Jýrnalıstıka tarıhyndaǵy 3 ótirikshi

Redaksııa ujymy men jalpaq jurtty aldap soqqan ákki jýrnalıster týraly estýińiz bar ma? Olar tipti jalǵan jazbalary úshin halyqtyń yqylasyn da, ataýly syılyq ta alyp úlgergen.

Jýrnalıst únemi adamdarmen baılanysta bolady. Bir qaladan ekinshi qalaǵa baryp, aqparatyn alý úshin baryn salady. Munyń bári ne úshin deısiz ǵoı? Shym-shytyryq oqıǵaǵa toly maqala jazyp, onysy kóptiń kóńilinen shyqsa – jýrnalıstiń jetistigi. Biraq árkez sátti kadr, qyzyq oqıǵa, meıirban keıipker tabyla qoımaıdy. Dúrbeleń degen oqıǵanyń ózinen túk tappaýy múmkin. "Izdenimpaz" jýrnalıske bul jaǵdaı soqqy bolyp tıedi. Sondaıda eshkimge táýeldi bolmaı-aq oıdan oqıǵa qurastyryp alsam ǵoı dep oılaǵandar bar ma eken? Árıne, jýrnalıstıkanyń ádebıetten aıyrmashylyǵy – qııalǵa erik bermeı, naqty aqparat jetkizýinde ǵoı. Alaıda bul ustanymdy umytyp ketken jýrnalıster de bar eken.

Tómende ótirigi áshkerelengen amerıkalyq jýrnalıster týraly usynylyp otyr.

Pýlıtser syılyǵyn alǵan ótirikshi jýrnalıst

1980 jyl. Vashıngton. "The Washington Post" gazetinde esirtkige táýeldi 8 jasar afroamerıkalyq Djımmı atty bala jaıly maqala jarııalanady. Maqalada Djımmıdiń nashaqor anasy kesirinen 5 jasynan beri esirtiki "dámin tatyp" kórgeni baıandalady.

"Djımmı álemindegi" oqıǵalar oıdan shyǵarylsa da shyndyqqa uqsatyp jazylǵan edi.

Bul reportajdyń avtory Djanet Kýk atty tilshi 1981 jyly jýrnalıstıka boıynsha Pýlıtser syılyǵyn alǵan. Alaıda keıin syılyǵyn qaıtaryp berýge týra keldi.

Jas jýrnalıst birneshe aı boıy Washington Post-qa maqala jazyp júredi. Bir kúni Djanet Kýk Amerıka halqynyń júregin eljiretetin reportaj jazyp shyǵady. Belsendiler avtordan "Djımmı álemindegi" máseleniń sheshimin taýyp, baıǵus balaǵa kómektesý úshin tolyq aqparat berýin suraıdy. Biraq Kýk zańdy alǵa tartyp, keıipkerdiń málimetteri jaıly jaq ashpaıdy.

1981 jyly Pýlıtser komıteti jýrnalısti marapattaýǵa sheshim qabyldaıdy. "Oqıǵanyń jelisi unaǵany sonsha, jýrnalıstıka boıynsha Pýlıtser syılyǵy tuńǵysh ret afroamerıkalyq jýrnalıske berilgen edi" dep eske aldy burynǵy áriptesi ári súıiktisi Maık Seger.

Dál osy syılyqty alǵan soń onyń ótirigi ashylady. Týǵan jeri – Ogaıo shtatynyń Toledo qalasyndaǵy jýrnalıster Kýktyń túıindemesi men shynaıy ómirbaıanynan aıyrmashylyqtar tabady. Olar "Taǵy ótirigi bar ma eken?" degen kúdikpen Washington Post redaktoryna habar beredi. Redaktor Kýkqa tyǵyryqqa tireıtin suraqtar qoıǵan soń, jýrnalıstiń ótirigi ashyla bastaıdy. Kýk túıindemesindegi aqparattyń ǵana emes, Djımmı jaıly kóńil tolqytar oqıǵanyń da oıdan shyǵarǵanyn jaıyp salady. Sońynda Pýlıtser syılyǵyn da qaıtaryp beredi, Washington Post-tan da shyǵarylady.

Osy oqıǵadan soń jýrnalısterge bergen suhbatynda Kýk ótirik sóıleýge bala kúninen eti úırengenin aıtady. Onyń sózinshe, buǵan sebep – otbasyndaǵy ózine artylǵan úmit, júktelgen mindet pen qoǵam qysymy.

Jýrnalıstıkadaǵy bul jaǵdaı Amerıka tilshileri úshin Vetnam soǵysy men Ýotergeıt janjalynan keıingi úlken soqqy boldy. Bul oqıǵalarda áskerıler men bıliktiń ótirigi ashylǵan edi. Sol sebepti halyq aldynda tilshiler men redaktorlardyń mártebesi kóterilgen. Al Kýktyń hıkaıasynan keıin halyq "jýrnalısterdiń de ótirikshi bılikten aıyrmashylyǵy joq eken" degen oıǵa qalady. Oqyrmannyń senimine qaıta kirý úshin redaktorlar tilshiler men aqparatty jiti qadaǵalaýǵa bar kúshin saldy.

Stıven Glass jáne onyń "Haker jumaǵy"

"The New Republic" jýrnalynyń avtory Stıven Glastyń oqıǵasy Djanet Kýktikinen de asyp túsedi. Kýk bar-joǵy bir reportajben ustalsa, Glass 1995-1998 jyldary 3 jyl boıy The New Republic-ti aldap soqqan. Ol osy ýaqyt aralyǵynda 31 maqalany oıdan qurastyrypty. Zertteý nátıjesinde onyń 27-siniń mán-maǵynasy bolǵan eken. О́ıtkeni ótirikteriniń ózi áýel bastan shynaıy faktilerden quralǵan edi. Glasstyń oıdan shyǵarǵan dúnıesi az bolmady. Múlde bolmaǵan kezdesýden de jalǵan maqala jazdy. О́z daýsyn túrlendirip aýdıojazba da daıyndady.

Ol jumysynda eshkimniń kóńilin qaldyrmaıtyn. Árdaıym kofe usynyp júretin bııazylyǵyna bári tánti bolatyn. Redaksııada kúni-túni otyratyn eńbekqorlyǵy da súısindirmeı qoımaıtyn.

Bir kúni onyń "Haker jumaǵy" ocherki asa tanymal boldy. 15 jastaǵy hakerdi "Jukt Micronics" kompanııasy jumysqa qabyldaıdy. Bozbala saıtty buzyp alady da mol aqshaǵa qaryq bolady. Eń kúlkilisi, áńgime bozbalanyń "Men kóp aqshany qalaımyn! Dısneılendke barǵym keledi!" degen sekildi uranymen bastalǵan.

Bul oqıǵada kompanııa da, haker de, saıt buzýshylarǵa qarsy uıymdastyrylǵan konferensııa da oıdan shyǵarylǵan edi.

Jańadan qyzmetin bastaǵan bas redaktor Leınniń qaıtpas mineziniń arqasynda shyndyq ashylady. Ol saıt buzýshylarǵa qarsy konferensııa ótken qonaq úıge barady. Alaıda dál sol "konferensııa" ótken kúni qonaq úı jumys istemegen. Leınniń suraqtarynan tyǵyryqqa tirelgen Glass ótirikterin moıyndap, jumystan qýylady. Osylaısha, jýrnalıstıkadaǵy taǵy bir jalǵan "shyndyq" tarıh betne jazylyp qaldy.

Djeıson Bler. Jýrnalıst qalaı laıf-koých atandy?

2003 jyldyń sáýir aıynda AQSh-tyń eń tanymal gazetteriniń biri "The New York Times" masqara jaǵdaıǵa ushyrady. Olardyń afroamerıkalyq tilshisi Bler jyldar boıy redaksııa ujymyn óz ótirigine sendirip kelgen.

Bler oqıǵasyn baıandaýdan esh qymsynbaıtyn. Onyń aıtýynsha, 11 qyrkúıektegi qos munaranyń jarylysy jalǵan sóıleýine sebepshi bolǵan. Jarylys bolǵan kúni oǵan Nıý-Iork turǵyndarynyń sol sáttegi sezimi jaıly materıal daıyndaýdy tapsyrady. Alaıda Bler redaksııaǵa aqparatsyz qaıtyp keledi. Redaktor plagıatty bilip qoıaryna senimdi bolsa da qýlyqqa kóshedi. Associated Press-ten maqalany ruqsatsyz kóshirip alyp, óz atynan jarııalaıdy. Biraq buny redaktor da, ózge eshkim de baıqamaı qalǵan edi. Blerdiń ótirigi osylaı bastalady...

Blerdiń kóptegen barymta jazbalary boldy. Irakta tutqynda bolǵan sarbaz Djessıka Lınchtiń ákesimen ózi sóıleskendeı suhbat jazyp shyqty. Tipti suhbat alý úshin Djessıka turatyn qalaǵa da barmaǵan edi. Jaı ǵana ózge basylymnyń maqalasyn ózi jazǵandaı jarııalaı salady.

Shyndyqtyń beti ashylǵan soń onyń júıke júıesinde aýytqý bar ekeni belgili boldy. Biraq ol aýrýyn moıyndamaı, bar kináni álsiz minezine arta saldy.

Osy shýdan soń Bler "Sjıgaıa dom moıh ýchıteleı" atty kitap jazyp shyǵady. Kitapta adamdardy qalaı aldap soqqany, ne sebepti ol áreketke barǵany týraly baıandaıdy. 10 jyldaı ýaqyt ótken soń Bler stýdenttermen kezdesýde kitapty erte shyǵarǵanyna ókingenin jetkizdi. Iá, ıá, onyń kelesi qyzmeti laıf-koých edi. Ol stýdentter aldynda quldyraýdan keıin jetistikke jetý qupııalaryn bólisetin dárister oqydy. 

Daıyndaǵan: Qundyzaı О́tegen