Talǵat Aıtbaıuly: Jeltoqsandy qoldan uıymdastyrǵandar qazir bılikte otyr (vıdeo)

Jeltoqsan oqıǵasynyń qatysýshysy, sol oqıǵa týraly 12 aıǵaq kitaptyń avtory, «Jyl on eki aı» balalar jýrnalynyń bas redaktory, pýblısıst Talǵat Aıtbaıuly "Jeltoqsan oqıǵasy qoldan uıymdastyrylǵan jáne ony uıymdastyrǵandar qazir bılikte otyr" dep esepteıdi. Jýrnalıst mundaı qorytyndyǵa uzaq jylǵy zertteýdiń nátıjesinde kelgen. Bul týraly ol Qamshy.kz aqparat agenttiginiń tilshisine aıtyp berdi. 

– Bıyl – Jeltoqsan oqıǵasyna 33 jyl. Bul ýaqyt Jeltoqsanǵa oqıǵa emes, kóterilis dep baǵa berýge jetpegen sııaqty. Tarıhı shyndyq ornaýyna áli qansha ýaqyt kerek?

– Shyn máninde tarıhı shyndyq ornaǵan. Tek buny qazirgi bılik moıyndaǵysy, kórgisi kelmeı otyr. Qansha ýaqyt keregi bılik ǵumyrynyń qansha ýaqytqa sozylatynyna baılanysty. Tarıhı shyndyq ornaǵan deýimniń sebebi mynaý: osydan 3 jyl buryn elordada Jeltoqsannyń 30 jyldyǵyna oraı halyqaralyq konferensııa ótken. Oǵan álemniń 11 elinen tarıhshylar, ǵalymdar, jýrnalıster qatysyp, «Jeltoqsan – oqıǵa emes, kóterilis» degen baǵa bergen. Buny budan 23 jyl buryn, ıaǵnı 1996 jyly Jeltoqsannyń 10 jyldyǵyna oraı ótken konferensııada jasaǵan baıandamasynda sol tusta memlekettik hatshy bolyp turǵan Ábish Kekilbaev Jeltoqsan kóterilis ekenin jan-jaqty dáleldep bergen. Resmı túrde tarıhı baǵanyń berilmeı otyrǵany – búgingi bıliktiń úlken mini.

– Osy 33 jylda Jeltoqsandy halyq jadynda jandandyrý áreketi kóp boldy ma, jasyrý, kómeskileý kóp boldy ma?

– Bılik kómeskileýge barynsha tyrysyp baqty. Al zertteýshiler, jeltoqsanshylar Jeltoqsandy jankeshtilikpen nasıhattap, kóleńkeli tustaryn, jasyrylyp kelgen, ashylmaı kelgen tustaryn buqaraǵa keńinen jetkizýge tyrysty.

– О́zińiz aıtqandaı 86-nyń qysyndaǵy jaǵdaıdy umyttyrýǵa tyrysýshy bılik dittegenine jete ala ma?

– Ázirshe dittegenine jetip tur. Jeltoqsannyń 10, 20, 30 jyldyǵy jetim qyzdyń toıyndaı atalyp ótildi. Bılik resmı basylymdarǵa «Jeltoqsan» týraly aýzyn ashqyzbady deýge bolady. Áli de ashqyzbaı keledi. Burynǵy «Brejnev» alańy jeltoqsanshylardyń qurmetine berilýi kerek edi. Qazir ol jerdi kór qazǵandaı qazyp tastady, asty saýyq-saıran mekeni...

– Jańa bir sózińizde «Jeltoqsannyń ashylmaǵan tustary» dep qaldyńyz ǵoı. Jeltoqsannyń ashylmaǵan qandaı shyndyǵy bar?

– Men sol yzǵarly kúnderde alańda boldym. Odan keıingi 33 jyldy osy Jeltoqsandy zertteýge arnap kelem. Qanshama muraǵattardy aqtardym. Adamdarmen jolyqtym. Gazetterdiń tigindilerine telmirdim. Osy eńbekter 12 aıǵaq-kitap bolyp shyqty. Erteń 13-tomy shyqqaly otyr. Osynsha zertteýden keıin bir shyndyqty ashtym. Jeltoqsan kóterilisi ádeıi uıymdastyrylǵan.

– Bul qalaı bolǵany? Jeltoqsan talaı jyl qordalanyp, eldiń ishinde qaınap jatqan ashý-yza Qonaevty basshylyqtan alyp tastap, ornyna Kolbındi ákelgende jarylyp, jastardyń kóshege shyǵýyna sebepshi boldy degen bárine belgili nusqany qaıtemiz?

– Men de uzaq ýaqyt qazaq jastaryn patrıottyq sezim jetelep, alańǵa alyp shyqty dep oılap keldim. Álbette alańǵa shyqqan jastardyń basym kópshiligin patrıottyq sezim alyp shyqty ǵoı. Alaıda solardyń seziminen oınaǵan, alańǵa bastap shyqqan uıymdastyrýshylar boldy. Jeltoqsannyń basynda Qonaevqa qarsy másele turdy. Máskeýge Qonaevty masqaralap, qaralap bılikten ketirý kerek boldy. Sol úshin qansha tergeldi, tekserildi. Biraq ilik bolarlyq eshteńe taba almady. Báribir bılikten taıdyryp, jastardy alańǵa uıymdastyryp alyp shyqty.

– Sonda kim uıymdastyryp shyǵardy?

– Buny bıliktiń ózi «Metel» operasııasynyń negizinde uıymdastyrdy. Basqarýshysy Máskeýde otyrdy. Ol – KPSS Ortalyq komıtetiniń bas hatshysy M.S.Gorbachev, KGB-daǵy adamdar. Buny Qazaqstan Kompartııasynyń ıdeologııa jóninde hatshysy bolǵan Zakash Kamalıdenov, Mınıstrler Keńesiniń  tóraǵasy Nursultan Nazarbaev bildi dep ashyq aıta berýge bolady. M.Shahanov komıssııasy uıymdastyrýshylardy qansha izdedi. Biraq taba almady. Olaı bolatyn sebebi, álgini uıymdastyrǵan kináliler bılik basynda otyrǵanda óz-ózderin áshkerelemedi.

– Uıymdastyrdy degenge nendeı ýáj keltiresiz?

– Buǵan birneshe ýáj keltire alamyn. Jeltoqsanshylar komıssııasynda úlken qyzmet atqarǵan Sabyr Qasymov degen aǵamyz bar. Meniń Jeltoqsan týraly aıǵaq-kitaptarymnyń 2-tomynyń sońynda tarıhshy Mámbet Qoıgeldiniń sol kisimen júrgizgen suhbaty engen. Sonda Qasymovtyń Úlken úıde otyrǵan bir kisige (onyń kim ekenin ishteı sezip otyrsyń – T.A.) Jeltoqsannyń shyndyǵyn ashaıyq, sony ózińiz uıymdastyrdyńyz ǵoı dep aıtqany, álgi kisiniń áýelgide kelisip, jeme-jemge kelgende oǵan batyly barmaǵany jazylǵan. Buny bir dep qoıyńyz.

Ekinshiden, Kompartııanyń ıdeologııa jóninde hatshysy bolǵan Zakash Kamalıdenov Jeltoqsannyń 30 jyldyǵyna oraı seksenge keler shaǵynda rejısser Ásııa Baıǵojınamen kezdesip, úsh saǵat boıy Jeltoqsan týraly bar shyndyqty, bárin aqtaryp aıtyp bergen. Ol taspaǵa túsirilgen. Onyń syrtynda kózim jumylmaı turǵanda Kamalıdenov Moldaǵalı Matqan aǵamyzǵa da bárin aıtyp, arylyp ketemin degen eken. Bul eki kisi de elge belgili, aıtar oılary anyq adamdar.

Úshinshiden, mynany qarańyz. Qazaqstan táýelsizdigine bıyl 28 jyl. Osy aralyqta gúldenip, kóktep ketkenimiz shamaly. Úısiz, kúısiz júrgender qanshama. Úkimet jerge deıin Qytaıǵa satyp jibere jazdady. Bala-shaǵa qańǵyp, jumyssyz júr. Jastar shetelge bosýda. Qazirgi jaǵdaı Kolbın kezindegiden de jaman, óte kúrdeli. Patrıot bolsaq, osynyń bárin seze, tóze otyryp, nege sol ýaqyttaǵydaı alańǵa shyqpaımyz? Jeltoqsan deńgeıindegi kóterilis nege bolmaıdy? Shyǵa almaımyz. О́ıtkeni Jeltoqsandaǵydaı bılik jaqta uıymdastyratyn eshkim joq. Olarǵa keregi – eldi ezý, tunshyqtyrý, minez kórsetkenderdi túrmege toǵytý...

– О́zińiz aıtqan Zakash Kamalıdenovtyń suqbaty taspalanǵan vıdeokasseta qaıda, ol nege esh jerde jarııalanbaǵan?

– Ony taspaǵa túsirgen rejısser «aǵa, aıtaryńyzdy aıtyp boldyńyz ba?» dep suraǵan, «boldym» degende óziniń kókeıde júrgen saýaldarynyń bárin bergen. Bárine jaýap alǵan. «Aınalaıyn, asarymdy asadym, jasarymdy jasadym. Osy áńgime osyǵan deıin júıkeme júk bolyp edi, aryldym» degen eken. «Úsh saǵattyq jazbany paıdalansam, paıdalanarmyn, onyń reti kelmese, arhıvte qalady» depti ony túsirgen rejısserimiz.

Jeltoqsannyń aqıqaty týraly biletinder kóp. Biraq kóbi aıta almaıdy. Qorqady. Qyzmetime zııan tıip kete me dep qorqady. Odan basqa da túrli sebepteri bar. Jeltoqsanda jastar jaǵynda bolmaǵandardyń qazir qanshasy bılikte otyr, quqyq qorǵaý organdarynda qyzmette júr. Olardyń aýzy býýly. Jeltoqsannyń aqıqaty áli-aq solardyń aýzymen aıtylady...

– Endi mynany aıtyńyzshy. Kúnparaqta 16, 17, 18 jeltoqsan jaqyndaǵanda stýdentterdi sabaǵynan bosatyp, qalany meılinshe jastardan «tazalaý» jyldaǵy «dástúrge» aınalǵan. Bunyń sebebi nede dep oılaısyz?

– Bul suraqtyń jaýaby da aldyńǵy jaýappen taǵdyrlas. Kezinde Jeltoqsanda halyqqa qarsy jumys istegender bılikte otyr. Olar aqıqattyń ashylǵanyna múddeli emes. Osy taqyrypty qozǵaý ózderine óte aýyr tıedi. Sondyqtan bul kúndi barynsha atap ótpeý, Jeltoqsan týraly eshteńe aıtpaýǵa, aıttyrmaýǵa tyrysady. Tipti kúnparaqta osy kúnder bolmasa eken dep armandaıtyn shyǵar.

– Jeltoqsan oqıǵasy qurbandaryn eske alý kúni jylda Táýelsizdik merekesiniń tasasynda qalyp keledi. Sizdińshe, o basta Táýelsizdik merekesin 16 jeltoqsanǵa belgileý – sáıkestik pe, álde Jeltoqsandy qasaqana umyttyrýǵa tyrysý ma?

– Bizde Nazarbaevtyń ǵana bıligi júredi. Búkil zań soǵan qyzmet etedi. Nazarbaev Jeltoqsannan sanaly túrde qashty. Áıtpese, Táýelsizdik kúnin KSRO-nyń qurylýy týraly shart buzylǵan 8 jeltoqsanǵa nege belgilemedi? Bul – jeltoqsandy umyttyrýdyń, Jeltoqsandy Táýelsizdik merekesiniń tasasyna qaldyrýdyń aılaly áreketi. Áli-aq bári ornyna kelip, táýelsizdik týraly deklarasııa qabyldanǵan 25 qazan – Táýelsizdik kúni bolyp atalyp ótiledi. Oǵan senimim kámil.

– Jeltoqsanshylardyń máselesin kóterip júrgen birneshe qoǵamdyq uıymdar, qozǵalystar bar. Alaıda olardyń birazy ózara dúrdaraz. Nelikten?

– Buny jasap otyrǵan – bılik. Sol qozǵalystardyń tóraǵalarynyń ǵana esebi túgel, qarny toq. О́ıtkeni olardy qarjylandyrady. Bılikke satylǵan basshylardyń kesirinen qozǵalys músheleriniń bastary birikpeıdi. Eń irgeli «Jeltoqsan aqıqaty» uıymynyń ózi qazir ekige bólinip, ara-dara bolyp jatyr. Biri – bıliktiń, biri jeltoqsanshylardyń sózin sóıleıdi.

– Keshe bir top jeltoqsanshylar baspasóz jıynyn ótkizip, aldaǵy kúnderi halyqty alańǵa shyqpaýǵa shaqyrdy. «Jeltoqsan rýhy» birlestiginiń tóraǵasy Talǵat Rysqulbekov «alańǵa shyǵyp, táýelsizdik kúnine zaıany tıetin sóz aıtsańdar, aıaqtaryńdy syndyryp, jaqtaryńdy aıyramyn» degen sózder aıtty. Bul áreketteri bıliktiń tapsyrysy emes deıdi. Sizdińshe qalaı?

– Talǵat Rysqulbekov bılikke jumys isteıtin jigit. Aǵasy Qaırat batyr edi. Al Talǵattyń halyqqa bulaı deýge qandaı haqysy bar? 16-17-si alańǵa shyǵam degenderge kedergi keltirý durys emes. Eshkimge qarý alyp, bılikti qulat dep jatqanym joq. Pikirińdi, shyndyqty alańǵa shyǵyp aıtsań, bıliktiń saıasatyn synasań, aıyp bolyp pa? Bıliktiń alańǵa shyqqandardy, halqy úshin jany aýyratyndardy qamaýǵa qandaı haqysy bar?! Bulaı bolmaýy kerek. Árkim óz oıyn aıtýǵa quqyly. Ol úshin ustap, qamaý masqaralyq. Bul Talǵatqa da, ol soıylyn soǵyp otyrǵan bıliktegilerge de aıtar sózim!

P.S. Qamshy.kz aqparat agenttiginiń tilshisi Ásııa Baıǵojınaǵa habarlasqanynda rejısser Talǵat Aıtbaıulynyń sózderin rastady. Zakash Kamalıdenovpen ekeýara bolǵan áńgime barysynda túsirilgen beınetaspa rejısserdiń jeke muraǵatynda saqtaýly eken. "Qamshy" tilshisiniń beınejazbany kórsetýin nemese áńgime jelisin suraǵanynda ázirge aıta almaıtynyn, shamamen bir-eki jylda fılm etip shyǵaratynyn málim etti.

Jeltoqsan oqıǵasy kezinde jáne oqıǵa týraly túsirilgen beınejazbalar:

Oqı otyryńyz:

♦ Kekilderin qaıyryp, jaqtaryn aıyrýǵa deıin baramyz – Talǵat Rysqulbekov (vıdeo)