegi adam, ol kisi bılikke basqa bir baǵdarlamamen, basqa saıası top atynan kelgen joq. Sondyqtan bul jerde qandaı da bir ózgeris kútýdiń ózi artyq bolar edi. Árıne, Qazaqstan qoǵamy ınstıtýttardan emes, jeke adamdardan, tulǵalardan úmit kútedi, saıasat jeke tulǵalarǵa negizdelgen. Biraq dál osy saıası reformalar máselesine kelgende, kópshiliginiń ustanymy bir arnaǵa toǵysady, – deıdi ol.

Saıasattanýshy, ulttyq qoǵamdyq senim keńesiniń múshesi Rasýl Jumaly álsin reformalardyń tıisti deńgeıde oryndalýyna atqarýshy bıliktiń ózgergisi kelmeıtini sebep bolyp otyr dep sanaıdy.

– Qalaı desek te Toqaevtyń kelýimen Qazaqstanda ózgerister bolyp jatyr. Árıne, áldekimder qalaǵandaı shapshań emes shyǵar. Buǵan halyqtyń barlyǵy qanaǵattanbaıtyn da shyǵar. Biraq ózgeris joq emes. Soǵan qaramastan Qazaqstanda ózgertýdi qajet etetin másele jeterlik. Máselen, adam quqyqtaryn qorǵaıtyn uıymdardyń qýdalanýy jaǵymdy qubylys emes. Salyq esepteriniń durys emestigi tek syltaý ǵana dep sanaımyn. Menińshe, bunyń saıası astary bar. Taǵy bir aıtarlyǵy, álsin ózgeristerdiń óziniń oryndalýy baıaý. Onyń sebebin prezıdenttiń ózinen nemese onyń komandasynan izdeýge bolatyn shyǵar. Anyǵy – bılikte reformaǵa kózqaras birtutas emes. Reformalardy qalamaıtyn orta bar. Eskishe qalǵanyn qalaıtyndar, baspasózdi baqylap otyrǵysy keletin, balama kózqarastyń bolmaǵanyn qalaıtyn ortalar az emes. Mysaly, orta deńgeıdegi shendilerdiń qabyldanǵan zańdardy tolyq oryndaǵysy kelmeıtinin kórip otyrmyz. Sherýlerdi alaıyq. Qulaqtandyrý tártibi zańmen bekitildi. Biraq jeme-jemge kelgende burynǵy shekteýler saqtalyp otyr. Sonda prezıdent tarapynan ruhsat berilgenimen, atqarýshy organdar, quqyq qorǵaý organdary eski sarynǵa salyp otyr. Bul basqarýshy elıta, saıası elıta tarapynan reformaǵa qarsylyqty bildiredi. Reformalardyń oıdaǵydaı iske aspaı jatýynyń birden-bir sebebi osy, –  dep atap ótti saıasattanýshy.

Onyń aıtýynsha, qoǵamǵa saıası ómirge aralasýǵa múmkindik berilip jatyr.

–  Partııa qurýǵa qajetti adam sany tómendetildi. Iá, 20 myń qol da az emes, biraq bul Qazaqstan halqynyń 0,1 paıyzy ǵana. Jaqtastaryn jınap, saıası qozǵalys quram degen adam úshin 20 myń qol jınaý baǵyndyrýǵa bolatyn meje. Azamattyq qoǵam baspasóz arqyly, áleýmettik jeli, qoǵamdyq qozǵalystar arqyly únin bildirse, bılik reformaǵa májbúr bolady. Sońǵy bir-eki jyldaǵy álsin-álsin ózgerister – osyǵan deıin aıtylyp kelgen qoǵam suranysyn bılik oryndaýǵa májbúr bolyp otyrǵanynyń kórsetkishi. Jaǵdaı ózgermese, qoǵam jarylatynyn, ol qaýipsizdikke nuqsat keltiretinin bılik te túsinedi. Meni jaqsy oıǵa jeteleıtini – Toqaev "saıası reforma bastaımyn" dedi, bastap jatyr. Sóz ben istiń sabaqtastyǵy bar. Kópshiliktiń barlyǵyna birdeı unap otyrmaǵan bolýy da múmkin. Biraq saıası sala – óte konservatıvti sala. Reforma jasaýda asyǵystyqqa barýǵa da bolmaıdy. Qyrǵyzstandy alaıyqshy. Kezinde asyǵys-úsigis prezıdenttik júıeden parlamenttik júıege ótip ketti. Arty revolıýsııaǵa, qantógiske ulasty. Endi qaıtadan prezıdenttik júıege ótkeli jatyr. Sondyqtan reformany daıyndyqsyz, onyń saldaryn boljamaı jasaýǵa asyqpaǵan jón. Aıta bersem, meniń de kelispeıtin tusym, synı kózqarasym jetedi. Ulttyq keńesten shyqpaı otyrǵanymnyń birden bir sebebi – elde úrdis baıqalady. Qozǵalys bar. Túk shyqpaıdy dep otyra bersek, toqyraý ústine toqyraı beremiz. Al toqyraýdan keıin qaıtadan eńse tikteý ońaı bolmaıdy, – deıdi ol.

Saıasatker, jýrnalıst Ámirjan Qosanov Toqaev Qazaqstanda reforma jasaý úshin osyǵan deıingi qatelikterdi moıyndaýy kerek, al moıyndasa, Nazarbaevqa tıip kete me dep tartynatynyn jetkizdi.

– Tuǵyrnamalyq turǵydan alǵanda, Toqaev o basta Nazarbaev tusynda júrgizilgen saıasatty jalǵastyrýshysy bolatynyn ashyq aıtty. Biraq 30 jyl boıyna óz sheshimin tappaı, qordalanyp qalǵan problemalardy sheshý kerek qoı. Ol úshin shynaıy ózgerister qajet. Biraq Avgıı atqorasyn tazalaý úshin, aldymen, sol atqoranyń taza emestigin moıyndaý kerek. Ol moıyndaý, sózsiz, osynshama jyl eldi basqarǵan elbasyna tıip ketýi yqtımal. Al bizde ol kisige qatysty syn aıtýdyń ózi qıyn ǵoı. Mine, Toqaev tirelip otyrǵan tarıhı tuıyq osy bolar. Meniń boljamym mynadaı. Toqaev sóz júzinde Nazarbaev saıasatynan aınymaıdy. Biraq ol kelesi prezıdent saılaýy aldynda bar jaýapkershilik elbasyna emes, tek ózine júkteletinin bilip, birtindep óz ózgeristerin qolǵa ala bastaýǵa májbúr bolady. Ol reformasııa qandaı bolady – túbegeıli me, álde jeńil-jelpi me – ol Toqaev pen Nazarbaevtyń arasyndaǵy biz bile bermeıtin kelisimderge baılanysty bolar. Beınelep aıtsaq, búginde Toqaev atyshýly ańyzdaǵy "ógiz ben arba dılemmasy" aldynda tur. Ne ógiz óledi, ıaǵnı qalyptasqan ahýaldy synǵa alyp, reformalardy qolǵa alsa, Nazarbaev pen bıliktegi konservatıvti kúshter qarsy bolady. Olar kerek deseńiz, saraı tóńkerisin jasap, Toqaevty ornynan alyp tastaýy da múmkin. Ne arba synady, ıaǵnı ózgeristerdi qalap otyrǵan qoǵam qarsylyq tanytyp, Belarýs pen Reseıdegideı bas kóterýi múmkin. Eki tendensııanyń, eki baǵyttyń, eki qozǵaýshy kúshtiń qaı jaǵyna shyǵady – ol Toqaevtyń óz tańdaýy bolmaq... – dep sanaıdy saıasatker.

Saıasattanýshy, eks-dıplomat Qazbek Beısebaev "Toqaev Nazarbaevtyń jolymen júretinin aıtqan, sondyqtan Qazaqstanda bolyp jatqan jaǵdaılarǵa tańǵalýdyń qajeti joq" dep esepteıdi.

– Toqaev Nazarbaevtyń jolymen júretinin bir-eki ret aıtty. Jaqynda jarııalanǵan maqalasynda qatelespesem, Nazarbaevtyń atyn 5 ret pe, 6 ret pe atady. Bul da onyń tuńǵysh prezıdent salǵan jolmen júrip kele jatqanyn bildiredi. Sondyqtan ózgergen eshteńe joq. Nege bizdiń bılik úkimettik emes uıymdarǵa qysym jasalynýynyń sebebin túsindirmeıdi. Ýádeni úıip-tókken sý jańa depýttar nege únsiz? Ulttyq keńes nege másele kótermeıdi? Ulttyq keńesti bılik pen halyq arasynda baılanys ornatatyn qural retinde qurdy emes pe? Joq. Eshteńe ózgergen joq. Toqaev prezıdent bolǵannan bergi istelingen jumystarǵa qarańyz. Partııa týraly zańdy "úlken qadam" dep jatqandar bar. Keshirersiz, bizden 10 ese úlken Reseıde partııa qurý úshin 500 adam jınaý jetkilikti. Qajetti adam sanyn 40 myńnan 20 myńǵa túsirý "qadam" ba? Mıtıng pen parlamenttegi áıelder jáne jastardyń úlesin 30 paıyzǵa jetkizý týraly ózgeristi áldeqandaı qylyp aıtady. Munda da esh ózgeris joq. Keshe úkimettiń keńeıtilgen otyrysy ótti. Jaqsy sózder aıtyldy. Biraq biz ol sózderdi estip kele jatqanymyzǵa 30 jyl boldy ǵoı. Onyń ústine, tuńǵysh prezıdent sońǵy kezde belsendi bolyp ketti. Aptasyna bir-eki ret mınıstrlerdi qabyldaıdy. Budan keıin halyq arasynda eldi kim basqaryp otyrǵany týraly áńgime taramaǵanda qaıtadi? – deıdi eks-dıplomat.