Rasýl Jumaly: Qandastardyń «taý-tasty basyp óttik» deýi qısynǵa kelmeıdi

Kúni keshe Qaster Musahan, Murager Álimuly atty eki etnıkalyq qazaqtyń Qytaı elinen qashyp, Qazaqstan shekarasyn zańsyz kesip ótkeni belgili boldy. Bul tirkelip otyrǵan alǵashqy jaıt emes. Saıragúl Saýytbaıdyń isi de dál osy jaǵdaı boıynsha qozǵalǵan. Atalǵan derekter tek jurtshylyqqa jetkeni ǵana. Kópshilik bilmeıtin, astyrtyn júrip jatqan áreketter qanshama. Bul rette «Qazaqstannyń memlekettik shekarasy qalaǵan adam kesip óte alatyndaı qorǵaýsyz jatyr ma» degen saýal oıǵa eriksiz keledi. Osy jáne ózge de suraqtardy belgili saıasattanýshy Rasýl Jumalyǵa qoıǵan bolatynbyz.

– Sheteldik azamattar memlekettik shekarany qalaı zańsyz kesip ótip jatyr dep oılaısyz?

– Buǵan qatysty naqty málimetti shekara qyzmetiniń basshylyǵyndaǵy, UQK-daǵy adamdarǵa qoıǵan durys bolar. О́zim atalǵan salanyń mamany bolmaǵandyqtan naqty tap basyp birdeńe deý qıyndaý. Dese de...

– Sózińiz aýzyńyzda. "Qamshy" portaly búgin ǵana osy suraqty Ulttyq qaýipsizdik komıtetine resmı hat etip joldady. Al sizge saýaldy bylaı dep qoısam: bul eldiń shekara shebiniń álsizdigin bildire me, álde buny jeń ushynan jalǵasqan jemqorlyqpen baılanystyrasyz ba?

– Men ekinshi nusqamen keliser edim. Bilýimshe, shekara eki jaqtan da tolyqtaı jabylǵan. Keshendi túrde kúzetiledi. Ásirese, qytaılyq taraptyń shekara qaýipsizdigine kelgende tehnıkalyq, adamı resýrsy mol. Ári olardyń zańy da qatal. Demek shekaradan jaıbaraqat ótý – ońaı sharýa emes. Sondyqtan onyń sebepteriniń biri – aýyz jalasý, jemqorlyq, para berý, alý syndy dúnıeler shyǵar. Kez kelgen memlekette jemqorlyq, kórse de kórmegen bolý, para alyp ótkizý degen bar nárse.

– Sonda shekara asyp kelgen jigitterdiń «taý-tasty basyp óttik» deýi qısynǵa kelińkiremeıdi deısiz be?

– Menińshe, qısynǵa onsha kelmeıdi. Sebebi biz shekaralas jatqan bes memlekettiń ishinde tolyqtaı demarkasııa jasaǵan el – Qytaı. Karta júzinde ǵana emes, naqty jerde, mekenderde tıisti shekara bógetteri, tekseris oryndary ornatylǵan. 2 myń shaqyrymǵa sozylyp jatqan Qytaımen shekarada tolyqtaı tikenek symdar júrgizilgen. Aýyz jalasýy múmkin dep tuspaldaýymyzdyń sebebi – osy. Aýyq-aýyq Qorǵasta iri kontrabandalyq derekterdiń áshkerelenip turatyny ózińizge de belgili shyǵar. Bul – áshkere bolǵany ǵana.

– Qytaımen ǵana shekaranyń tolyqtaı bekitilgeni týraly aıtqandaryńyz, ózge eldermen shekaranyń túbegeıli demarkasııalanbaýy qater tóndirmeı me degen suraqty týdyryp tur...

– Menińshe, qater tóndiredi. Kórshilermen dostyq qarym-qatynas qurý mańyzdy. Biraq qaýipsizdiktiń jalǵyz ǵana kepili bul emes. О́z qaýipsizdiginiń myzǵymastyǵyn oılaǵan el shekarasyn tolyqtaı bekitip alýy tıis. Bizdiń úkimet máselege jetkilikti dárejede kóńil bólmeı otyr. Isti qazirgiden de tezirek sheshýge bolar edi. Biraq bul birtindep jasalynatyn jumys. Oǵan úlken qarjy, tehnıka qajet. Tipti baqýatty AQSh sııaqty eldiń ózinde de shekara máselesinde problemalar bar. Tramptyń Meksıkamen shekaraǵa qabyrǵa salǵysy kelip júrgeni sodan. Búginde ishinara Reseımen, О́zbekstanmen demarkasııa bar. Bul máseleniń sheshilýi ýaqyt enshisindegi sharýa dep oılaımyn.

– Shekara bekitý degende qaıbirjyly depýtat Bekbolat Tileýhannyń «Qazaqstannan basqa Qytaımen shekarasyn bekitken eshbir el joq» dep  aıtqany eske túsip tur. Bul ras pa?

– Bul jerde 90 jyldary osyndaı kelisimge alǵash bolyp kelgen Qazaqstan ekeni ras. Qatelespesem, 1996 jyly shekaranyń bir bóligi boıynsha, odan keıin 1998 jyly ekinshi bóligi boıynsha qol qoıyldy. Sonymen Qytaımen delımıtasııa máselesi jabyldy. Qyrǵyzdar buǵan sál keshteý keldi. Biraq 2010 jylǵa deıin TMD elderindegi Reseı, Qyrǵyzstan, Tájikstan bári Qytaımen shekara boıynsha kelisimge qol qoıyp aldy.

– Qoǵamda «shekarany qandastarymyz zańsyz kesip ótip jatqanda qytaılar da kirmegenine kim kepil?» degen alańdaýshylyq joq emes. Buǵan ne deısiz?

– Qytaılar ondaı bir úlken kólemde ótip jatyr dep oılamaımyn. О́ıtkeni qytaılarǵa zańsyz kelgennen góri zańdy túrde, qandaı da bir qurylys kompanııasynyń qyzmetkeri retinde kelýge múmkinshilik mol. Bizdiń úkimet olarǵa kóp jaǵdaı jasap otyr. Taırańdatyp, qazaq jumysshylarynan kóp jalaqy alýyna múmkindik berip otyr. Buǵan birinshi kezekte qytaılardy emes, ákimderdi, mınıstrlerdi, laýazymdy tulǵalardy aıyptaý kerek. Qytaımen qarym-qatynas jasaıtyn eýropalyq elder kóp. Biraq olar qytaılardy tyrp etkizbeıdi. О́ıtkeni o basta kelisimge kelgende ózderiniń múddelerin jaqsy eskergen.

Al shekaradan zańsyz ótip jatqandar arasynda qyrǵyz, ózbek azamattarynyń úlesi joǵary. Bul belgili bir dárejede jumys oryndaryn ıemdený, óz azamattarymyzdy jumyssyz qaldyrý sııaqty keleńsizdikter týdarady. Zańsyz mıgrant turǵysynan Qytaıǵa qaraǵanda Qyrǵyzstannan, О́zbekstannan keletin qater kóbirek.

– Qytaıdaǵy az ult ókilderiniń, onyń ishinde etnıkalyq qazaqtardyń jaǵdaıyna qandaı baǵa beresiz?

– Saıası lagerlerde otyrǵan qandastarymyz áli de bar. Biraq jaǵdaı 2017-2018 jyldaǵydaı kúrdeli emes. Qazaqstandaǵy Qytaıǵa qatysty kózqarasty olar kórip otyr. Áleýmettik jelilerdegi qarsylyqty baıqap otyr. Bálkim sodan da bolar, kezinde Saıragúl isinde qytaılyq tarap úzildi-kesildi talap qoıǵan joq. Taǵy bir jaǵynan olar ekonomıkalyq seriktes bolǵandyqtan Qazaqstanmen ara-qatynastyń nasharlaýyna emes, kerisinshe rettelýine, jandanýyna múddeli.

Aıta keterlik nárse, bul iste syńarjaqtylyqqa boı aldyryp, bar jaýapkershilikti memleketke artyp qoıýǵa bolmaıdy. Qytaıdyń ishki zańynyń, tártibiniń ózindik erekshelikteri bar. Keıbir shekteýler, dindik, dildik, tildik máseleler bar. Qazir qytaılandyrý saıasaty qatty júrip jatyr. Al ol jóninde kezinde aıtyldy ǵoı. Shekara aıqara ashyq bolyp, kvota berilgen tusta saıasatkerler, saıasattanýshylar ondaǵy jurtqa «atamekenge qaıtyńdar» dedi. Qabdesh Jumadilov, Murat Áýezov syndy Qytaıdy ishteı biletin zııalylar Qytaıdaǵy jaǵdaı túbi nasharlaýy múmkin ekenin, qytaılandyrýdyń júrý yqtımaldyǵyn, Qytaılar kúshine enetinin aıtty. «Urpaqtaryńyz qytaı bolyp ketedi, otanǵa oralyńdar» dedi. Biraq qozǵalǵandar kóp bolǵan joq. Qazaqstanǵa kelgenderdi qarasaq, Qytaıdan kelgender salystyrmaly túrde kóp emes. Olardy sol kezde ol jaqtaǵy jaǵdaı qanaǵattandyrdy.

Biraq kezinde sóıtti eken dep biz ol qandastardy ózekke teppeýimiz kerek. Máseleniń arazdasý emes, órkenıetti jolyn tabý mańyzdy. Ol úshin bılik sondaǵy 1 jarym mln qazaqty ákelýge belseni kirisý qajet. Sondaı-aq biz – azamattar qaıtyp kelgen baýyrlarymyzdy qabyldap, baýyrymyzǵa basýymyz qajet. Qaǵazbastylyqqa salmaı, qujattaryn dereý rettep, jumys oryndaryn taýyp, áleýmettik qoldaý bildirýimiz kerek. Qazaqstanda oralmandardan shyqqan nege depýtat, mınıstr joq. Olardy shettetpeı, jumys isteýine, mánsaptyq jolda órleýine múmkindik týdyrý qajet. Buǵan qol jetkizý úshin memlekettiń aldynda úlken ister tur.

– Suqbatyńyzǵa raqmet!