Serik Ábdirahmanov: Bul saılaý – prezıdentti merziminen buryn aýystyratyn saılaý

– Búgin ózderin Qazaqstandaǵy jalǵyz "oppozısııalyq partııamyz" deıtin Jalpyulttyq sosıal-demokratııalyq partııa májilis jáne máslıhat saılaýyna boıkot jarııalady. Munysyn saılaý týraly jańa zań qabyldanǵanymen, shynaıy saıası ahýal ózgermegenimen baılanystyrdy. Partııa ýájimen kelisesiz be?

– Negizi solaıy solaı ǵoı. Biraq JSDP jaǵdaıynda basqa máselege mán berý kerek. JSDP kimniń partııasy? Bergeı Rysqalıevtiki. Bıyl ǵana bılik Bergeıge tárkilengen dúnıe-múlkin qaıtaryp bergenin bilemiz. Bılik endi qarapaıym tilmen aıtqanda Rysqalıevke "biz seniń baılyǵyńdy qaıtardyq, sen saılaýǵa aralaspa" dep saıasatqa kelýine "stop" qoıyp otyr. Sondyqtan olar qalys qaldy. Úlken oıynnyń bir bólshegi ǵoı.

– Janbolat Mamaı bastaǵan belsendiler de saılaýǵa boıkot jarııalap, azamattardy saılaý ótetin kúni alańǵa shyǵýǵa shaqyryp jatyr. Bul bastamaǵa ne deısiz?

– Aldaǵy saılaýdyń aty ǵana saılaý. Zaty – saıası spektakl. "Nursaılaý" degen spektakl. Sondyqtan azamattyq pozısııasyn bildirý úshin boıkotty tańdap otyrǵan shyǵar. Jalpy Qazaqstanda saılaý joq qoı. Parlamentten halyqtyń ókilderin tappaısyń. Jurt aldyna shyǵyp, el sózin aıtyp júrgen eshkim joq. Bıliktiń ózi "NurOtan" arqyly halqyna tańdaý qaldyrmaı boıkot jasap otyr. Belsendilerdiki "á" dese, "má" degendeı "boıkotqa – boıkot" degeni ǵoı. Tynysh otyryp syrtta qalǵansha, jarııalap syrtta qalǵan da durys.

– Kezinde bıliktiń keı áreketterin synaǵan keı azamattar saılaýǵa "júıeni ishinen ózgertý" úshin túskeli jatqanyn málimdeýde. Búgingi júıeni ishinen ózgertý qanshalyqty múmkin?

– Búgingi bılik aty jaman "rak" aýrýy sekildi qoǵamnyń barlyq salasyna tarap, býyn-býynyn keýlep, júıeli túrde alyp qoıǵan. Ony ishine baryp jóndeý múmkin emes. Bul – tek aqtalý. Abaıdyń "arsyz bolmaı, ataq joq" degenindeı ataq úshin aryn satý ǵoı. Olardiki jeke basynyń qamy. Basqa eshteńe de emes. Bılik ózgeremiz dese, 30 jyl ýaqyt boldy ǵoı. Biraq sol 30 jylda quldyraı berdi, irı berdi, shirı berdi. Bul bılik ishinen ózgeretin ýaqyttan ketip qaldy.

– Aldaǵy saılaýǵa eski partııalar qatysady. Jańa partııa tirkelgen joq. Halyqta tańdaý bar ma?

– Halyqta tańdaý joq. Nazarbaev bılikten ketip, onyń aty ǵana qaldy. Toqaev óz quziretiniń jartysyn da paıdalana almaı otyr. Joǵaryda baıyǵan toptar bir-birimen qyrqysyp jatyr. Saılaýǵa qatysatyn 5 partııa sol qyrqysqan toptardyń ókilderi. О́zderiniń dúnıege talasyna saıası boıaý berý úshin osy partııalardy saılaýǵa qosyp otyr. Osy arqyly "saılaý" degen úlken ssenarııdiń oıynshylaryna aınaldy.

– О́zińiz aıtqan "ssenarııdiń" qoǵamǵa, halyqqa áseri qandaı bolady?

– Budan halyq tek zardap shegedi. Búginde azamattarymyzdyń turmysy tozǵan. Qymbatshylyq qysyp barady. Ekonomıka shıkizatqa baılanǵan. Eksporttyń 95 paıyzyn shıkizat pen jartylaı daıyn buıymdar quraıdy. Bir aýyz toltyryp aıtarlyqtaı zaýyt salynbady. Eshteńe óndirmeımiz. Tutyný taýarlarynyń 100 paıyzy ımport. Osy 30 jylda Qazaqstanǵa 600-700 mlrd dollar ınvestısııa quıylǵan. Sonyń bári qaıda ketti? Qaltalarǵa ketti. Mıllıarderler paıda boldy. Londonnan saıajaılar satyp alyndy. Halyq beıshara jaǵdaıda. Al kezinde basshymyz Kýveıtti ozamyz dep ýáde bermep pe edi? Qaıda ozǵanymyz?

– Partııalar sezderinde qaýipsizdik keńesiniń tóraǵasy men prezıdenttiń el damýyna qosqan eńbegin mindetti túrde tilge tıek etti. Saıası dodaǵa bara jatqan partııalardyń ózderine básekeles bılik partııasynyń tóraǵalaryn maqtap, madaqtaýy neni bildiredi?

– Bul "kúnkóris" degen sóz. Olar Toqaevtyń atyn yrym úshin aıtqan bolar, áıtpese tizimge elbasynyń ruhsatymen enip otyrǵany belgili ǵoı. Solarǵa alǵys aıtyp, qatarǵa qosylǵandaryna rızashylyqtaryn bildirip jatqan jaıy.

– Saılaý jaqyndaǵanda eldegi eki birdeı partııa rebrendıng jasap, qatarlaryna jańa adamdar qosyp, eskisin shyǵaryp jatyr. Bul aldaǵy saılaýdy tartymdy, tartysty ete ala ma?

– Qazaqstanda qaıdaǵy tartys, qaıdaǵy talas. Májiliske qaı partııanyń ótetini, kimder depýtat atanatyny qazirdiń ózinde belgilenip qoıylǵan. NurOtanǵa 60 paıyz, qalǵandaryna 10 paıyzdan bólip beredi dep estip jatyrmyz. Arasynda bireý-mireý oıyn erejesin buzyp jatsa, sony shyǵaryp jiberýi de múmkin. Bir anyǵy, bul saılaý – Darıǵa Nazarbaevanyń, ıaǵnı prezıdentti merziminen buryn aýystyratyn saılaý.

– Nege olaı deısiz?

– Munyń artynda bılikti Darıǵaǵa mura etý maqsaty jatyr. Darıǵa májiliske barady. Ol jerde tóraǵa bolady. Uzamaı Qasekeń (Qasym-Jomart Toqaev – red.) sharshadym dep ketý týraly aryz beredi. Máýlen Áshimbaev (senat tóraǵasy, konstıtýsııa boıynsha eldegi ekinshi tulǵa -–red.) "ishim aýyrdy" deıdi de ol da taıyp turady. Osylaısha, májilis tóraǵasy Darıǵa prezıdent mindetin ýaqytsha atqara turyp, uzamaı ótetin "nursaılaý" nátıjesi boıynsha prezıdent bolyp shyǵa keledi. Ary qaraı "Qasym hannyń qasqa joly, "Esim hannyń eski joly, NurOtannyń qysqa joly bolaıyn dep tur. Bul saılaýdyń qupııasy osynda jatyr. Osy saılaý kelesi prezıdent saılaýyna praımerız. Darıǵany saılaǵan da, kóktemde ketirgen de halyq emes. О́z ortasy. Sol orta "daýly máselelerdiń shýy basylsyn", "sen demala tur" dedi. Endi "jol ashyq", "el umytty" degen bolar.

– Bıyl "Saılaý týraly" zańǵa ózgeris engizilgeni belgili. Oǵan saı partııalar usynatyn kandıdattardyń kem degende 30 paıyzy áıelder men 29 jasqa tolmaǵan jastar bolýǵa tıis. Bul májilistiń jumysyna qanshalyqty áser etedi dep oılaısyz?

– AQSh-ta prezıdent kongresstiń 30 paıyzy jastar bolýy kerek degen qaýly shyǵarsa, týra sol jerde ımpıchment jarııalanyp, prezıdentti joq qylady. Bul – kúlkili. Jastar saılana ma, káriler saılana ma halyq sheshýi kerek. Bul – ańqaý elge aramza moldanyń keri. Bizdegi jasandylyqtyń kórinisi.

– Qazaqstanǵa qoldanystaǵy proporsıonaldyq júıe qanshalyqty tıimdi?

– Proporsıonaldyq júıe bizge múlde kelmeıdi. Qazaqstanǵa partııalyq júıe beıtanys. Partııalar tájirıbesi, dástúri qalyptaspaǵan. Táýelsiz Qazaqstan tarıhynda demokratııanyń kórinisteri bar eki-aq saılaý ótti. Artynsha bılik ózine yńǵaıly bolýy úshin myna proporsıonaldyq júıeni tańdap aldy. Endi máslıhattardy partııalyq tizim boıynsha tańdamaq. Bul – bıliktiń halyqtan qorqýy. 30 jylda óz aýylynyń ákimin saılaýǵa múmkindik bermedi. Ne úshin? Jasandy ákimder arqyly qazba-baılyqty tonaý, urlaý, satý úshin. Al halyqtan saılanǵandarǵa búkil aýyl bolyp kóterilip, toqtaý jasaı alýshy edi. Saılanǵan ákim urlyqqa barmaıdy. Halyq ózi saılasa, jergilikti lıderler paıda bolady. Bılik budan qaýiptenedi. Saılaý, saılaný quqyǵy joq halyqtyń jaǵdaıy qulmen teń. Halyq – bıliktiń qulyna aınaldy.

– Siz Nursultan Nazarbaevtyń keńesshisi, joǵarǵy keńestiń, májilistiń depýtaty boldyńyz. Sol kezde eldegi kemshilikterdi osylaı batyl aıttyńyz ba?

– Aıttym. Udaıy aıttym. 90 jyldary Sergeı Tereshenko men Ákejan Qajygeldındi "urysyńdar" dep jekeshelendirýge qarsy shyǵyp 3 jarym jyl tergeýde júrdim. Nazarbaevtyń ózine "janyńyzǵa óńkeı jemqorlardy jınap aldyńyz" dep aıtqanmyn. Nazarbaevqa kórgen, kelispegen talaı nárseni ashyq aıttym. "Qyzdaryńyzdy tyıyńyz, qudalaryńyzdy tyıyńyz" dep keńes bergenmin. 2003 jyly jerdi satýǵa qarsy shyǵyp, sol kezdegi aýyl sharýashylyǵy mınıstri Ahmetjan Esimovke "egerde jońǵarlar osy tásildi bilgende qantógiske barmaı, qazaqqa sol zamanda-aq osy jer kodeksin usynar edi" degenim bar. Onyń bári stenogrammalarda jazýly tur. Eger óz paıdamdy oılaǵan bolsam, mınıstr de, ákim de bolar edim. Tereshenko jastar jáne týrızm mınıstri bolýǵa usynys bildirdi. Bas tarttym. 1993 jyly Nursultan Nazarbaev Almaty ákimi bolýdy usyndy. Odan da bas tarttym.

– Nege?

– Ol kezde ol kisiniń mańaıyndaǵylar Almatynyń jerin talaýǵa kirisken edi. Men olarmen ne birge bolýym kerek, ne kúresýim kerek. Men para ala almaıtyn, bere almaıtyn adammyn. Al eger kúresken bolsam, endigi joq bolar ma edim.

– Suhbatyńyzǵa rahmet!