Áleýmettanýshy: Arandatý – kez kelgen aımaqta etnosaralyq konflıkti týdyrýy múmkin

Qoldanbaly etnosaıası zertteýler ınstıtýty dırektorynyń orynbasary, áleýmettanýshy Aıgúl Sádýaqasova Qamshy tilshisimen suhbatta ultarazdyqty qozdyratyn sózder aıtqan qostanaılyq azamat Kırıll Bojkonyń áreketine pikir bildirip, etnosaralyq másele tóńiregindegi suraqtarǵa jaýap berdi.

– Áleýmettik jelide Qostanaı oblysynyń turǵyny Kırıll Bojkonyń málimdemeleri soltústik oblystarda turatyn etnostyq orystardyń kópshiliginiń kókeıindegi oı degen pikir aıtyldy. Munymen kelisesiz be?

– Menińshe, Kırıll Bojko degen azamattyń beınehabarda aıtqandary jeke óziniń oıy. Onyń sózi arqyly qazaqstandyqtardyń kóbine aıyp taǵýǵa bolmaıdy. Biz Qostanaı, Soltústik Qazaqstan, Pavlodar syndy soltústik oblystarda zertteý júrgizip júrmiz. Áleýmettik-metodologııalyq zańdylyqqa saı anyqtalǵan ortaq oı-pikirge qarasaq, soltústik aımaq turǵyndarynyń basym bóligi Qazaqstandy Otany dep sanaıdy, ári qazaq halqyna belgili bir dárejede alǵys bildiredi. Muny aıtqanda, bul bılik propagandasy sekildi bolyp kórinedi. Negizi olaı emes. Obektıvti shyndyq osy. Árıne Kırıll Bojko sekildi erekshe oıdaǵy azamattar da oqta-tekte ushyrasyp turady. Tek ondaı azamattar kóp emes. Biraq Qazaqstan azamaty bola tura osyndaı málimdemeler jasaǵany úshin atalǵan azamat zańdy jazasyn alýǵa tıis dep esepteımin.

– Til komıtetiniń uıymdastyrýymen soltústik oblystarda 180-nen astam kezdesý ótkizgen saıasatker Dos Kóshim Qamshyǵa bergen suhbatynda "Soltústik halqynyń ıdeologııasynda uly orystyq shovınıstik kózqaras bar" dep aıtqan edi. Buǵan ne deısiz?

– Keńes úkimetinen qalǵan osyndaı "mura", sarqynshaq bar ekenin moıyndaý kerek. Onyń bolýy túsinikti jaǵdaı. Sanaly ǵumyrynyń jartysynda sińirip ósken oıdan, ádetten, qundylyqtan adam birden bas tarta almaıdy. Shovınıstik kózqaras kóbine ımperııalyq kózqaraspen ushtasyp jatady. Kezinde ımperııa bolǵan memleketterdiń ókiline ustanǵan ıdeıadan arylý qıyndaý júredi. "30 jyl ótti ǵoı, nege biz bul máseleni sheshe almaımyz?" deıtinder bar. Biz muny 50 jylda da tolyq sheshe almaımyz. О́ıtkeni qundylyqtar tolyq formada bolmasa da urpaqtan urpaqqa berilip otyrady. Sondyqtan ondaı azamattar kezdesip turady. Biraq mundaı oıdy basym dep aıtýǵa taǵy kelmeıdi. Biz endigi kezekte táýelsiz el retinde shovınıstik kózqarastaǵy adamdardy jańa memlekettiń azamaty retinde sezinýine kúsh salýymyz kerek. Bul jerde taǵy bir mańyzdy másele bar. Biz qazaqtar postshovınıstik kózqarastan aýlaq bolǵanymyz abzal. Qazaq halqynyń sany artyp kele jatqanda mundaı qater joq emes. Basqa etnostar da Qazaqstannyń azamaty ekenin umytpaǵan jón. Olardy memleketti quraýshy – qazaq ultynyń aınalasyna shoǵyrlandyra otyryp, tili men mádenıetine qurmetpen qaraýymyz kerek. Jastarymyz sony túsinse eken, keritartpa áreketke barmasa eken, zańdy qurmettese deımin.

– Imperııalyq kózqarastyń órshýine Reseı bıligi saıasatynyń yqpaly bolýy múmkin be?

– Mundaıdy da joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy.

Biraq ol ustanym 70 paıyz qazaqtyń ǵana emes, Qazaqstandy otanym dep tanıtyn 30 paıyz ózge etnos ókilderiniń de múddesin, quqyǵyn qorǵaýy qajet. Bul – memlekettik ıdeologııanyń basym baǵyty bolýǵa tıis.

– Bıyl bolǵan Qordaı konflıkti, Shonjydaǵy jastar tóbelesi neni kórsetti?

– Eń aldymen zańnyń oryndalmaı jatqanyn kórsetse, ekinshiden áleýmettik jelilerdiń kúshin anyq ańǵartty. Sonyń saldarynan áleýmettik, ekonomıkalyq negizi, qylmys quramy bar janjal úlken qaqtyǵysqa ákelip soqty. Kez kelgen qaqtyǵys etnostyq, dinı sıpat alǵanda onyń adamdarǵa áseri orasan bolady.

– Mundaı oqıǵalardyń bolýyna qandaı jaǵdaılar áser etti?

– Qordaıdaǵy jaǵdaıǵa qarasaq, ekonomıkalyq teńsizdiktiń bar ekenin, jemqorlyqtyń saldarynan kóp nársege kóz jumyp qaralǵanyn, keıbir dúngen etnosy ókilderiniń qazaq tilin bilmeıtinin kóremiz. Demek, kásipkerlikti qoldaý baǵdarlamalary arqyly, jumys oryndaryn ashý arqyly turmystyq teńsizdikti joıý kerek. Jemqorlyqty tyıý qajet. Dúngen etnosy turatyn eldimekenderge qazaq mektepterin ashý kerek, turǵyndardyń memlekettik tildi úırenýine jaǵdaı jasap, soǵan kúsh salý qajet. Bul dúngender óz betinshe sheshetin is emes, jergilikti quzyrly organdardyń mindetindegi sharýa. Sonda jergilikti halyq bir-birimen til tabysa alady.

– Bul eldimekenderden bólek Qazaqstanda etnosaralyq másele týyndaýy múmkin ózge aımaq bar ma?

– Áleýmettik jeliler damyp turǵan kezde keritartpa oı, arandatý kez kelgen aımaqta etnosaralyq konflıkti týdyrýy múmkin. Sondyqtan memlekettik ıdeologııalyq saıasat tutas el boıynsha júrip, sonymen qosa turmystyq máseleler sheshimin taýyp otyrýǵa tıis.

– Qandaıda bir etnosaralyq konflıkt shyqqanda "Qazaqstan halqy assambleıasy ne qarap otyr?", "Assambleıa taratylsyn!" dep jıi aıtylady. Bul oryndy talap pa? Jalpy asssambleıa etnosaralyq máselege qanshalyqty yqpal ete alady?

– Qazaqstan halqy assambleıasynyń tek konsýltatıvtik organ ekenin eskergen jón. Oǵan qandaıda bir mindettemeni, jaýapkershilikti artyp qoıý orynsyz. Assambleıa etno-mádenı birlestikterdi jınaqtap, etnostardy Qazaqstannyń tolyqqandy azamaty bolýǵa, memlekettik tildi úırenýge, qaıyrymdylyqpen aınalysýǵa shaqyrady. Bylaısha aıtqanda jumsaq kúshtiń rólin atqarady. Al etnosaralyq saıasatqa jaýapty ári quzyrly organ bolyp qazir aqparat jáne qoǵamdyq damý mınıstrligi bekitilgen. Qoǵam tynysynyń barlyq salasynda etnosaralyq kelisimge shaqyrý úshin naqty negizdeme bolýy kerek. Ol memlekettik basqarýdyń barlyq qurylymyna qatysty.

Iаǵnı barlyq sala bir ıdeıa tóńireginde ózine tıesili jumysty jasaýǵa tıis.

– Qazaqstan halqy assambleıasy buryn Qazaqstan halyqtary assambleıasy dep atalǵan. Organ ataýynyń ózgerýi etnosaralyq saıasattaǵy ózgeristi bildire me?

– Árıne. Assambleıa ataýy 2007 jyly ózgerdi. 2008 jyly assambleıa týraly zań qabyldandy. 2007 jylǵa deıin ulttyq-mádenı ortalyqtar atalyp kelgen uıymdar etno-mádenı birlestikter dep ózgertildi. Iаǵnı bul bólek ulttyń uıymy emes, birtutas Qazaqstannyń aýmaǵyna toptasqan etnıkalyq uıym degen sıpatqa ıe boldy. Demek assambleıa birizdilikti saqtap, etnostardy uıystyrý, biriktirýge qyzmet etip jatyr.

– Qazirgi etnosaralyq saıasatqa qandaı ózgeris kerek?

– О́zgeris qazirdiń ózinde júrip jatyr. Aıtyp ketkenimdeı, etnosaralyq másele aqparat jáne qoǵamdyq damý mınıstrligine tolyqtaı ótti. Aımaqtarda qoǵamdyq damý basqarmalarynda etnostarǵa arnalǵan bólimder ashylyp jatyr. Qoǵamdyq kelisim komıteti, Qoldanbaly etnosaıası zertteýler ınstıtýty quryldy. Olar memlekettik saıasattyń kúsheıýine yqpal etetin qural bolýǵa tıis. Bul salany buryn birneshe ortalyqtar basqarsa, endi adamı resýrs bir jerge jınaqtalyp, jumys bastalyp jatyr. Menińshe, bul óz nátıjesin beredi. Biraq qoǵamdyq sana-sezimmen jumys isteý, jastardy tárbıeleý bir mınıstrliktiń qolynan kelmeıdi. Buǵan memlekettik saıasat aralasýǵa tıis, azamattyq qoǵam da, aqparattyq quraldar men áleýmettik jeliler de úles qosýy kerek.

– Etnostar tatý-tátti ǵumyr keshýi úshin olardyń bir tilde sóıleýi kerektigin álemdik tájirıbe kórsetken. Bul baǵytta qandaı jumys júrgizilýi kerek dep sanaısyz?

– Biz osy máseleni de arnaıy zerttedik. Birtutas el bolý úshin etnos ókilderi bir tilde sóıleýi kerek. Bul jerde qazaq tilin tizege salyp úıretý tásilderin qoldansaq, másele saıası sıpat alyp ketedi. Sondyqtan bilim jáne ǵylym mınıstrligi tildi meńgerýdiń arnaıy metodıkasyn jasaýy kerek.

Qazaq-túrik lıseıleriniń metodıkasyna qarańyz. Nur-Sultan qalasynda qazaq jáne aǵylshyn tilinde oqytatyn mektep bar. Osy bilim ordalarynyń qazaqsha sóıleıtin balalary álemdik ýnıversıtetterge túsip jatyr. Qazaq mektepteri osyndaı júıemen, ádispen jumys istegende balalaryn aralas, orys mektepterine berip jatqan ata-analar oılana bastaıdy. Sosyn qosymsha aqparat alý jaǵy da óte mańyzdy. Balalar qazir aqparatty ınternetten alady. Ol jerde málimet kóbine orys, aǵylshyn tilderinde. Qazaq tili áli de básekege túse almaı otyr. Ol kóp nársemen baılanysty. Bul baǵytta tiltanýshy ǵalymdardyń aldynda turǵan mindet kóp.

– Suhbatyńyzǵa rahmet!