Bekbolat Tileýhan: Doshannyń "Qunanbaıy" - Áýezovtiń keıipkerin emes, Abaıdyń ákesin kórsetti

 

Kıno! Ideologııalyq qarý. Oǵan eshkimniń eshqandaı talasy joq. О́ner. Árıne. Bylǵanǵan.

Ras. «Árkimniń óz maqsaty – kereginde» (Abaı). Biri – búldirgisi kelip, biri – kúldirgisi kelip, endi biri – tereń tanylmaqqa tyrashtanyp, biri – aqsha tappaqqa, biri jaýǵa jaqpaqqa jantalasyp jatqan asa bir kúrdeli sala. Qysqasy, «kınoda árkimniń-aq bar talasy». Saıasat mańaıynda júrgeni bar, parasat maıdanynda júrgeni bar, áıteýir kınoǵa qumarlar kóp. Buqara júregine jeter tóte jol ekendigin bárimiz bilip alǵandyqtan bolar.
Sahnadaǵy saıranymen sanalarǵa oırandy kózdegen qaımananyń da nazarynda osy kıno.

Sonymen, Qunanbaı jaryqqa shyqty. Múl­dem basqa reńmen. Táýel­sizdik alǵaly shırek ǵasyrǵa jýyq ýaqyt ótse de, ádil baǵada esesi ketip júrgen tulǵa edi Qunanbaı. Olaı deıtinim, kúni búginge deıin mektep oqýlyqtarynda Qunanbaı tulǵasy sovettik kózqaras turǵysynda beı­nelenip kele jatyr. (Qazaq ádebıeti, 11-synyp, 293-bet. «Mektep bas­pasy»). О́kinishti. Abaımen salǵy­lastyryp, talastyryp qoıýdyń za­many ótse de, sol Marat Kazeı, Pav­lık Morozovtyń ekpinimen áli júrmiz. Endi osy ókinishtiń ornyn toltyr­maqqa jasalǵan sony qadam kórindi Doshan Jol­jaqsynov túsirgen «Qu­nanbaı» fılmi.

* * *

Kóp qazaqtyń biletini – Áýezovtiń Qunanbaıy. Áýezov – ult aldynda óziniń perzenttik paryzyn asyra oryndaǵan qalamger. Bodan keshken, kiriptar qazaqtyń joǵyn túgendedi ol. Alash aqyl-oıynyń temirqazyǵy ispetti Abaıdy jáne onyń teńdessiz asyl qazynasyn qutqarý jolynda Qunanbaı tulǵasyn qurbandyqqa shalyp, aıla qyldy. Dana murasyn saqtaý jolyndaǵy májbúrlik edi bul. Aýyr da bolsa, Áýezov aılasynyń aqtalǵanyna kýámiz. Sonyń arqasynda Abaıǵa alańsyz sýsyndap ósti alash balasy. Ákesi ulynyń sadaǵasy ketti. Endi anyq Qunanbaıdy taný úshin Abaıdyń ózine qaıta júginetin zaman keldi. Kókiregi sara oqyrman Qunan­baıdy Áýezov qutqarǵan Abaı arqyly ker zamanda-aq tanyp qoıǵan edi. Ábdirahman ólgende jazǵan «Arǵy ata­sy qajy edi» dep bastalatyn (30 jol), ózine jubatý aıtqanda, «Ber­megen qulǵa qaıtesiń» (20 joly Qu­nan­baıǵa ar­nalǵan) dep keletin eki óleńge qarap-aq kóziqaraqty, sóz qa­dirin biletin oqyr­man Qunanbaıdyń qunyn biler edi. Qashannan ásiremaq­taýǵa sarań Abaı Qunanbaıǵa kelgende tym shú­leńgir. «Ol sypatty qazaqtan dúnıege eshkim kelmepti» (!). «Eskendir, Temir, Shyń­ǵystaı musylmanda ataq­ty» deıdi.

Endi aıtarym, myna jańa fı­lm, jańa «Qunanbaı» Abaı som­daǵan Qunanbaıǵa qan­sha­lyq­ty sáıkes?
Bizge de negizgi keregi – Abaı­dyń «Qunanbaıy». Kınodan sol órnek tapty ma?
Abaı jazǵan «adaldyq, aqyl ja­synan qozǵap, tynyshtyq ber­­­meı­tin» sıpatyn Zere ana­nyń beı­nesi arqyly kınodan kórýge bo­lady.
Fılmde kereı men qarake­sek arasyndaǵy kıkiljiń ar­qyly «bá­riniń kóńilin tyndy­ryp, bireýin ala kórmegen, ádil, myrza, er Qunanbaıdy» tanı­myz.
Barymtamen jarlynyń jal­ǵyz malyn urlap, qııanat qyl­ǵan­dardy qoıdaı kógendep, ıt­jek­ken­ge aıdatqan kórinisten «táý­besin eske túsirip, tentekti tyıyp jer­legen» Qunanbaı kó­rinis beredi. Fılmniń negizgi jelisindegi súbeli tusy Qodar men Qamqany jaza­laýynyń túp-tórkini de Abaı sýretine saıady. «Dúnıege kóńil ból­megen, Alla­nyń jarlyǵyna kóngen, ár qıyn­ǵa sermegen Qu­nan­baı». Iá, kóngen! О́lim jaza­syna ish­teı qımaıtyn pendeligin Alla­nyń jarlyǵyna kóngen, ta­qýa­lyǵyna jeńgizgen ishki tarty­syn fılm nanymdy bere alǵan. Fılmde anyq aıtylmasa da, orystyń shamyna tıgen – osy tus. Saharada eski nızammen sharıǵat úkimine júginip, sheshim qabyldaǵan Qunanbaı, árıne, orys úshin óte qaýipti edi.
О́zine qaraǵan eldiń berekesin qashyrmaqqa shı júgirtip, shap­tan túrtken surqııa Sarybaıǵa shalma laqtyryp, at-súıretkige salǵan detaldan Abaı jazǵan «eregesken jaýlaryn kisen sa­lyp mataǵan, orynsyz shataqqa barmaıtyn» qatal, biraq qatigez emes, qateligin túsingenge keshi­rimi daıyn márt Qunanbaı mu­nartady. Fılmniń eń bir áserli de utymdy tusy – Baraq pen Qunanbaı arasyndaǵy ýaqıǵa. Iyq talastyryp, baqas keıipte júrgen adýyn Baraq ar­qyly, jeme-jemge kelgende, «ók­pe­ge qısa da, ólimge qımaıtyn» márt qazaqtyń baýyrmal beınesi kórermendi eriksiz eljiretip, janyna shýaq sebetini anyq.

* * *

Fılmniń birinshi aktisinde negatıvti oqıǵalar tizbegi beri­ledi. Qalyńy tólengen qyzdy alyp qashqan seri, túıeniń jibin tisimen sheship, olja tapqan jalańash áıel… (Árıne, tap osy kórinis bolmaǵan kúnniń ózinde fılmniń búıiri olqy qalmasy anyq edi. Qaıtesiz! Obalymyz «jyndy jań­byrdyń sýyn» ishý­ge májbúrlegen zamanaýı talap­qa). Sahara sank­sııasyn alyp alǵandaı. Qoǵamnyń panasynda. Estige turpaıy, eserge eleýsiz. Sol kezeńniń shyndyǵy. Artyn­sha, ata men kelin oınasy. Ol jarlynyń jalǵyz malyn alǵan uryǵa ulasady. Aǵa sultan osy­nyń bárine jaýapty ekenin te­reń túısinedi. Alasuryp she­shim izdeıdi.
Qunanbaı anasymen aqyl­das­­qan epızodta «ne jón sózge, ne ti­zege kónbeıtin bul elge endi táńiriniń tezi kerek» dep kúıi­ne­tin tusy bar. Rejısser osylaısha qoǵam dertin emdemekke Qunan­baı qabyldaǵan tosyn da qatal úkimdi sheber aqtaǵan. Mundaǵy taǵy bir tánti qylar tásil – avtor oı túı­indep, tarazylaýdy kórermenniń patsha-kóńiline qal­dyryp, árkim­niń ózinshe iz­de­genin tabýyna múm­kindik ja­saǵan.

* * *

Fılmdegi eriksiz tánti qy­latyn bir jaıt – Dos-aǵańnyń Qunanbaıdy somdaýy. Doshan – ishti ónerpaz. Jas keziniń ózinde-aq egdelikke beıim Doshan bolmysy naǵyz beınesimen endi tabysqan­daı áser beredi. Qara­qustan qaıyń shoqparmen urǵan­daı dúmdi daýys. Kerekti-kerek­siz shaptyǵa bermeı­di. Samǵaý tusynda sańq etedi. Qu­bylar tu­synda qumyǵady. Qaǵazdan jat­taǵandaı emes, ishinen shyǵyp jatqandaı. Qazaqy boıaýy qap-qanyq. Qaz daýysymen qazyp-qazyp sóıleıdi. Múltiksiz dık­sııa. Baısal tartqan tula boıy jerde de, at ústinde de ornyqty. Yzbar­lanady. Ozbyr emes. Qu­nanbaısha qaıǵyrady. Qajyry­na kóleńke túsirmeı, qaıraty kemimeı. Kúl­kisiniń de lekili joq, Qunanbaıǵa tán. Etiginiń ishindegi baqaıy da Qunanbaıdiki. Áser osy! Anyǵyn aıtý kerek sekildi, Qunanbaıdy somdaý barysynda Joljaqsynov she­ber­ligi Jantórınniń deńgeıine jetip jyǵylǵan. Tipti erkin jet­kendeı áser berdi maǵan.

* * *

Chempıonnyń bárinen jaqsy jattyqtyrýshy shyǵa bermeıtini sekildi, jaqsy akterden jaqsy rejısser shyǵa bermeıdi degen sińisti uǵym bar. Alaıda álemdik kınoda muny teriske shyǵaratyn mysal kóp. Ol – Klınt Istvýd («Keshirilmegen»), Mel Gıbson («Batyl júrek»), Kevın Kostner («Bórimen bı»). Doshannyń da óz geroıymen bolmysyndaǵy ún­des­­tigin, taqyrypqa shıryǵyp, esine keshe kelip, búgin túsiretin shala­ǵaılyqpen emes, birshama ishki da­ıyndyqpen kelgendigin baıqaý qıyn emes.

* * *

Kıno óner dedik. Qala berdi, ǵylym. Iаǵnı onyń talaby bar. Qalyptasqan júıege ıe. Jalpy, ádebıetińizdi alyńyz, ónerińizdi alyńyz, qaı-qaısynyń da ditte­geni – aýdıtorııasyna oı túıin­derin jetkizý, áńgime aıtý, qys­qasy. Aıtar oısyz, berer ásersiz ádebıet te, óner de tul deımiz. Al kınońyz – ekibastan solaı. Tipti fılm ja­saýdyń atasyna aınalǵan ame­rı­kalyqtaryńyz kınony týra maǵy­nasynda «áńgime aıtý óneri» (story­telling) dep ataıdy. Áńgimeni nanymdy, áserli, qyzyqty etip aıta alsań, kınoń tamasha; kerisin­she bolsa, myń jerden effektpen aptap, montajben kúptep qoı, ja­saǵanyń dúnıe emes…
Aýylda áńgimeshi shaldar bola­tyn. Estip-aq júrgen jaı bir ýa­qıǵany álgi shaldar maıyn tamyza áńgimelegende, men degen kınolar qolyna sý quıýǵa ja­ramaıtyn ke­remet dramalar týyp jatatyn-dy. Ondaı shal­dardy tabıǵı áńgime­shiler (natý­ralnyı rasskazshık) deımiz. Tabıǵı áńgimeshiniń álem­dik my­saly retinde Shekspırler men Chehovtardy aıtýǵa bolady. Ja­nymnan aıtyp otyrǵan sóz emes, orystyń áıgili rejısseri, kı­noteoretıgi Aleksandr Mıtta solaı deıdi. Árbir áńgimede tas­taı berik qurylym, ret, tyń­daýshynyń, kórermenniń emo­sııa­syn retteıtin dramalyq tetikter men tásilder bolady. Ertedegi grek zamanynan búginge deıingi aıtylyp, jazylyp, túsi­rilip kele jatqan áńgimeniń bári álgi qurylym men tásilderge negizdeledi. Ol tásilder aýyl­daǵy shaldardyń áńgimesinde de, qazaq­tyń ertegileri men epos­tarynda da, Shekspır, Shoý, Áýe­zovterde de bar. Tipti muny tásil emes, jaqsy áńgime týdy­rýdaǵy zańdylyq deýge bolady. Al tabıǵı áńgimeshiler degenimiz – álgi qurylym men ádis­terdi eshkim úıretpese de, ıntýı­tıvti túrde sezine alatyn túısigi tereń sýretkerler. Degenmen, búgingi gollıvýd onyń bárin ǵylym retinde zerttep, shópten tabletka jasaǵandaı daıyn teorııa etip, kınolaryna qoldanyp jatyr.

* * *

Rejısser Doshan men dra­matýrg Talasbek joǵaryda aıt­qan «jaqsy áńgimeshiliktiń» úde­sinen qanshalyqty shyǵa aldy?
Taǵy sol amerıkalyq drama­týrg Mark Lorııa aıtady: «Jaq­sy kıno degenimiz – qarapaıym oqıǵa, kúrdeli keıipker». Eger osy zańdylyqqa salsańyz, Qu­nanbaıda bas qatyrar shym-shytyryq sıýjet jelisi joq, esesine, kúrdeli, tereń, ishki tar­tysy mol keıipker bar. Djım Jarmýsh aıtady, «maǵan mańyz­dysy oqıǵa jelisi emes, kúrdeli ári tereń keıipker» dep.
Al orys oıynyń ólshemi Pýsh­kınniń: «Kúlki, aıaýshylyq, qor­qynysh – bizdiń drama sıqy­rymen áserlengen jan dúnıe­mizdiń negizgi úsh ishegi» (Smeh, jalost, ýjas sýt trı strýny nashego voobra­jenııa, potrıasae­mye dramatıches­kım volshebst­vom) deıtini bar. Stıven Spıl­bergińizdiń oıy odan alys ket­peıdi. «Kúldirý, qorqytý, aıaýshylyqtan jylatý – kınony bárinen artyq etetin dúnıeler» (Smeshıt, pýgat ı vyzyvat sle­zy sostradanııa – eto kıno delaet lýchshe vsego).
Qunanbaıdy kórip otyryp, Joljaqsynov keıipkeriniń ja­ǵy­na ótip, onymen birge sheshim qa­byldap, onymen birge qınal­ǵa­ny­myz ras. Qunanbaıdy ja­nymyzǵa jaqyn tarta túskenimiz de sol. Qamqa men Qodar oqıǵasy kezinde rejısser bizdi eptep qorqytyp ta aldy. Degenmen, álemdik úzdik týyn­dylarda kez­desetin, tipti tragedııalardyń ózinde arasynda aýdıtorııany bir dý etkizip, oıatyp alatyn áre­ketter men replıkalar bul kınoǵa da artyqtyq etpes edi. Fılmniń basynda Tontaıdyń Qunanbaıdy sózden jeńip kete­tin sahnasy bar. Degenmen, on­daǵy kúlkiniń shamasy qatysyp otyrǵan akterlerdiń jasandy kúlkisin shaqyrýǵa ǵana jetti.

* * *

Kınoteoretık Sıd Fıld «Sse­narıı» atty konsepsııalyq eńbeginde ózine bir jas kınodra­ma­týrg­tiń kelgenin, baıopık (bıo­gra­­fııalyq fılm) jazam dep, keıip­kerdiń ómirin tutas kóshirip ákel­genin baıandaıdy. «Bir ǵana tusyn al dedik. Ana jeri de qyzyq, myna jeri de qy­zyq dep qys­qartýdan bas tartty. Aqyry kıno da shyqqan joq, álgi jas talap­kerden kınodra­matýrg te shyqqan joq» deıdi Fıld.
Qunanbaı – baıopık. Baıo­pık fılm jasaýdyń da qarapaıym, biraq kópke qupııa qyr-syry bar. Eń basty talap – keıipker ómiriniń eń mańyzdy tusyn ǵana qıyp alyp, syǵym­dap kórsetý. Teńizdiń dámi tamshysynan bilinedi degen sharýa. Qunanbaıdyń qajylyǵy, Bójeımen tartysy qaıda, Abaı nege az kórsetildi deýshilerge jaýap osy. Drama – faktiler jıyntyǵy emes. Iа bolmasa, fak­tiler jıyn­tyǵy drama týdyrmaıdy. Áıtpe­gende jurt gazet oqyp otyryp ta jylaı berer edi. Taǵy da meniń sózim emes, Mıtta osylaı deıdi.
Al Dos-aǵańnyń bul teorııa­dan habary qanshalyq ekenin bilmedik. Degenmen, Qunanbaı ómiriniń bir ǵana úzigin, azǵana dramalyq qaq­tyǵysyn alyp, sol arqyly onyń obrazyn jar­qyrata ashyp berýin naǵyz ta­bıǵı áńgimeshige tán qasıet deýge ábden bolady.
Unasyn-unamasyn, álemdik kınonyń qazirgi temirqazyǵyna aınalyp otyrǵasyn, Gollıvýdqa qaıta-qaıta aınalyp soǵyp ja­tyr­myz. Sol Gollıvýdta «Az keıipker – kóp effekt» degen taǵy bir qaǵıda bar. Qaǵıda bolǵanda da, jazylǵan, bekitil­gen tujyrym emes, tekserilgen zańdylyq. «Abaı jolynda» ne kóp, keıipker kóp edi. Doshan óz fılmin Qunanbaı, Zere, Baraq syndy aınaldyrǵan 2-3 keıip­kermen-aq órip shyǵypty. Ony­sy kınoǵa jınaqylyq berip-aq tur.

* * *

Álemdik kıno týyndylardyń kóbine tán bir ajyramas element – kórermenniń tózimin ıleý (naprıajenıe) jáne saspens. Muny Alfred Hıchkoktyń sózimen túsindirsek, ústeldiń astynda bom­ba tur, keıipkerler ol qaýipten habarsyz, jaıba­ra­qat áńgimelesip otyr. Bombanyń baryn kórermen biledi, keıip­ker­ler bilmeıdi. Áne jarylady, mine jarylady. Myna­lar turyp ketse ıgi edi! Osy – saspens. Hıchkok aıtady: «Sas­pens­ti qansha sozsań da, kórermendi jalyqtyrmaısyń». Qaıta osyn­daı shıryqqan sátter sozylǵan saıyn qyzyq. Áldebir kisi óltirgish bas keıipkerińizdiń tý syrtynan pyshaq salmaqqa kele jatyr. Áli kele jatyr. Keıipker jaıbaraqat. Artyna qaramaıdy. Mine, qaraq­shy pyshaǵyn sýyr­dy. Keıipker áli jaıbaraqat. Qaraqshy tabanyn ańdap basady. Keıipker artyna qarar emes. Osylaısha, aınaldyr­ǵan jarty mınýttyń sharýasyn kınoda on mınýtqa sozady. Biraq siz odan jalyqpaısyz. Sozylyp ketti demeısiz. Qaıta aıyzyńyz qana­dy, adrenalınińiz bólinip, stre­sińiz túsedi. Jalǵyz kisi ólti­retin kınoda emes, komedııanyń da, dramanyń da este qalar sát­teri saspenske qurylady. Át­tegen-aıy, qazaq kınosynda osy joq. Bizde bári op-ońaı. Sıýjet­tegi kez kel­gen úlken ýa­qı­ǵalar­dan birsydyr­ǵy qalyp­pen ótip ketemiz. Qazaq kórer­meniniń qazaq kınosyna bar­­ǵan­da qyby qanbaı shyǵatyny sol. Amerı­kan kınossenarısi Floıd Bıars: «Kıno tıisti áserin berý úshin onda kemi 5 aıyz qandyrar sahna bolý kerek» depti.
«Qunanbaıda» júrek qaǵy­syn jıileter sahnalar kóptegen qazaq kınolarymen salystyr­ǵanda, bar­shylyq, tipti edáýir kóp. Tek kem­shiligi – shyrqaý núktesine báribir jetpeı, bir qaınaýy kem pis­kendeı, ishine endi engende bitip qalyp jatqan­daı bolady.

* * *

Hosh, «Qunanbaıdyń» sse­nar­­lyq jelisin dramatýrgııanyń keı­bir zańdylyqtaryna salyp kór­gendegi oıymyz osy boldy. Endi onyń kıno retindegi, Dos-aǵańnyń rejısser retindegi keı­bir jetis­tikteri men olqylyq­taryna oı júgirtip kóreıik.
Rejısserdiń izdenisi sol – ádettegideı qasyndaǵy Qapsha­ǵaı men Qaskeleńge tartpaı, Qunanbaı týǵan Qaraýylǵa qaı­y­rylýy. Jıdebaıdyń jýsany, Shyńǵystyń shóbi arqyly at­mos­ferany sezin­gisi kelgendik­ten bolar dedik. Qoıýshy-ope­ratordyń, sýretshiniń eńbegine qol soǵýǵa bolady. Kadrlar baı, toly. О́skenbaıdyń asymen bas­talatyn alǵashqy sah­nanyń be­ta­shar kadryn alyńyz. Jalpy, plandaǵy mızanssenanyń ádemi úılesýi, aldyńǵy fokýstaǵy aqshańqan úıler, fondaǵy úıir jylqy, buıra bulttar sizdi sol bir zamanǵa alyp-aq ketedi. Nemese joqtaý aıtyp otyrǵan áıelderdi kórsetken kadrdaǵy aldyńǵy planda jelbirep turǵan perde, Qunanbaıdyń Zeremen aqyldasa otyryp, Qodar isi jaıly sheshim qabyldaıtyn sahnadaǵy ottyń jalyny – beı­nege dınamıka men energetıka beretin elementter. Osy tusta, Doshannyń rejısser retindegi bir sheberligin ataı ketý kerek. Zereniń Qunanbaıdy qaı­raı­tyn sahnasynda Qunanbaıdyń eki jaǵynan eki ot janyp turady. Bul eki ottyń ortasynda qalǵan aǵa sultannyń dramalyq kúıin dál beretin metafora bolatyn.

* * *

Dınamıka demekshi, kınoda qımyl-qozǵalystyń mańyzy jo­ǵary. Bul turǵyda qazirgi kó­rer­men­niń talaby tipti joǵary. Ja­lyqqysh, shydamsyz kórer­mendi dınamıkanyń kúshimen ustap turýǵa bolady. Mysaly, Djeıms Kemeronnyń úsh saǵat­tyq fılm­deri nege zý etip óte shyǵady? О́ıt­keni onda qozǵalys bar. Kadr ishin­de keıipkerler qozǵalady, onyń syrtynda, kamera jáne qozǵalady. Osy eki qozǵalys dı­namıka tý­dyrady. Qunanbaıdaǵy báıge shap­qan, at úıretken keıbir sahnalardy esepke almaǵanda, qalǵanynyń bárinde keıipkerler ne otyrady, ne turady. Kamera tek jalpy planda ońnan solǵa, soldan ońǵa baıaý jyljıdy. Keıipkerdiń ishki álemi ózgergende, sheshim qabyl­daǵanda, úmiti sóngende kameranyń da soǵan qosyla ún qatyp, jalpy plannan iri plan­ǵa baryp nemese kerisinshe, ak­terdan alystaıtyn emosııa­lyq qozǵalystary bolýshy edi. Ne degenmen, klassıkalyq mektep­tiń ókili sanalatyn Jol­jaq­synov bul jaǵynan zamanaýı­lyq tanyta almaǵandaı kórindi.

* * *

Deı turǵanmen, kompozısııa, jaryq, montaj turǵysynan re­jıs­serdiń ózindik qoltań­basyn aıqyn tanýǵa bolady. Mysaly, kóptegen sahnalardaǵy anyqtaý­shy plandar (adresnyı plan) tóbeden, qus kózi kadr túrinde alynǵan. Eger qandaı da bir tásil bir qoldanylsa, ol – kezdeısoqtyq, eki ret qol­da­nylsa – eksperıment, al únemi qol­danylsa,  demek, ol – stıl. Bul stıl – aıryqsha nazarǵa laıyq kórindi.
Baıqasańyzdar, kóp sahna­lar­da tereze jáne odan tógilip túsip turǵan sáýle kadr kom­po­zısııa­synyń negizgi elementi retinde qoldanylady. Onyń es­tetıkalyq ádemiligi óz aldyna, keler kúnniń úmiti sekildi sım­vol­dyq qýaty da kórermenge erekshe áser beredi. Taǵy da sol. Bir ret emes, eki ret emes, qaıta-qaıta tereze. Rejıs­serdiń stıli, sanaly sheshimi dep qabyldaı­myz.
Menińshe, qaısybir olqylyq ta osy stılden týyp jatyr. Syrttan túsken sáýleniń esebi­nen, keı sahnalarda jaryqtyń mólsheri tym artyp ketken (peresvet). My­saly, Qunanbaı­dy tergeýge alatyn sahnada, onyń beti jaryqtan tipti kórin­beıdi dese bolady. Rejımdik (kún eńkeıgen kezdegi) túsirilim­derde de, jaryq mólsheriniń ar­typ ketkenin, keıde kameranyń bap­taýyna baılanysty reńdik ózge­riske túskenin kóremiz. My­saly, Baraq sultannyń at úı­retip jatqan sahnasynda jyl­qynyń túsi jalpy planda aqboz da, orta planda – kúreń. Negizi, bir jylqy, biraq kadr aýysqan saıyn túsi de aýy­sady. Opera­tordyń, jaryq qoıý­shy­nyń, qala berdi, kolorısttiń qateligi.

Kıiz úıdiń ishinde Qunanbaı­dyń kómekshilerine ursatyn sahna bar. Ony rejısser óz stıline saı joǵarydan alǵan jalǵyz kadrmen berýdi jón sanapty. Kıiz úı tar. Kamerany alysqa qoıa almaıdy. Kadrǵa úsh adam birdeı syıý úshin keń bu­ryshty lınza, onda da jan-jaǵy dóńgelenip turatyn «balyq kóz» lınza paıdalanylǵan. Osyn­daı bir tustar kınonyń kınolyq effektisin túsirip, televızııa­lyq kadrǵa jaqyndatyp tastaı­dy. Qala berdi, rakýrstardyń azdyǵy, ıaǵnı bir oqıǵanyń tek eki-úsh núkteden ǵana túsirilgeni jalpy beıneqatarǵa bir jupy­nylyq ústep turady. Qazaq kı­nosynyń aýrýy ǵoı: asyǵystyq, qarjynyń tapshylyǵy, qol baılaıtyn basqa da sebepter. «Qunanbaıdy» kórip otyryp, aýyr-aýyr sahnalardyń keıbiri bir kúnde túsirilgen be dep qaldyq. Ondaı jaǵdaıda, árıne, qatelik bolmaı turmaıdy. Sodan da, qazaq kınosyna batystyq kı­noǵa qoıatyn talapty qoıa al­maısyz. Degenmen, bir nárseni aıta ketý kerek, jalpy alǵanda, «Qunanbaıdyń» túsirilimderi edáý­ir baı kórindi, bólingen qarjy, kórsetilgen janashyr­lyq beı-be­reket ketpeı, jóni­men jumsalǵanǵa uqsaıdy.

* * *

Qazaq kınosynyń taǵy bir derti – dýblıaj. Erinniń artı­kýlıa­­sııasy men dybystyń sáı­kes­peýi «Qunanbaıda» da bar. Degenmen, talaı kınoǵa qara­ǵanda kósh ilgeri. Soǵan shúkir deımiz.
Sahnada turyp, sońǵy qatar­ǵa daýsynyń jetýin, qımylynyń kórinýin kózdegen teatrlyq daǵ­dyny sheńberi shekteýli kınoka­mera al­dynda qoldaný – úıle­simsiz she­shim. Kınoekran kó­ter­meıtin jo­ǵarǵy ton, na­nymsyz emosııa, pesalyq kúlki – qysqasy, kúlli qazaq kıno­syndaǵy «teatral­shına» derti­nen «Qunanbaı» da qulan-taza emes.
Alaıda bitim-bolmysy, fak­týrasy keıipkerine saı Baraq-Aıdos (Bektemir) jóninde sóz bólek. Shaqarlyqtyń shekara­syna ótip ketpeıtin adýyndyǵy tyrash emes, tabıǵı! Kamerany sezinýi óte sheber. Harızmasy erekshelenip, bas keıipkerdiń kóleńkesinde qalmaı, ózinshe órnek qurady…

* * *

Fılmde «kúndestiń kúli de kúndes» bolmaı, dana eneniń qos tizesine qatar bas qoıǵan Kúńke men Uljannyń tatýlyǵyn, áý­let­tegi berekeniń kórinisin Ul­jan-Qaragózdiń sazdy ánimen sýret­teıtin sahna bar. Keıipker­diń jan dúnıesin sezine oryn­daǵan ánshi daýsyn kompozıtor Tólegen Muha­medjanovtyń súı­e­melsiz berýi, onyń ıntershým­men ulasýy tabyl­ǵan sheshim bolyp kórindi.
Jalpy, mýzyka kınoda dra­matýrgııaǵa qyzmet etýge mindet­ti. Fılmniń atmosferasyna dál túsý kóptegen qazaq kom­pozı­torlary úshin alynbas asý bolyp júr edi, Tólegen-Doshan tandemi bul joly ózin-ózi ádemi aqtaǵan. Onyń ústi­ne, fılmniń mýzykalyq jelisinde Abaı áýenderiniń boı kórsetip qalýy biraz zańdy júkti abyroımen arqalap turǵandaı áser beredi.

* * *

Zamana qarqyny alapat. Aq­paratta shekara qalmady. Aýla­daǵy tóbelesti túsirip ap, álem­niń na­zaryna usyna salatyn múm­kindikke árkim ıe zaman. Shyǵandap, eshkim­ge shańyn kór­setpeı ketken gollı­výdtyq fılm álemdi qanjyǵasyna baılaǵan shaq. Sol fılmderge kózi qanǵan kórermenniń otan­dyq kınolarǵa shekesinen qa­ra­ǵanyna renjı de almaısyz. Alaı­da eskere keter biraz jaıt­tar bar. Álemnen kınosymen ǵana emes, barlyq ja­ǵynan ús­tem turǵan qýaty orasan alpaýyt eldermen shendesýge bizde qaýqar kem. Rejısseri men akteri ǵana emes, olardyń dárigeri men muǵalimine, ınjeneri men dıqa­nyna da ıyqtasýǵa ázirshe dár­men­sizbiz. «Qazaqfılmniń» bes jyl­dyq bıýdjetine Gollıvýd bir ǵana «Karıb teńiziniń qaraqshy­laryn» (300 mln AQSh dollary) túsiripti. Sol kınonyń tıtrin­degi fılm jasaýǵa qatysqan­dardyń tizimi kórermenińnen kóp.
Bizdiń murat «álem taný úshin» degen tyrash emes, «qazaq bop qalý úshin» degen ıgi maq­satty kózdese kerek-ti. Bul mu­rat – qaısybir op­ponentteri­miz­diń bizge tańǵa­nyn­daı ker­tart­pa, ózimshil tujyrym emes, álemdik ónerde moıyndalǵan kórnekti tulǵalardyń da oıy. Oǵan dálel – Akýra Kýrosavanyń tám­sili. Ol aıtady: «Kıno, eń al­dy­men, óz ultyń úshin túsirilýi ke­rek» dep! Endeshe, anyq Qunan­baıdy qazaqtyń ózi tanyp bolǵan joq. Osy zárýlikti eńser­mekke er­leri­­miz is tyndyrypty. «Bitken iske synshy kóp». Talaı syn aıtylary anyq. Biraq saǵyn syndyrmaı, talabyn taptamaı, aǵaıynshylyq kózqaraspen bolǵanyna peıilmiz.
Bir anyǵy – bul kınonyń qazaqy órnegi qanyq, aıtary anyq, muraty bıik. Eń bastysy, fılmnen qazaqqa degen taza nıet, ystyq yqylas, shynaıy mahabbat kóremiz. Bázbir qaǵy­nan jerigen mundarlar sekildi qazaqqa syrty­nan sostıyp qa­ramaǵan, ishinen egilip, bolysyp jasalǵan dúnıe! Sonysymen de qundy. Endeshe, bul kınoǵa da qazaqy qaýym ishteı bolysyp qarasa kerek-ti!

 

 

Aikyn.kz