Qordaı oqıǵasy "ultaralyq qaqtyǵys" pa?

Qazaqstan bıligi aqpannyń jetisinen segizine qarǵan túni Jambyl oblysy Qordaı aýdanynyń birneshe aýylynda bolǵan turǵyndar arasyndaǵy jappaı tóbelesti "turmystyq janjal" dep sıpattady. Al Qamshy tilshisi sóılesken sarapshylardyń keıbiri bıliktiń Qordaıdaǵy oqıǵany "turmystyq janjal" dep sıpattaýymen kelispeıtinin, keıbiri jartylaı kelisetinin aıtty.

"Dempartııa" qurǵysy keletin bastamashyl toptyń jetekshisi, belsendi Janbolat Mamaı Qordaıdaǵy oqıǵaǵa janjal emes, "úlken qaqtyǵys" degen baǵa berip otyr. Onyń sózinshe, qaqtyǵys eki túrli ult ókiliniń arasynda bolǵandyqtan, oǵan etnıkalyq sıpat berýge tolyq negiz bar. 

– Resmı aqparat quraldary "Qordaıda janjal boldy, kıkiljiń boldy" degen sııaqty aıtyp, jazyp jatyr. Bul – óte qate túsinik. О́ıtkeni Qordaıda bolǵan jaǵdaı ol jaı ǵana daý, janjal, kıkiljiń emes, bul – kádimgi úlken qaqtyǵys. Eger birneshe saǵat ishinde on adam qaıtys bolyp, júzden astam adam túrli jaraqatpen aýrýhanaǵa túskenin, tipti osy oqıǵa kezinde polısııa qyzmetkerleriniń jaralanǵanyn eskeretin bolsaq, óte úlken masshtabta qaqtyǵys, úlken deńgeıde tóbeles boldy dep aıtýymyz kerek. BAQ-ta jazylǵan málimetke súıensek, osy qaqtyǵys bolmaı turyp, 5 aqpanda ulty dúngen azamattar 78 jastaǵy qazaq qarııa men onyń eki ulyn soqqyǵa jyqty. Budan bólek, etnıkalyq dúngenderdiń polısııaǵa baǵynbaı, olardy urǵan vıdeosy jelide tarady. Bunyń sońy eki ult arasyndaǵy qaqtyǵysqa soqtyrdy. Sondyqtan da bul oqıǵany "ultaralyq qaqtyǵys" dep aıtýǵa tolyq negiz bar, – deıdi ol. 

Janbolat Mamaı oqıǵaǵa "ultaralyq qaqtyǵys" dep baǵa berýiniń birden-bir sebebin, jappaı tóbeles bolǵan aýyldarda turatyn qazaqtardyń osy oqıǵadan keıin dúngendermen buryn da arazdyq bolyp turatynyn aıtqanymen baılanystyrdy. 

– Keshe Berdibek Saparbaevpen bolǵan kezdesýde aýyldaǵy qazaq aqsaqaldar dúngen azamattarynyń buǵan deıin qazaqtarǵa jasaǵan qastyǵyn, álimjettiligin naqty faktilermen, derektermen kórsetip turyp ashyq aıtty. Iаǵnı, biz mynany naqty túsinýimiz kerek, bul jerde eshqandaı turmystyq janjal emes, qazaqtar men dúngenderdiń arasynda burynnan arazydyq bar, sodan osyndaı úlken qaqtyǵys boldy. Ony jasyryp-jabýdyń, oǵan basqasha sıpat berýge tyrysýdyń, ótirik aıtýdyń esh qajeti joq, – deıdi Mamaı. 

Al saıasattanýshy Shalqar Nurseıitovtyń sózinshe, Qordaıdaǵy oqıǵany bir ǵana sıpatpen sıpattaý múmkin emes. 

– Bul problemanyń negizinen birneshe sıpaty bar. Birinshiden, bul otyz jyl boıy áleýmettik, ekonomıkalyq, quqyqtyq, etnıkalyq saıasattaǵy olqylyqtardyń nátıjesi. Bul jerde áleýmettik teńsizdik, jemqorlyq, memlekettiń osy ýaqytqa deıin durys etnıkalyq saıasat júrgizbeýi sııaqty qordalanǵan birneshe máseleni keltirýge bolady. Aınalyp kelgende ókinishke qaraı, joǵaryda aıtylǵan máseleler Qordaıdaǵy tragedııaǵa alyp keldi. Sondyqtan bul oqıǵany birneshe qyrynan qarastyrýymyz qajet. Bul jerde krımınal da, jemqorlyq ta, etnıkalyq másele de bar. Sol sebepti bir ǵana sıpatpen sıpattaý múmkin emes, – deıdi ol. 

♦Qazaq-dúngen janjaly. Arnaıy jasaq azamattardy qaqtyǵys ornyna kirgizbeı jatyr (vıdeo)

Saıasattanýshy Rasýl Jumaly da Qordaıdaǵy oqıǵa turmystyq janjal dep baǵalaýmen ǵana shektelmeý kerek degen pikirde. 

– Turmystyq janjal dep baǵalaý – shıelenistiń syltaýy ǵana. Qazaq-dúngen arasyndaǵy janjalǵa birneshe jyl boıy qordalanǵan máseleler sebep boldy. Menińshe, bir ǵana sebepti aıtý jetkiliksiz. О́ıtkeni janjaldyń sebepteri tym tereńde jatyr. Jalpy qazirgi aýyl-aımaqtyń jaǵdaıy, áleýmettik qamsyzdandyrý, jumyssyzdyq máseleleriniń sebebinen jastar arasynda ashý-yza paıda boldy. Bul bir jaǵy. Ekinshi sebep – táýelsizdikten keıingi jyldardaǵy bizdegi ulttyq jáne ultaralyq saıasattyń formaldy túrde júrgizilýi. "Bári durys, bári turaqty" degen ustanymnyń bolýy jáne shyn máninde eldi biriktiretin ulttyq, rýhanı qundylyqtardyń formaldy túrde qalýy da negizgi sebepterdiń biri, – deıdi Jumaly.

Qazaq-dúngen janjaly bolǵan Masachı aýylyndaǵy órtengen úı. 8 aqpan, 2020 jyl

Qamshy tilshisiniń "Bılik Qordaıdaǵy oqıǵaǵa nege tek "turmystyq janjal" dep baǵa berip jatyr?" degen suraǵyna sarapshylar ártúrli pikir aıtty. 

– Bılik bul problemany "etnıkalyq másele" dep aıtqysy kelmeıdi. Ol jaǵy árıne, túsinikti. О́ıtkeni Qazaqstan 30 jyl boıy Ortalyq Azııaǵa ǵana emes, búkil álemge 130-ǵa jýyq etnostyń basyn biriktirgen, qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan beıbitshilik qurǵan memleket retinde aıtylyp, tanylyp keldi. Bılik sony jarnamalap keldi. Onyń ústine Nursultan Nazarbaevty álemde teńdesi joq osy modeldiń avtory, arhıtektory retinde tanystyryp júr. Iаǵnı, "130-ǵa jýyq etnostyń basyn qosyp, azamat soǵysynyń aldyn aldy" degen Nazarbaevtyń osy ýaqytqa deıin istegen jumystaryna beriletin baǵa retinde kórsetilip keldi.  Bul – bıliktiń Qazaqstan halqyna ǵana emes, búkil álemge Qazaqstandy úlgili el retinde jarnamalap, ózin jaqsy jaǵynan kórsetip júrgen birden-bir argýmenti bolatyn. Kórip otyrmyz, ol argýment kúnnen kúnge joqqa shyǵyp kele jatyr. Sondyqtan da bılik basqa-basqa bul máseleni "etnıkalyq janjal" dep aıtpaıtyn bolady, – deıdi saıasattanýshy Shalqar Nurseıitov. 

♦Qordaıdaǵy Bular batyr jáne Aýqatty aýyldarynda úıler men kólikter órtenip jatyr (foto, vıdeo)

Al Janbolat Mamaıdyń sózinshe, Qordaıdaǵy oqıǵaǵa bılik ózi kináli, sondyqtan oqıǵany jyly jabýǵa tyrysyp jatyr. 

– Bılik qashanda mundaı daý-damaıdyń, urys-keristiń, qaqtyǵystyń masshtabyn tómendetip kórsetedi. Bul joly bılik ózi kináli bolǵandyqtan, Qordaıdaǵy oqıǵany "turmystyq janjal" dep jasyryp-jabýǵa tyrysyp jatyr. Nege kináli deseńiz, birinshiden, polısııa qyzmetkerleri dúngender men qazaqtar arasynda arazdyq baryn aldyn ala bildi. Ony bilmeýi múmkin emes.  Sony bilip otyrǵanyna qaramastan, eshqandaı shara qoldanbaǵany, eshqandaı máseleni sheshýge tyryspaǵany – alańdatatyn másele, – deıdi ol. 

Mamaıdyń aıtýyna qaraǵanda, Qazaqstandaǵy quzyrly organdar etnıkalyq máselede durys jumys istemeı otyr. 

– Assambleıa eshqandaı da paıdaly qyzmet atqaryp otyrǵan joq. Memleket úshin qajetsiz organ. Sondyqtan Assambleıa degendi taratyp, olardyń anaý 9 depýtatyn múldem saılatpaıtyndaı etip sheshim shyǵarý kerek. Bul Konstıtýsııaǵa da qaıshy nárse negizi. Sondaı-aq Qordaıdaǵy oqıǵa polısııa qyzmetkerleriniń, UQK qyzmetkerleriniń kemshiligin kórsetip otyr. Osy oqıǵadan keıin ádeıi Qazaqstan dúngen qaýymdastyǵynyń basshysy Hýseı Daýrovtyń áleýmettik jelidegi paraqshasyn qarap shyqtym. Jazbalaryn oqysańyz, Qytaı basshysy Sı Szınpınge tabynyp, ol týraly kúndiz-túni jazyp otyrady eken. Ol ne úshin solaı jazady? Osy máseleni Ulttyq qaýipsizdik komıteti tereńnen zertteý kerek edi. Bul jerde bıliktiń úlken qateligi bolǵandyqtan, olar jasyryp, jabýǵa tyrysady, – deıdi Mamaı. 

Qarakemer aýylynyń turǵyndary qaqtyǵys kezinde qamalǵandardy bostaýdy talap etip tur. 8 aqpan, 2020 jyl

Shalqar Nurseıitov bılik Qordaıda bolǵan máseleni túp-tamyrymen sheshýge qulyqty emes ekenin aıtady. 

– Bılik bul máseleni sheshý úshin tez arada jurtshylyqtyń kózqarasyn ózgertýge tyrysady. Iаǵnı, másele bıliktiń baqylaýynda. "Máseleni sheshýge talpynyp jatyrmyz. Beıbit ómir qaıta jandandy" degen sekildi messendjderdi taratatyn bolady. Bıliktiń ol jaǵynan pozısııasy túsinikti. Biraq máselege bulaı jeńil-jelpi qaraýǵa bolmaıdy. Túpkilikti sheshý kerek, – deıdi ol. 

Onyń sózinshe, Qordaıdaǵydaı oqıǵa qaıtalanbas úshin birneshe salada ózgeris qajet.

– Birinshi kezekte, áleýmettik teńsizdikti joıý qajet. Iаǵnı, baılar men kedeılerdiń arasyndaǵy jyldan jylǵa órship bara jatqan tendensııany toqtatýymyz kerek. Ol úshin áleýmettik, ekonomıkalyq saıasatty qaıtadan qaraýǵa týra keledi. Al quqyq qorǵaý organdarynyń jumysyn jandandyrý, reformalaý – kezek kúttirmeıtin másele. О́ıtkeni qazir bılikke senim múldem joq bolsa, polısııaǵa degen senim odan da tómen. Odan keıin etnıkalyq máseleni qaıta qaraý kerek. Qazaqstanda  basym ult sanalatyn qazaqtar men basqa da etnostardyń arasyndaǵy dıalogty shynaıy júrgizgen abzal. Burynǵydaı birinshi naýryzda nemese birinshi mamyrda túrli festıval ótkizip, elde barlyq etnos bir-birimen beıbit turyp jatqandaı etip kórsetý jetpeıdi. Eń aldymen ashyq dıskýssııa bolýy shart. Oǵan memleket tarapynan óte kóp jumys istelýi kerek, azamattar da belsene qatysqany abzal, – deıdi Nurseıitov. 

♦Qıraǵan kólik, órtengen úı. Qaqtyǵystan keıingi Masanchı aýyly (fotoreportaj)

Janbolat Mamaı bolsa, "memleket ulttyq saıasatty durys jolǵa qoımasa, mundaı qaqtyǵystar qaıtalana berýi múmkin" degen pikirde. 

– Ulttyq saıasatty durys jolǵa qoımasaq, mundaı qaqtyǵystar toqtamaıdy. О́ıtkeni buǵan deıin qazaq-armııan, qazaq-uıǵyr, qazaq-tájik, qazaq-sheshen arasynda túrli qaqtyǵystar boldy. Eldegi sheteldik jumysshylarmen de jıi-jıi qaqtyǵys bolyp turady. Eń birinshi kezekte Qazaqstan azamattary arasynda bundaı daý-janjal bolmas úshin eldegi basqa ulttardy bólek bir memleket, otaý úshindegi otaý sııaqty qylmaǵan jón. Olarǵa "sender dıasporasyńdar", "mynadaı depýtattaryń bolýy kerek", "ózderińniń ókilderiń bolýy kerek" dep olardy áspettep, Assambleıa quryp, Assambleıa arqyly depýtattaryn saılap qoımaı, olardy qazaq ultyna ıntegrasııa jasaý, qazaqtyń mádenıetine, tiline jaqyndatý máselesin oılastyrýymyz kerek, – deıdi ol.

Janbolat Mamaı Qordaıdaǵy etnıkalyq dúngenderdiń Qazaqstannyń basqa aımaǵyndaǵy dúngenderden aıyrmashylyǵy baryn aıtty.

– Mysaly maǵan Taraz qalasyndaǵy dúngender habarlasady. "Qazaqtarmen qudamyz, jekjatpyz, týysqanbyz, aǵaıynbyz, dostarymyz da bar. Jaqsy aralasyp turamyz" dep aıtady. Qordaı aýdanyndaǵy dúngen aýyldary otaý úshindegi – otaý, memleket ishindegi  – memleket sııaqty. О́ıtkeni olardyń meshitterinde túgel dúngen ımamdar otyr. Olar tek ózderiniń tilderinde sóıleıdi. Qazaqsha sóılemeıdi. Qazaqsha sóıleıtin ortamen múldem baılanys joq deýge bolady. Al Qordaıdaǵy polısııanyń jaǵasynan alyp, baǵynbaı jatqanynan-aq olardyń bılik organdaryn, memlekettik organdardy syılamaıtynyn ańǵarýǵa bolady. Iаǵnı bul aýyldardaǵy dúngenderdiń basqa bir oıy, basqa baǵyty bar tárizdi. Jalpy biz osy máseleni tereńinen zertteýimiz kerek, – deıdi Mamaı. 

Onyń sózinshe, dúngender men qazaqtardyń aldaǵy ýaqytta etene aralasyp ketýine qazaq tiliniń de ózindik septigi bar. 

– Dúngender qazaqsha sóılep, memlekettik tildiń tóńiregine toptasqany abzal. Biz etnıkalyq dúngenderdiń egde adamdaryna qazaq tilin úıretýge tyryspaıyq. Olardyń qoldarynan kelmeıtin de shyǵar. Biraq jastaryn jappaı qazaq tilin úırenýge shaqyrǵanymyz jón. Jalpy, eldegi basqa ulttardyń barlyǵyn qazaqqa ıntegrasııa jasaýymyz kerek. Kerek bolsa, óz tilderin bilsin, úırensin, eshkim olarǵa qysastyq kórsetpeıdi. Biraq negizgi másele – olardy qazaq halqyna, qazaq ultyna ıntegrasııalaý qajet, – deıdi Mamaı. 

♦Qamshy.kz tilshisi etnıkalyq dúngender uryp-soqqan qarııanyń ulymen sóılesti

Onyń bul oıyn Rasýl Jumaly da quptap otyr. Jumalynyń sózinshe, ultty memleket ishinen biriktiretin eń negizgi alǵyshart – memleket quraýshy ult múddesiniń eskerilýi.

– Mysaly, Reseıdegi orys tiliniń mártebesi bıik. Reseıdi el etip otyrǵan – orys tili. Al bizde joǵary deńgeıden bastap, tómengi deńgeıge deıin qazaq tiliniń máselesi áli de eskerilmeı keledi. Buǵan "qazaqstandyq" degen uǵymnyń erkin qoldanylýy da áser etip jatyr. O bastan ataý durys bolsa, elimizdegi ózge ulttarǵa óz mádenıetinimizdi, tilimizdi, dástúrimizdi syılata alar edik. О́zge el azamattary bizdiń azamattarymyzdy "qazaq" dep qabyldaıdy. Olar "qazaq balýany", "qazaq ánshisi" dep jıi aıtady. Al ózimiz "qazaqstandyq balýan", "qazaqstandyq ánshi" degen ataýdy qoldanamyz. О́zimizden de qatelik bar, – deıdi Jumaly.

 

Oqı otyryńyz: ♦Qarakemer turǵyndary: Dúngender únemi "jer senderdiki, biraq bılik bizdiki" dep aıtady
♦Myrzahmetov qamalǵandardyń shyǵarylǵanyn málimdedi, biraq turǵyndar tarar emes