IT sarapshy Erlan Ospan: 42 500 teńgege kim laıyq ekeni ózderinde de kórinip tur

42500 teńge mólsherindegi áleýmettik tólemge ótinim qabyldaıtyn egov.kz, 42500.enbek.kz portaldarynyń jumysynda kidiris kóp. 2 sáýirde iske qosylýy kerek bolǵan taǵy bir servıs – telegram-bot áli istemedi. Sondaı-aq ınternettiń nasharlyǵynan Qazaqstan mektepterinde onlaın oqytý ótpeıtin boldy. Qamshy tilshisimen áńgimelesken IT sarapshy, jýrnalıst Erlan Ospan mundaı tehnıkalyq aqaýlar is júrgizýdiń qısyny qısyq bolǵannan shyǵyp otyrǵanyn aıtty. 

– QR sıfrlyq damý, ınnovasııalar jáne aeroǵarysh ónerkásibi mınıstri Asqar Jumaǵalıev "egov.kz portalyna bir mezgilde 15 mln qoldanýshi kirgen kezder boldy. Bul júıe jumysyna keri áser etti" dep málimdedi. Sizdińshe mınıstr sózi qanshalyqty shyndyq?

– Ras-ótirigin kesip aıtýǵa haqym joq. Biraq nomınal 18 mln adam turatyn elde 1 saǵatta 15 mln derbes qoldanýshy kirdi degen tujyrymdy tereńirek saraptaý kerek. Mınıstr myrza "obrashenıı" dedi. Tehnıkalyq ta, turmystyq ta máni bar ekiudaı sóz. Ol bazaǵa "obrashenıeni" aıtqan bolýy múmkin. Ol jaǵdaıda da bul tym kóp. Mysaly, keıbir jańalyq saıty bir adam kirgende, bazaǵa 400-ge deıin suraý jiberedi. Al eger shynymen qoldanýshy bolsa, onyń ústine – bir saǵattyń ishinde bolsa – bul múmkin emes.

Menińshe mınıstr myrza 15 mln suraý týraly analıtıkalyq esep berýi kerek. Áıtpese kásibı IT qaýymdastyqta saǵatyna 20 myń klıenttiń ózi aýyr júkteme bolyp esepteledi.

Jalpy bulyńǵyr sóz saptaý bolyp tur. Iа DdoS shabýyl, ıa tiri adamdar ekeni naqtylanbaǵan. Sondyqtan, 15 mln-nyń barlyǵy kim álde ne ekenine tolyǵyraq jaýap alý kerek.

– Áleýmettik tólemge ótinim berýge arnalǵan servıster nelikten jıi isten shyǵady? Jalpy egov.kz, 42500.enbek.kz portaldarynyń tehnıkalyq sıpattamasyna bere baǵańyz qandaı?

– Mysaly, elektrondy úkimet portaly menen NAT júıesin ornatýdy suraıdy. Osynyń ózi IT-ónimniń tolyqqandyq prınsıpin buzady. Programma, saıt degender "tamaq suramaýy" kerek. Alasyń da, paıdalana beresiń. Bizdiń "sıfrlaýshylar" jıi mysal etetin estonnyń ba,  úkimet saıttary sondaı.

Eń basty kemshiligi osy – kemeline kelgen, tuıyqtalǵan, tolyqqandy bolmaýy. Budan ári qaraı – ishki málimet almasýdyń joqtyǵy. Elektrondy úkimette mysaly, meniń balalarym kórinbeıdi. Tek 2008 jyldan keıingiler kórinedi dedi me. Bul ne sóz? Múlkiń, bala-shaǵań sartyldap shyǵyp turmasa; alys-berisiń áp sátte shyǵyp jatpasa – ne maǵynasy bar?

Jalpy, júıelerdi jobalaǵanda eldegi ortasha kompıýter saýatty adamnyń mashyǵy esepke alynbaǵany kórinip tur. "Professıonaldar – professıonaldar úshin" jasalǵan. Kerek adam túsinip alar degen prınsıp. Sáıkesinshe, solaı bolyp jatyr da. Kóp adam elektrondy úkimetti jany murnynyń ushyna jetken kezde ıgerdi.

– Áleýmettik tólemdi alǵysy keletin adam nópiri kóp bolatyny o bastan túsinikti edi. Quzyrly organ osyny eskerip tehnıkalyq múmkindigi mol servısti nege birden qospady dep oılaısyz?

 – Basty másele osy ǵoı: nege ekeni belgisiz, áıteýir bir ınternet-servıs jasaý kerek dep sheshkeni. Elektrondy úkimettegi jeke kabınetke siz alasyz ne almaısyz dep, habarlama jibere salsa bolmas pa edi? Nemese, JSN-dy SMS-pen jibergende jaýap berse?

"Olaq programmıstiń basynda eki kese turady. Bireýinde sý bar, bireýi bos. Sý bary – shóldegen jaǵdaıǵa; bosy – shóldemegen jaǵdaıǵa". Bul kásiptik qaljyń bizdegi "máseleni portalmen sheshýdi" ádemi sýretteıdi. Qıt etse servıs jasaýǵa qumarlyq – jumys kórsetýdiń amaly ma, álde qarjy alý amaly ma –  zertteýdi qajet etetin suraq.

– Prezıdent keńesshisi Baǵdat Mýsın júıe shalyssyz isteýi úshin bir mezette 25 myń adam kire alatyndaı etip istelgenin aıtty. Servısterdiń jumysyn shıraq etýdiń ózge joldary bar ma?

– Jalpy, kez kelgen kompıýterlik servıs o bastan keńeıtilmeli bolyp jobalanady. Tipti, qazir keńeıtilmeıtin servıs jasaý esh múmkin emes. Aıtalyq, kez kelgen startap "bes-on tıynnyń" serverinen bastalady. Tabysty bolyp jatsa –  keńeıtile beredi.

Servıstiń qazirgi kúshi azdyq etetini tájirıbelik, analıtıkalyq ádispen anyqtalady. Eger men qazaq  bógelek aýlaýshylar klýbynyń saıtyn ashsam, bul elde men sııaqty ári ketkende on-on bes jarymes baryn shamalaımyn. Sondyqtan eń arzan server jaldaı beremin. Al memlekettik qyzmet kórsetetin veb-servıs o bastan asqyn júktemege daıyn bolýy kerek. "Birýaqytta 25 myń qosylys" degen tehnıkalyq túsiniktemeniń qajeti joq. Cloud-keshender, CDN júıeler bar zamanda mıllıard adam úshin de bári daıyn. Tek ony daıyndap qoıý, boljaldy qaterlerdiń aldyn alýǵa daıyndyq jumystarynda aqaý ketti.

Jalpy, sheneýnikter bir nárseni uǵýy kerek. IT-ónim endigári – sý qubyry, jaryq pen jylý sııaqty úırenshikti nárse. Halyqqa tehnıkalyq sebepterdi aıtý artyq dep bilemin. Munyń ornyna "ıá, biz daıyn bolmaı shyqtyq" degen durys.

– Mıllıondaǵan qoldanýshyǵa bir mezette qyzmet kórsetýge qaýqarly servıs jasaý qymbat pa? Úkimettiń sondaı servısti jasaýyna ne kedergi?

– Asqyn júktemege arnalǵan servıs jasaýdyń qymbat-arzandyǵy tek tıimdilikke baılanysty. Tıimdi bolsa, qymbat bolsa da jasaıdy. Tıimsiz be, jasalmaýy kerek. О́kinishke qaraı, bizde kompıýterlik júıeler qajettikten góri zamanaýılyqtyń atrıbýty ǵana. Áıtpese sol elektrondy úkimet anyqtama bergennen, memorgandar ózara paıdalansa da bolatyn edi. Menen, "jyndyhanada esepte joq" degen anyqtama suraǵannan, qajet organ nege ózi qarap ala bermeıdi? Mine, server men saıttyń sapasynan buryn, bıznes-prosesterdiń logıkasy aqsap tur. Taǵy bir mysal. 42 500 teńgege kim laıyq ekeni ózderinde de kórinip tur. Ony halyqqa "sender de qarańdar!" deýdiń ne qajeti bar? Toqeteri, eger is júrgizýdiń qısyny qısyq bolsa, oǵan búkil ǵalamnyń serverin qoısań da shydamaıdy. Kez kelgen database jasarda sondyqtan da úlken jobalaý jumystary júredi. Tipti mysaly, adamnyń nyspysyn engizgende, ákesiniń aty ne qajeti bar degen aıtystar júredi. Sebebi kestedegi árbir baǵan qyrýar jady únemdeıdi. Server uıymdastyrýdyń bar mazmuny – kereginen sál artyq kúshpen árqashan alda júrý. Qazir osyny da kóre almaı otyrmyz. Bilesiz be, qarapaıym halyq úshin poıyz – ne ýaqtyly keledi, ne kesh keledi. Al onyń tejegishi isten shyǵyp, maıy atyp ketti me – ol halyqtyń sharýasy emes.

– Bilim jáne ǵylym mınıstrligi ınternettiń álsizdiginen onlaın oqytýdan bas tartty. Atalǵan vedomtsvo á dep onlaın oqytý máselesin qarastyrǵanda ınternetke qatysty qıyndyqqa tap bolatynyn bildi dep oılaısyz ba?

– "Bilmedi" desem – ózimdi zor, olardy qor sanap, aqylgóı kóriner edim. Biraq "bildi" deýge – jaǵdaı taǵy mynaý.

Eń basty qate – uıymdar nemese birneshe adamnyń jumysyna arnalǵan nusqaýlyqtardy –  jalpyulttyq deńgeıge laq etkizý. Ekinshi qate – "onlaın" degende, adamnyń júzin, daýysyn realtaım kórip-estip otyrýdy mindetti sanaǵany. Úshinshi qate – elimizdiń ınternettený deńgeıiniń daqpyrtyna senýi.

Bilim salasy eń úlken qaýymdastyq, úıelmen retinde eldiń ár buryshyndaǵy jaǵdaıdan habardar bolýy tıis edi. Muǵalimder aýdıtorııasy –  qaýipsizdik komıtetinen beter tarmaqtalǵan. Áıtse de resmı statıstıkany basshylyqqa alyp, opyq jegen sııaqty. 

– Sıfrlyq Qazaqstan úkimettik baǵdarlamasynyń 2 jáne 3 baǵytynda qoljetimdi, qolaıly onlaın qyzmetti qamtamasyz etý, qoljetim ári sapaly ınternetpen qamtý mindetterin oryndaý kózdelgen. Bul baǵyttaǵy jasalǵan jumystarǵa kóńilińiz tola ma?

– Jalpy, tenderlik negizdegi eshteńege kóńilim tolmaıdy. Bizdiń elde jalǵyz mınıstrlik bar. Ol – Qarjy mınıstrligi. Sonymen birge, Bilim mınıstrligi de shyn máninde – Qarjy mınıstrligi. Barlyq mınıstrlik – Qarjy mınıstrligi. Sebebi, shyn mánindegi jumys – kásipte jetistikke jetýge emes, qarjyny jumsap, esebin durys  tapsyrýǵa saıady. IT, ınternet  sııaqty elgezek salalar ondaıǵa kónbeıdi.

Bir mysal aıtaıyn. Bir mekeme mıllıonnan astam turatyn fotoapparat alǵan. Áttegen-aıy – SD-karta satyp alýdy umytyp ketipti. Bolǵany – 20-30 myń teńge turady. Bar da al. Joq, bolmaıdy! Sebebi bıýdjette qaralmaǵan! Sodan ol fotoapparat sholanda jatyp, bir jarym jyldan keıin, kelesi jyly aldy jadyny! Endeshe, memlekettik josparlaýda mundaı quıtyrqy árqashan bola beredi. IT jobalar tek tolyǵymen jekemenshikke ketken kezde ǵana baǵy janady. "Basqamen ozam deý –  bekershilik".

– Elektrondyq úkimet portaly jumysyndaǵy kidiris sıfrlandyrý saıasatynnyń nendeı tustaryn áshkereledi?

– Jalpy, sıfrlanýdyń mazmunyn áshkereleıdi. Sıfrlanýdy qajettikten góri, sán kórgenin áshkereleıdi. Egindi ózi oratyn kombaındy kórip pe edińiz? Sarytis eginshilerdi jınap qoıyp, egindi robot-kombaınmen oryp jatqanyn? "Aýylsharýashylyq sıfrlanyp jatyr" degen sonda. Kádimgi kombaınyna qosalqy bólshek taba almaı júrgen aýyldyń orys-qazaǵyna kenet robot-mashınany kórsetti. Olardyń árqaısy sonda ne oılap turdy eken? Jaqsy sóz emes ekeni anyq.

Nemese qııan daladaǵy eskertkishtegi QR-kodtar. Internetin de aparsa netti. Joq, áıteýir "sıfrlanýdyń" keremetin kórsetý kerek qoı.

Bilesiz be, AQSh-ta keıbir jerlerde 1950-60 jyldarǵa deıin jerdi ógizben jyrtqan. Adam basyna úsh avtomobılden keletin Amerıkanyń ózi sóıtti. Sebebi keı aýdandardyń mehanızasııasy tıimsiz boldy. Endeshe, biz sıfrlanýdyń jolynda ekonomıkalyq qısyndy umytqan jerimiz kóp. Sıfrlanýda eń aldymen ekonomıkalyq negiz bolýy kerek. Sońǵy oqıǵalar sol negizdiń oıdan shyǵarylǵanyn, naýqan jolynda asyra silteýden áli de taıynbaıtynymyzdy áshkereledi.

– Suhbatyńyzǵa rahmet!