Toqaev 1 jylda qandaı prezıdent boldy?

Osydan bir jyl buryn, 2019 jylǵy 20 naýryzda eldi 30 jylǵa jýyq basqarǵan N.Nazarbaev ókilettiligin toqtatqannan keıin, Qasym-Jomart Toqaev saltanatty túrde prezıdent qyzmetine kiristi.

Q.Toqaev prezıdentigin Qazaqstan Respýblıkasy astanasynyń ataýyn «Astanadan» «Nur-Sultanǵa» aýystyryp, respýblıkadaǵy barlyq oblystardaǵy basty kóshelerge Nursultan Nazarbaevtyń atyn berýmen bastady.

Prezıdenttiń alǵashqy sheshimine qoǵam reaksııasy ártúrli boldy. El astanasyn eks-prezıdentiń atymen ataýdy burynyraqta áldeneshe ret kótergender «bárekeldi» dep jatsa, akter, birneshe jyl memlekettik qyzmette istegen, sońǵy jyldary saıahatshy bloger retinde tanylǵan Ánýar Núrpeıisov buǵan ashyq túrde qarsy shyqty. Núrpeıisov artynsha, saıası kózqarasy úshin elden ketýge májbúr bolyp, saıasatqa aralaspaıtynyn aıtty.

Toqaev prezıdenttiginiń alǵashqy aılarynda el ishinde, ásirese áleýmettik jelide Qazaqstanda shynaıy bılik kimniń qolynda ekeni týraly, Qazaqstandaǵy qosbılik tóńireginde áńgime kóp qozǵaldy. Bir tarap bılik eldiń zańdy prezıdenti Toqaevtyń qolynda dese, kelesi tarap shynaıy bılik eks-prezıdent, Qaýipsizdik keńesiniń tóraǵasy Nursultan Nazarbaevqa tıesili dep esepteıdi. Depýtattar, mınıstrler Qazaqstandaǵy qosbılikti joqqa shyǵardy. Nazarbaev eki bılik týraly áńgimeni «qashqyn urylar» shyǵaryp júrgenin aıtyp, Toqaevtyń aınalasyna toptasýǵa shaqyrsa, prezıdenttiń ózi germanııalyq Deutsche Welle buqaralyq aqparat quralyna bergen suhbatynda «Qazaqstanda qosbılik joq, halyq saılaǵan prezıdent bar» ekenin aıtty.

Saıasattanýshy Shalqar Nurseıitov «N.Nazarbaev bılikten túbegeıli ketpeıinshe, Qazaqstanda táýelsiz prezıdent bolmaıdy» dep sanaıdy.

– Nazarbaev «kitaphanada» otyrǵan kezde, Toqaev bolsyn, basqa bolsyn, úshinshi, ne tórtinshi prezıdent bolsyn táýelsiz prezıdent bola almaıdy. О́ıtkeni búgingi jaǵdaıda Nazarbaev júıesinen shyqqan, Nazarbaevqa baǵynatyn adam ǵana prezıdent bola alady, – deıdi ol.

Nurseıitovtyń sózinshe, «bılik tarapynan saıası reformalar jasaý úshin quryldy» dep kórsetiletintin ulttyq qoǵamdyq senim keńesi shyn máninde saıası reformalar ımıtasııasyn jasaýmen aınalysyp otyr.

– Ulttyq qoǵamdyq senim keńesi óziniń mıssııasyn atqaryp qoıǵan. Onyń mıssııasy prezıdent saılaýynan keıingi narazy kóńil-kúıdi basý bolatyn. Iаǵnı, keńes músheleri saılaýdan keıin bir ústeldiń basynda Toqaevpen birge otyrý jáne «NSOD»-ty óz aldyna táýelsiz saıası ınstıtýt retinde nasıhattaý arqyly saıası jáne qoǵamdyq ortaǵa «prezıdent Toqaev» degen tirkestiń tezirek sińip ketýine úles qosty. Al budan ary qaraı ulttyq keńes saıası júıeniń appendısıti. «NSOD»-tan qoǵamnyń damýyna eshqandaı kelip-keter paıda joq. Kerisinshe, zııany bar. Ol saıası reformalardyń ımıtasııasyn jasaý arqyly demokratııaǵa qaraı júretin joldy uzartyp jatyr. Iаǵnı, «NSOD» saıası júıeni reformalaýǵa emes, qazirgi júıeni resmı túrde «Nazarbaevsy» rejımge transformasııalap, ony konservasııalaýǵa úles qosyp jatyr, – dep esepteıdi saıasattanýshy.

Saıasattanýshy, Ulttyq qoǵamdyq senim keńesiniń múshesi Erlan Saırov «Toqaevtyń basshylyǵymen elde evolıýsııalyq turǵyda saıası reformalardyń alǵysharttary jasalyp jatyr» degen pikirde.

– Qoǵamnyń saıası plıýralızmge, pikirlerdiń áralýandylyǵyna suranysy baıqalady. Jastar eldegi saıası modernızasııa prosesin jasaýdy, demokratııanyń ózindik modelin qalyptastyrýdy talap etip jatyr. Bir jyldyń ishinde áleýmettik-saıası prosesterdi lıberalızasııalaýǵa biraz qadamdar jasaldy. Onyń eń negizgisi ulttyq qoǵamdyq senim keńesi quryldy. Prezıdent Toqaevtyń basshylyǵymen osy keńes aıasynda elde evolıýsııalyq turǵyda saıası reformalardyń alǵysharttary jasalyp jatyr. Búginde prezıdent saıası reformalardyń birinshi paketin usyndy. Onyń aıasynda mıtıngter týraly jańa zań qabyldanýda. Parlament týraly zańǵa «parlamenttik oppozısııa» degen termın engizilip, ol da is júzine asyp jatyr. Adamdar bostandyǵy aıasynda qylmystyq kodekstik 130-baby, 174-baby lıberalızasııalanyp, búgingi tańda májiliste osy zańdardyń bári qarastyrylý ústinde. Bul eldegi saıası prosesterdi demokratııalandyrýdyń alǵysharty dep aıtýǵa bolady, – deıdi Erlan Saırov.

Saıasattanýshy prezıdent «estýge qabiletti memleket» konsepsııasyn usyný arqyly halyqtyń, qoǵamnyń múddelerin memleket, bılik tyńdap, sol boıynsha belgili bir sheshim qabyldaý úshin eń negizgi bazalyq alǵysharttardy jasaýda» de esepteıdi.

– Bul – áleýmettik prosesterdi modernızasııalaýdyń alǵashqy qadamy. Degenmen elde másele óte kóp. Búgingi tańda halyqaralyq jaǵdaıǵa baılanysty halyqtyń demokratııaǵa degen, áleýmettik teńdikke degen suranysy arta beredi. Osy suranystarǵa jaýap berýge qabiletti memleket qana durys qoǵam qura alady. Sondyqtan modernızasııa prosesteri árqashan bolýy qajet deıtin jańa konsepsııa paıda bolýǵa tıis, – dep atap ótti saıasattanýshy.

Qoǵam belsendisi, Demokratııalyq partııa qurý boıynsha yntaly top jetekshisi Janbolat Mamaı «Toqaev bir jylda aýyz toltyryp aıtarlyqtaı eshteńe istemedi» degen pikirde.

– Toqaev prezıdent atanǵanda «elde saıası reformalar jasaımyn», «saıası ózgerister jasaımyn» dep ýáde berdi. Biraq búginde onyń eshqaısysy júzege aspaǵanyn kórip otyrmyz. Onyń bastamasymen qurylǵan ulttyq qoǵamdyq senim keńesi jumysynyń nátıjesin qarar bolsaq, olar usynǵan saıası reformalar paketine zer salsaq, eshqandaı naqty alǵa jyljýdyń joq ekenin kóremiz, – degen belsendi memlekettik apparat, jalpy sheneýnikter Toqaevtyń jaǵyna yǵysyp jatqany baıqalatynyna nazar aýdardy.

Onyń pikirinshe, Toqaevtyń komandasyna ótýshi toptar artsa, onda aldaǵy ýaqytta Toqaevtyń pozısııasy belgili bir deńgeıde kúsheıýi múmkin. «Alaıda bul Toqaev saıası ózgeristerge barady degen sóz emes. О́ıtkeni saıası reforma jasalsa, elde ádil túrde saıası partııa paıda bolatyndaı múmkindik jasalsa, ashyq parlamenttik saılaý ótse, onda Toqaev birinshi merzimnen keıin-aq otyrǵan ornynan aırylatynyn bilip otyr. Saıası básekelistikke shydaı almaıtynyn bilip otyr» deıdi J. Mamaı.

Qoǵam belsendisi «búginde bılik ishindegi tartys kúsheıe tústi» dep sanaıdy.

– Bılikte Nazarbaev pen Toqaevtan bólek túrli saıası toptar paıda bola bastaǵany baıqalady. Aısultan Rahattyń máselesin qozdyrýshylar bar, ártúrli telegram kanaldar arqyly Darıǵa Nazarbaevaǵa qarsy jumys jasap jatqan toptar bar. Darıǵa Nazarbaevanyń jeke klandyq toptary bar. Osylardy eskerip, bıliktiń ishinde tartys qatty kúsheıe túskenin aıtýǵa bolady, – deıdi ol.

Ekonomıst Maqsat Halyq Toqaev tusyndaǵy el ekonomıkasyna baǵa berý úshin bir jyl jetkiliksiz ekenin aıtty.

Onyń sózinshe, prezıdent eń aldymen áleýmettik máselelerdi sheshýge tyrysqanymen, jasalǵan qadamdarmáseleni  ýaqytsha sheshýge arnalǵan ınstrýment bolyp qalǵan.

– Prezıdent á degennen kópbalaly analardyń máselesin nazarǵa aldy. «Ataýly áleýmettik kómekti» taǵaıyndady. Kredıtti keshirý aksııasyn júzege asyrdy. Nesıe amnıstııasy aıasynda 600 myńnan astam shot jabyldy. Azamattardyń boryshtyq bereshegi kádimgideı jeńildedi. Alaıda bul qanshalyqty negizdi boldy degen suraq týady. Kórip otyrǵanymyzdaı, atalmysh aksııa máseleni qysqa merzimde sheshken ınstrýment bolyp qaldy. Kredıti keshirilgen azamattardyń basym kópshiligi kóp uzamaı qaıtadan bankke qaryzǵa kirip jatty. Buǵan jumsalǵan qarajat azamattardy qosymsha kýrstarda oqytyp, biliktiligin arttyryp, jumysqa turyp ketýine kómekteskende, analarǵa úıde otyryp aqsha tabýdyń joldary úıretilse, áldeqaıda tıimdirek mehanızm bolar edi. Deı turǵanmen, kredıtti keshirý sharasy shuǵyl kerek boldy. О́ıtkeni sońǵy 3-4 jylda halyqtyń áleýmettik jaǵdaıy tómendep ketti. Sońǵy birneshe jylda halyqtyń naqty tabysynyń ósimi teris kórsetkishke ıe boldy, – deıdi qarjyger.

Maqsat Halyqtyń sózinshe, Toqaev tusynda áleýmettik máseleni sheshýge qaraı betburys baıqalady. 3 jyldyq bıýdjettiń 50 paıyzyn áleýmettik baǵytqa baǵyttaýy, eń tómengi jalaqyny 42 myń teńgege kóterýi sonyń aıǵaǵy. Dese de, sarapshy «úkimet bekitken eń tómengi jalaqy mólsheri áli de az. Bizdiń esebimizshe, eń tómengi jalaqy 60 myń teńgeniń mańaıynda bolýy kerek» dep atap ótti.

Qarjyger teńge ekonomıkada buǵan deıin jiberilgen olqylyqtardyń saldarynan qunsyzdanyp jatqanyn aıtty.

– Elde ındýstrııalandyrý baǵdarlamalary qabyldanǵanymen, onyń júzege asyrylý barysy ekonomıkany ártaraptandyrý men modernızasııalaýda aıtarlyqtaı effekt bere almady. Munaı baǵasy joǵary bolyp turǵanda memlekettik apparat arqany keńge salyp, eńbek ónimdiligine kóńil bólmedi. Bul munaı baǵasy bareline 30 dollarǵa deıin túsip ketken kezde kórinip otyr. Ásirese kvazımemlekettik sektor qaı shamada jumys istep jatqany áshkerelenip qaldy, – deıdi sarapshy.