Shashyrap júrgen qazaqty búgin kóshirip almasaq, erteń joǵaltyp alýymyz múmkin

Álemde sany 16 mıllıonnan astam qazaq bolsa, sonyń úshten biri, ıaǵnı shamamen bes mıllıony shet elderde ómir súredi. Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaev qazaqtardy atajurtqa shaqyrǵan 27 jyldyń ishinde elimizge 1 mılıon qazaq kóship keldi. Shettegi qazaqtarmen baılanys, olardyń elge oralýy týraly Dúnıejúzi qazaqtarynyń qaýymdastyǵy Tóraǵasynyń birinshi orynbasary Zaýytbek Turysbekovpen suhbatty usynamyz.

– Qurmetti Zaýytbek Qaýysbekuly, sońǵy jyldary sál báseńsip qalǵandaı kóringen kóshi-qon máselesi Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń tapsyrmasynan keıin jańa sıpatqa ıe boldy. Onyń bastamasymen Qaýymdastyq janynan «Otandastar qory» quryldy. Bul qordyń mańyzy nede? Áńgimeni osydan bastasaq...

– Kóshi-qon máselesi áli kúnge deıin ózektiligin joıǵan joq. Tipti ulttyq turǵydaǵy negizgi mindetterdiń biri deýge bolady. Dúnıeniń ár túkpirinde shashyrap júrgen qazaqty búgin kóshirip almasaq, erteń joǵaltyp alýymyz múmkin. Máselen, Qytaı men Reseıdegi qazaq balalary osydan on jyl buryn ana tilinde, ıaǵnı qazaq tilinde bilim alyp keldi. Qazir bul úrdis azaıdy. Reseıdegi qazaqtar orys tilinde, Qytaıdaǵylar – qytaı tilinde oqýǵa kóship jatyr. Ondaǵy qazaqtardyń tilden, dilden, dástúrden aıyrylý qaýpi týyndap otyr. Osyǵan baılanysty Elbasy Dúnıejúzi qazaqtarynyń V quryltaıynda el aǵasy Nurtaı Ábiqaev basqaratyn «Otandastar» qoryn quryp, alystaǵy aǵaıynmen baılanys jasaýdy mindettegen bolatyn. Úkimetke arnaıy tapsyrma berip, qazaqtyń mereıin kóteretin jumystar atqarýdy tapsyrdy. Kóp uzamaı shet elderdegi etnıkalyq qazaqtardy qoldaýdyń 2018-2022 jyldarǵa arnalǵan sharalar jospary týraly arnaıy Qaýly qabyldandy. Bul qaýly shet elderdegi qazaq dıasporalarynyń bilim alýyna, ana tilin úırenýge, tarıhı otany men mádenı-gýmanıtarlyq baılanysynyń artýyna múmkindikter ashty. Shet elderdegi qandastarymyzdy qoldaý úshin QR Úkimeti janynan vedomstvoaralyq komıssııa quryldy. Onyń quramyna Qarjaýbaı Sartqoja sekildi ǵalymdar tartyldy. Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵynyń ortalyq keńsesi Almatydan Nur-Sultan qalasyna kóshirilip, «Nur Otan» partııasy ǵımaratyna ornalasty. Kúni-túni jumys istep jatyrmyz. Shetten kelgen árbir qazaqqa esigimiz ashyq ekenin aıtqym keledi.

– Endi osy atqarylǵan jumystarǵa qaraı oıyssaq. Shet elderdegi qazaqtarmen baılanys ornatýda qandaı sharalar qolǵa alyndy?

– Qaýymdastyqtyń bas keńsesi Nur-Sultan qalasyna kóshken soń, ortalyq memlekettik organdarmen baılanysymyz birshama artty. Máselen, Aqparat jáne qoǵamdyq damý mınıstrligimen birlesip, Reseı jáne Qytaıdaǵy baýyrlarymyzdyń suraýymen qazaq halqynyń salt-dástúri men ataqty tarıhı tulǵalary týraly arnaýly rolıkter shyǵara bastadyq. О́tken jyly «Qazaqstan» telearnasynda «Qorqyt ata», memleket qaıratkeri Nurtas Ońdasynov, qazaq halqynyń dástúri men «Asar» jobasy týraly tórt rolık kórsetildi. Sondaı-aq, QR Mádenıet jáne sport mınıstrliginiń qoldaýymen shet elderde turatyn tanymal qazaqtar týraly «Alystaǵy aǵaıyn» fılmder toptamasy túsirildi. Alǵashqy eki fılm AQSh-ta jumys isteıtin medısına jáne IT-tehnologııa salasynyń bilgir mamandaryna arnaldy. Úshinshi fılm – qazaqtardyń Gımalaı asyp, Qytaıdan Túrkııaǵa barǵan 3 000 shaqyrym joldaǵy erlik tarıhyn áńgimeleıdi. Tórtinshi fılm – halqymyzdyń birtýar uly Mustafa Shoqaı men «Azııanyń asaý júregi» atanǵan Ospan batyr jaıynda. Oǵan Túrkııada turatyn etnıkalyq qazaqtardan Mustafa Shoqaıdyń ómiri men murasyn zerttegen Ábdýaqap Qaranyń, shyǵarmalary álem tiline aýdarylǵan jazýshy, pýblısıst Qyzyrbek Qaıratolla aǵamyzdyń zertteý materıaldary qoldanyldy. Qazirgi kezde osy tórt fılm qaýymdastyqtyń saıtyna ornalastyrylǵan jáne fılmder sıklin túsirý áli de jalǵasyp jatyr.

Qandastardyń oqý, bilim alý máselesine de erekshe kóńil bólip kelemiz. Bilim jáne ǵylym mınıstrligimen birlesip, JOO daıyndyq kýrstaryna shet elderdegi qazaq dıasporasy ókilderine kvota kólemi artyp keledi. 2018 jyly shet elderde turatyn qazaq jastaryna 860 grant berilse, 2019 jyly JOO daıyndyq bólimderine 1 000 oryn bólindi. Sondaı-aq bıyl alǵash ret magıstratýraǵa – 125 grant, doktorantýraǵa – taǵy 10 grant bólinip otyr. Bul jumystardyń barlyǵy shet eldegi jáne elge kelgen aǵaıyndy qoldap, járdemdesý úshin jasalyp jatyr. Eń negizgi maqsat – alys-jaqyn shet eldegi qazaqtardan, ásirese jastardan aıyrylyp qalmaý.

– Shettegi qazaqtar arasynda jastar men balalarǵa aıryqsha mán berýdiń ózindik syry bar ǵoı?

– Iá, 2018 jyldyń jeltoqsanynda Reseıdiń Omby qalasynda Kishi quryltaı ótkizdik. Ondaǵy qazaqtardyń muńyn tyńdadyq. Kópshiligi ana tilin túsinbeıtin halge jetipti, tipti 20 jasqa deıingiler ulttyq bolmystan aıyrylyp bara jatyr. Osylaısha, Reseıdegi qazaqtardyń tili men dilin saqtaý jóninde arnaıy pılottyq jobany qolǵa aldyq. Sonyń ishinde Reseıdegi qazaq balalaryna eki jasynan bastap ana tilin oqytý týraly jospar bar. Buryndary ana tilin balaǵa anasy sińiredi deýshi edik, qazir 20-30 jastaǵy analardyń ózi til bilmeıdi. Ana úırete almasa, mamandar kelip úıretsin, oǵan volonterlardy tartamyz. Onyń ústine, 2020 jyldy QR Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev «Volonterler jyly» dep belgiledi. Baıaǵyda orystarda birneshe til biletin, tarıh pen dástúrdi biletin gývernantkalar bolatyn, olar balalardy tárbıeleıtin. Sol sekildi, eriktiler de balalarǵa jastaıynan qazaq tilin, dástúrdi, ádet-ǵurypty, tarıhty úıretýi kerek.

Qazaq mektepteriniń birqatar elderde jabylýyna baılanysty biz, óz elimizde shetelderde turatyn qazaqtarǵa til úıretetin bilim ortalyqtaryn damytýymyz kerek. Bul turǵyda qazaq dıasporalarynyń balalaryn ana tiline oqytýǵa elimizdiń ıntellektýaldy mektepteri men joǵary oqý oryndarynyń zor múmkindigi bar.

Bıyldan bastap, jazǵy demalys kezinde shet elderden keletin 4 000 balaǵa qazaq tilin, tarıhyn, dástúrin úıretetin jazǵy lagerler uıymdastyrýdy qolǵa aldyq. Jyl saıyn «Baldáýren» lagerinde qazaq dıasporalarynyń 150 balasy demalýǵa keletin. Bıyl bul kórsetkish eki esege artyp, «Baldáýrenge» Eýropa, Reseı, Qytaı, Mońǵolııa, О́zbekstan, Qyrǵyzstan jáne basqa da elderden 288 qazaq balasy demalyp qaıtty. EKSPO, Báıterek, «Aljır», «Bozoq» syndy elordanyń mańyzdy nysandaryn aralady. Alǵan áserleri keremet. Aldaǵy ýaqytta balalar sanyn 4 myńǵa deıin kóbeıtkimiz keledi. Olar úıine barǵan soń aınalasyna úgit-nasıhat jasaıdy, ata-anasyn kóshýge úgitteıdi. Qazaqstannan dostar taýyp, baılanys ornatady, keleshekte elge kelýge árekettenedi. Kópshiligi Nazarbaev zııatkerlik mektebi men Nazarbaev Ýnıversıtetine qyzyǵyp ketti. «Qalaı túsemiz?» dep surap jatyr.

Mine, bizdiń kózdegen maqsatymyz osy. Bilimge yntasy zor balalardy qýana-qýana qabyldaımyz. Sol sekildi shet elderde qazaq tilin oqytatyn muǵalimderdi daıarlaý múmkindikterin qarastyrý kerek. Dıaspora balalary arasynda til men mádenıetti úıretýdiń jańa ádistemesi qajet. Olardyń jasyna saı qazaq tilin úıretetin ınteraktıvtik ádistemelikterdi jetildirý kerek. Máselen, biz «Qasterli qalam» jobasyn usyndyq. Bul ınteraktıvtik formada áripterdi, sóz tirkesterin, sóılemderdi úıretedi jáne qazaqsha ertegiler men óleńderdi tyńdap ósýge múmkindik beredi. Eýropa elderindegi qazaq ulttyq ortalyqtaryn mýzyka aspaptarymen, qolóner buıymdarymen, ulttyq kıimmen qamtamasyz etý de sheshimin kútken máselelerdiń biri edi. «Otandastar» qorymen birlese «Dástúrli qorjyn» atty keń aýqymdy joba qolǵa alynyp, sheteldegi qazaq mádenıet ortalyqtarynyń barlyǵy da qajetti quraldarmen qamtylyp otyr.

– Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń Úkimetke júktegen mindetteriniń biri – sheteldegi qazaq ǵalymdaryn el ıgiligine jumysqa shaqyrý edi. Bul maqsatta qandaı jumys júrip jatyr?

– О́tken jyly Nur-Sultan qalasynda qazaq dıasporalarynyń Reseıde, Mońǵolııada, Túrkııada, О́zbekstanda, Qytaıda, AQSh-ta, Eýropada turatyn ókilderimen kezdesýler ótkizdik. Syrtqy ister mınıstrliginiń kómegimen shet elderde turatyn belgili qazaqtardyń elektrondy bazasy jasaldy. Oǵan álemniń 30 elinde turatyn 200-ge jýyq belgili qazaq engizildi. Máselen, AQSh-taǵy «Google» kompanııasynyń aǵa ınjeneri Ǵalymjan О́teýlın, belgili kınorejısser Tımýr Bekmambetov, travmatolog-hırýrg Joldas Quljanov (AQSh), neırohırýrg Shenol Jádik (Germanııa) jáne basqalary bar. Osy baza negizinde kásibı mamandardy elimizdiń damýyna tartý úshin júıeli jumystar júrgizip kelemiz. 2018 jyly Sent-Lýıs ýnıversıtetiniń professory Joldas Quljanov pen Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵy arasynda Qazaqstannyń densaýlyq saqtaý salasyndaǵy mamandardyń kásibı bilimin arttyrý týraly yntymaqtastyq ornatyldy. Ýkraınada turatyn belgili qazaq kásipkeri Nurtaı Kenjebekovtiń fransııalyq «Assosıasııa 42» biregeı metodıkasyna negizdelgen oqý ádistemeligi búginde joǵary suranysqa ıe.

Bul baǵdarlamada oqytýshynyń baqylaýymen stýdentter oıyn túrinde birin-biri oqytady. Osyndaı oqytý arqyly joǵarǵy bilikti, básekege qabiletti mamandar daıarlanady. Kompanııanyń bólimsheleri AQSh, BAÁ, Rýmynııa, Belgııa, Nıderlandy, Reseı jáne Ýkraına elderinde jumys isteıdi.

 

– Elge kelgen qandastardyń jumyspen, baspanamen qamtylýy jóninde ne aıtasyz?

– Tarıhı otanyna oralǵysy keletinder óte kóp, alaıda kópshiligine qarajat qolbaılaý bolady. Olardyń azamattyq alýyn jeńildetýmen birge, jas mamandardy turǵyn úı jáne jumyspen qamtýǵa kepildik bere otyryp shaqyrǵanymyz jón bolar edi. Búginde osyndaı eki joba qolǵa alynyp otyr. Oǵan eńbekke jaramdy, qajyr-kúshi bar jastar kerek. Iаǵnı endigi kóshtiń sıpaty basqa bolýy tıis. 35 jasqa deıingi, naqty mamandyqty ıgergenderge kóp kóńil bólinedi.

Men ózim Ońtústik Qazaqstanda ákim bolǵanda, shymkenttik kásipker Ibadýlla Qalıbekovpen birlesip, О́zbekstannan kelgen 20 myń oralmandy baspanamen qamtamasyz etetin «Asar» jobasyn júzege asyrdyq. Sol aýylda qazir 26 myń adam turady eken. О́z mektebi, balabaqshasy bar. Ár úıdiń aldynda jylyjaıy bar. Sol jylyjaıdan jylyna 10-12 myń dollar paıda taýyp otyr. 7 myń jumys orny ashylǵan. Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵy eki jyldan beri «Asar» jobasy sekildi jańa formattaǵy «Turǵyn úı jáne jumys» jobasyn qolǵa aldy. Nur-Sultan qalasynan 10 shaqyrym jerde 42-razezdiń qasynan aýyl sharýashylyǵyna arnalǵan 196 gektar jer satyp aldyq. Bul jer telimderin 1 282 otbasy ıelendi. Olardyń barlyǵy ońtústik óńirlerden kelip, EKSPO-2017 qurylysyna atsalysqan, endi soltústikte turaqtap qalǵysy kelgen oralman otbasylar. Qazir olar qalada páter jaldap turady, kópshiligi ýaqytsha jazǵy saraılarda turaqtaýǵa májbúr. Olarǵa jaıly páterler men úılerden turatyn shaǵynaýdan qurylysyn josparlap otyrmyz. Bul agroqalashyqta 3 500 jumys orny ashylady: 300 gektar jerge jylyjaı salamyz, aýylsharýashylyq ónimderin satatyn kóterme bazar jáne jylqy ósiretin ortalyqtardy quramyz. Baǵa naryq baǵasynan eki ese tómen bolady. Bul jylyjaılarda ósirilgen kókónister sapaly ári arzan bolady.

Sonymen qatar, jylqy ósirip, bordaqylaımyz. Jylqylar kezekpen dalada jaıylady. Mıýnhendegi qazaqtar sonda ótken kishi quryltaıda qazy men qartaǵa zárý ekenin aıtyp qaldy. Qymyz ben et jetkizseńizder, qandaı baǵa bolsa da alamyz dep otyr. Bul joba keıin elimizdiń 9 oblys ortalyǵynda qurylady.

Ekinshi joba – «Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵy» men «Otandastar qorynyń» birlesýimen Pavlodar oblysynda júrgizilýde jáne Mońǵolııadan 300 adam kóship úlgerdi. Bul jobanyń ereksheligi – qazaqtardy kóshirý ǵana emes, jetispeı jatqan mamandardy aldyrý jáne adamdardy jumyspen qamtý. Aǵylshyn tili, bastaýysh synyp muǵalimderi, tehnıka mamandary, mehanızator, mal dárigeri syndy mamandardy qajet etip otyrǵan eldi mekenderge bólip ornalastyramyz. Olarǵa memleket tarapynan 88 375 teńgeden bir jyl boıy úı jaldap turýǵa aqsha bólinedi.

Úshinshi joba Túrkistan oblysynyń Keles aýdanynda bolady. Bul aýdan Tashkentke tıip tur. Tashkenttegi 3 mln adamǵa et-sút ónimderi jetispeıdi. Otanǵa kóshkisi keletin qandastarymyz úshin 200 gektar jerge agroqalashyq salýdy josparlap otyrmyz. Geografııalyq ornalasýyna baılanysty ózbek kásipkerlermen birlesip, et-sút óndirý, mal jemdeý, jemis-jıdekti ızraıldik tehnologııamen óńdeıtin kásiporyn qurý múmkindigi de bar. Kooperatıv qurylsa, jergilikti sharýalar mal bordaqylaýǵa jem-shóp daıyndap, sút ónimderin, jemis-jıdek pen kókónisterin ótkizer edi. Munyń ózi de qosymsha jumys oryndaryn ashady. Joba boıynsha basynda aıtyp ótkenimdeı, osyndaı jerlerge arnaýly bilimi bar 35 jasqa deıingi jastar shaqyrýdy josparlap otyrmyz.

Bolashaqta О́zbekstannan kelgen qandastarymyzdy Túrkistan oblysynyń Saryaǵash, Keles, Shardara, Qazyǵurt aýdandarynda arnaıy salynǵan agroqalashyqtarda ornalastyrýǵa bolady. Osy oraıda aıta keteıin, jýyrda Dúnıejúzi qazaqtarynyń qaýymdastyǵy jáne «Otandastar qory» Qazaqstannyń О́zbekstandaǵy elshiliginiń, «Atameken» ulttyq kásipkerler palatasynyń jáne Tashkenttegi qazaq mádenı ortalyǵynyń qoldaýymen osy elde turatyn isker qandastarymyz úshin bıznes-forým ótkizdi. Jalpy, meniń oıymsha, eki el arasyndaǵy ǵasyrlar boıy qalyptasqan baýyrlastyqty odan ári nyǵaıtý úshin iskerlik baılanystardy kúsheıtý kerek.

–  Táýelsizdik jyldary elge kelip qosylǵan qazaqtardyń naqty sany qansha? Qazirgi kóshimiz «kólikti» bolyp jatyr ma? Qaı memleketten etnıkalyq qazaqtar kóbirek keledi?

–  Sońǵy 2019 jyldyń deregine sáıkes, 10,7 myńnan astam etnıkalyq qazaq elge oraldy. Ásirese, olardyń 48,5% О́zbekstannan, 36% – Qytaıdan, 6,2% – Mońǵolııadan, 5,4% – Túrikmenstannan, 1,1% – Reseıden jáne 0,5% – Irannan kóship keldi. Olardyń basym bóligi Aqmola oblysyna (27%), Mańǵystaý (14%), Jambyl oblysyna (9%) jáne Nur-Sultan (8,9%), Shymkent (8,5%) qalalaryna qonys tepti.

Al jalpy álemde 16 mıllıonnan astam qazaq bar. Sonyń úshten biri, ıaǵnı shamamen bes mıllıony syrtta júr. Taǵdyrdyń jazýymen álemniń qyryqtan astam eline shashyrap ketkenimen, olardyń túp negizi, baılanysy esh úzilgen joq. О́ıtkeni, kópshiligi shekaralas aýmaqtarda turady. Qytaıdaǵy 1,8 mıllıon qazaq pen Mońǵolııadaǵy 120 myń qandasymyzdyń ózara baılanysy ajyraǵan joq. О́zbekstandaǵy baýyrlar men Reseıdiń 12 birdeı aımaǵyn erkin jaılap jatqan qazaqtar týraly da osyny aıtýǵa bolady. Qaı ýaqytta da barys-kelis, alys-beris únemi boldy. Altaıdan kóship, Gımalaı aýyp Túrkııaǵa taban tirep, keıinnen Eýropanyń 30 eline taraǵan qazaqtar da túp negizinen ajyramady. Bul baılanys elimiz óz Táýelsizdigin alyp, egemendi el bolǵan soń jaqsaryp sala berdi.

Eldiń tizginin alǵan Tuńǵysh Prezıdent Nursultan Nazarbaev Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵyn qurdy. 1992 jyldyń 10 qańtarynda álemniń ár túkpirinde júrgen qazaqtarǵa arnaıy Úndeý jarııalady. Ol Úndeý «Qaıt qazaq, qara shańyraǵyńa» dep ataldy. Osydan keıin Qazaqstanǵa uly kósh bastaldy. Bul qazaqtyń jappaı rýhanı oıanýyna alyp keldi. Bas-aıaǵy 27 jyldyń ishinde elimizge uzyn sany bir mılıon adam kóship keldi. Olardyń sany osy ýaqyt aralyǵynda ósip-ónip eki mılıondy qurap otyr. Bul – óte úlken jetistik, úlken kúsh.

 

– Áńgimeńizge rahmet!

 Suhbattasqan:  Syrymbek Tóleýuly