Anar Fazyljan: Álipbı bir izge keldi

El ishinde áli de latyn tańbaly jańa álipbıge baılanysty oıtalas kóp. Árkimniń óz shyndyǵy bar. Desek te el úshin ortaq mámilege keletin sát. Til máselesimen aınalysatyn tilshi ǵalymdar arasyndaǵy pikirtalastyń sheshimi tabylar sát týdy. Tildi tek til mamandary jasaýy kerek. Bul aqıqat jáne talas týdyrmaıdy. Sondyqtanda biz búgin osy máselemen aınalysyp júrgen  respýblıkamyzǵa tanymal tilshi-ǵalym, Sh.Shaıahmetov atyndaǵy «Til-qazyna» ulttyq ǵylymı-praktıkalyq ortalyǵynyń ǵalym hatshysy, fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty Anar Fazyljandy suhbatqa tarttyq.

– Sonymen, latyn grafıkasyna negizdelgen jańa álipbıdi engizýdiń alǵysharttary qandaı?

– Qazaq qoǵamy álemmen qurmalasqan zaman onyń ulttyq rýhyn jańǵyrtýy, bodan sanadan bostan sanaǵa ótý kezeńimen dóp keldi. Bir qaraǵanda, jahandaný úderisi ǵana júrip jatqandaı kórinedi, barlyq memleket bir-birimen ekonomıkalyq jaqtan ǵana emes, mádenı turǵydan da qurmalasyp, adamzat burynǵydaı ártúrli tanym, ustanym, turmys-tirshilik ıesi bolǵan alýantúrliliktiń, san túrli mádenıetten, endi kıim kııýde, resmı qatynas etıkasynda,  gastronomııalyq, tutynýshylyq talǵamda, sol sııaqty qoǵamdyq ómirdiń kóptegen salasynda birúlgi standartqa, batystyq modelge basymdyq berýshi birtutas qoǵam – jahanııatqa aınalyp otyr. Qazirgi ekonomıkalyq qurmalasý men aqparattyq tehnologııalar óz jemisin berdi – búkil álem qaltańyzda qoltelefonda júr, jer shary kishkentaı aýyl sııaqty, onyń kez kelgen núktesinde ne bolyp jatqanynan habardar bolýǵa ǵana emes, tipti soǵan áser ete alýǵa da zor múmkindik jasaldy. Mine, bul jahandanýdyń jemisi. Onyń kesiri de joq emes. Bul basqa taqyryp. Áńgime myna suraqqa baılanysty: osy jahandaný úderisi birjaqty ma? Buǵan ǵalymdar adamzat qoǵamyndaǵy úderis, tabıǵattyń metafızıkalyq bolmysyna uqsas, tek bir baǵytta ótpeıdi, onyń qarama-qarsy ekinshi jaǵy bolady, jahandaný bar jerde, ulttaný da júredi dep jaýap berip otyr. El-elde óz ulttyq bet-beınesin saqtap qalý úderisi kúsheıip keledi. Qazaqtaný sonyń bizdegi kórinisi. Olaı bolsa, latyn grafıkasyna negizdelgen jańa álipbı arqyly ulttyq jazýymyzǵa jasalǵan reforma, bir jaǵy, jahandaný, ekinshi jaǵy, ulttaný talaptaryna da tolyq jaýap bere alady dep baǵalap otyrmyz. Qalaı? Latyn grafıkasyndaǵy qazaq mátininiń tanymaldaǵy artady, sebebi latyndy biletin jer sharynyń kez kelgen azamaty tilimizdi túsinbese de, oqı alatyn bolady, onyń ústine halyqaralyq alańdarda ulttyq brendke aınalǵan sózderimizdiń grafıkalyq beınesi túsinikti keskin alady, túrki jurtymen biregeıligimiz artady.

Al ulttaný turǵysynan alsaq, onyń máni zor. Kırıl grafıkasy shet sózderdi tek orys tiliniń orfografııasymen jazyp, orfoepııasy boıynsha dybystaý kerek degen stereotıpti sanamyzda berik ornatqany sonshalyq, táýelsizdik alǵan otyz jylda da ony jeńe almaı kelemiz. Bodan tilderdiń bárinde shet tilinen engen sózder jazýda ıgeriledi, tól tildiń grafıkalyq erejesi boıynsha jazylady. Qazaq tili de syrt áserdi jazba tilde ıgerýdiń tetikterin jasaǵan bolatyn: bókebaı, atbeket, kirpish, jáshik, t.b. sózder tek dybystalýy qazaqsha bolǵan joq, jazýda da solaı ıgerildi. Al kırıl álipbıimen shet tilinen engen sózderdi oryssha jazý kúshtep engizilgen soń, osy tetikter jumys istemeıtin boldy, sebebi kırılde orys áripteri otyr, olardy alyp tastap, tek qazaq dybystarynyń tańbasyn qaldyryp reformalaý múmkin bolmady, kırıl «meni oryssha» jaz dep turady. Shet sózdi jazba kommýnıkasııada ıgerýdiń birden-bir joly jańa álipbıge kóshý, sol arqyly ulttyq jazýdyń ıgerý tetigin qaıta iske qosý bolmaq. Latyn álipbıinde kırıldegi , , E, Iý, Iа, S, Sh, Io áripteri joq, qalaı «tyryssaq» ta, endi barlyq shetsózdi burynǵysha orys orfografııasymen jaza almaımyz, olar ózgeredi, ulttyq turpat ala bastaıdy, demek jazý arqyly til jańǵyrady, til arqyly sana jańarady, ári tilimizdi saqtap qalamyz.

– Ideıa qashan júzege asa bastady, qandaı usynystar qarastyryldy, qazir qaı deńgeıde, aldaǵy jospar qandaı?

– Latyn álipbıine kóshý máselesin QR UǴA akademıgi, professor Ábdýálı Qaıdar alǵash kótergen edi. Bunyń ózi álipbı reformasynda tiltanymdyq túrtkijaıttyń negizgi, ıaǵnı jańa álipbı tilimizdiń ulttyq arnada damýy úshin qajet ekenin kórsetedi. Qazirgi kezde QR Prezıdenti Q.Toqaevtyń 2019 jyldyń qazan aıynda Mádenıet jáne sport mınıstri A.Raıymqulovaǵa bergen tapsyrmasy boıynsha osy reformaǵa jaýapty mekemeler álipbıdi jetildirý jumysyn júrgizip jatyr. QR Úkimeti janynan qurylǵan Ulttyq komıssııanyń tórt jumys toby quramynyń basym kóbi qoldaǵan «jetildirilgen joba» qalyń jurtshylyq, mamandar arasynda keńinen talqylandy, synama-saýalnama arqyly tekserilip, sońynda Orfografııaly jumys tobynyń keńeıtilgen otyrysynda pysyqtalyp, Prezıdent ákimshiligine usynyldy. Ol jıynda táýelsiz sarapshylar taǵy da biraz máseleni asyqpaı qaraýdy usyndy. Máselen, aǵylshyn tiliniń áripteri W, X, C-di ulttyq álipbı quramyn engizý/engizbeýdi, tilimizdiń dybystyq júıesinde joq S men Ch-ǵa arnaıy tańba alý/almaýdy, Ń dybysynyń tańbasyn (dıakrıtıkalyq Ň Ñ /dıakrıtıkasyz Ŋ) qaıta tekserý usynyldy. Osyǵan qatysty Mádenıet jáne sport mınısterligi Til saıasaty komıtetiniń tapsyrmasyna oraı  «Til-qazyna» ulttyq ǵylymı-praktıkalyq ortalyǵy talqylaý, saýalnama uıymdastyryp, nátıjelerin Orfografııalyq jumys tobynyń ǵalymdaryna berdi. Birneshe maman S árpin S-nyń tańbasy retinde alyp, álipbı quramyna engizý kerek degenmen, ǵalymdardyń basym kóbi jetildirilgen álipbı jobasyn ózgerissiz qaldyrǵan abzal, ıaǵnı S tańbasyn S-nyń árpine alýdyń qajeti joq degen ustanymda qaldy. Al W, H, C sııaqty aǵylshyn álipbıindegi tańbalar qazaq tiliniń latyn álipbıi negizindegi kompıýter pernetaqtasynda mindetti túrde ornalasatynyn jurtqa túsindirgen durys dep sheshti. Rasymen, sıtatatyq prınsıppen tańbalanatyn Word, Sosa-Cola, Expo sııaqty brend, marka ataýlaryn jazý úshin olardy pernetaqtada qoldana beremiz.

– Naqty sheshim bar ma? Álipbı birizge keldi me?

– Álipbıdi jetildirý tapsyrmasy berilgeli biraz joba usynylyp, ǵalymdardyń talqysynan ótti. Talqylaý nátıjesinde BAQ-ta «ulttyq joba», «tiltanymdyq joba» dep atalyp júrgen professor  Álimhan Júnisbek bastaǵan Til bilimi ınstıtýtynyń bir top ǵalymdarynyń jobasy men aldynda aıtqan Orfografııalyq jumys toby ǵalymdary ázirlegen «jetildirilgen jobanyń» qoldaýshylary kóp bolyp shyqty. Degenmen «jetildirilgen jobanyń» jurtshylyq tarapynan, óńir-óńirdegi mamandar tarapynan da erekshe qoldaý alǵanyn talqylaýlar nátıjesi kórsetti. Olaı bolýy zańdy, sebebi jetildirilgen nusqanyń teorııalyq, sonymen birge praktıkalyq ta negizi jasaldy. Onyń teorııalyq negizine Orfografııalyq jumys toby quramyndaǵy jazý teorııasy men praktıkasy, grammatologııa, sóz mádenıeti, fonologııa, ortologııalyq leksıkografııa sııaqty álipbı jasaý, emle ázirleýge tikeleı qatysty til ǵylymy salalarynda zertteý júrgizgen elimizdiń iri ǵylymı ortalyqtary tiltanýshylarynyń eńbekteri alyndy. Al praktıkalyq negizine qazirgi zamanǵy qazaqtildi jazarmannyń, til ıelmeniniń sanasyndaǵy jazý úlgilerin, álipbıge qatysty konseptilerin jınaqtap bergen synama, saýalnama, talqylaý, kontent-taldaý jumystary alyndy, bulardy Til saıasaty komıtetiniń tapsyrmasyna oraı  júzege asyrǵan «Til-qazyna» ulttyq-ǵylymı-praktıkalyq ortalyǵynyń mamandary. Sonymen, álipbı birizge keldi, endi ony jetildirýdiń qorytyndy sharalaryn júzege asyryp, saıası sheshim shyǵarýǵa berýge bolady dep sanaımyz.

Cuhbattasqan,

Jaına Seıilbek