Esik kóli men Túrgen sarqyramasyna press-týr

О́tken senbide Almatynyń irgesi Eńbekshiqazaq aýdanyndaǵy tarıhı-mádenı jáne týrıstik oryndarǵa baspasóz týry uıymdastyryldy. Atalmysh sharaǵa Eńbekshiqazaq aýdanynyń ákimdigi uıytqy boldy. Maqsat – ólkeniń baı tarıhyn, tamyljyǵan tabıǵatyn tanystyra túsý. Aımaqtyń týrıstik áleýetin keńinen nasıhattaý.

Jýrnalıster aıaldaǵan alǵashqy jer – "Esik" memlekettik tarıhı-mádenı qoryq-murajaıy. Bul – biregeı oryn. "Altyn adam" eskertkishiniń mekeni. 2010 jyly ashylǵan murajaıǵa búginde kelýshiler kóp. Alys-jaqyn sheteldik qonaqtardyń da qarasy saıabyrsyǵan emes. Jýrnalıster barǵan kezde murajaı ishi germanııalyq týrısterge toly boldy.

Murajaıda tek jádigerler saqtalyp qana qoımaı, zertteý de júrgiziledi. Jýrnalıster qoryq-murajaı aýmaǵyndaǵy qorǵandardyń birinde júrip jatqan arheologııalyq jumystardy tamashalady. Aýdanda 300-den asa qorǵan bolsa, sonyń 82-si qorǵaý aımaǵynda ornalasqan. Jýrnalıster sapary osy qorǵandardyń birin ashý jumysymen tuspa-tus kelipti. Qorǵandy zertteý jumystarynyń barysymen qoryq-murajaı dırektory Tasqyn Toıbaevtyń ózi tanystyrdy.

Obalar bir-bir tóbeshikke uqsaıdy. Keıbiriniń bıiktigi 5 metrge deıin. Qorǵandardyń tóbeshik ispettes bolýynyń ózindik syry bar. Jerlengen adamnyń urpaqtary dúnıeden ótken babasynyń árýaǵyna qurbandyq retinde oba ústine tas qalap, topyraqpen betin jaýyp otyrǵan. Qurbandyq shalynǵan saıyn qabir bıikteı túsedi.

Qabirdi taspen qalaý onyń tonalýynan saqtaǵan. Alaıda tas obalardy syrtynan zertteýge kedergi keltiredi. Murajaı basshysynyń sózinshe, tastan eshqandaı lazerlik, rentgen sáýlesi ótpeıdi. Sondyqtan qabirler ashý tásili arqyly ǵana zertteledi. Osylaısha, arheologtar bir ǵana obany zertteýge úlken kúsh-jiger men eńbek jumsaıdy. Arheologtar syrttan shaqyrylmaıdy. Murajaıda arnaıy arheologııa bólimi bar. Qabirlerden shyqqan jádigerler arnaıy zerthanaǵa jiberilip, obanyń qaı kezeńge jatatyny anyqtalady.

Tasqyn Toıbaevtyń aıtýynsha, bıyl kelýshi sheteldikterdiń sany erekshe kóp. Oǵan Dımash Qudaıbergenniń ınstagramdaǵy "Altyn adammen" túsken sýreti sebep bolǵan. Ánshiniń erekshe jádigerge qyzyqqan sheteldik jankúıerleri Dımashtyń elordada ótken konsertine kelgende arnaıy osy ólkege at basyn burǵan. Sondaı sheteldikterdiń biri murajaı ishinde júrdi. 82 jastaǵy Robert esimdi týrıst áıelimen AQSh-tan, Kalıfornııa shtatynan kelgen.

Qoryq-murajaıǵa kirgende aldymen dáliz qabyrǵasyna ilingen Arheologııalyq karta kózge túsedi. Kartada eldimeken, ǵıbadathana, petroglıf sııaqty erte temir dáýirine tán eskertkishter beınelengen. Dálizben ary qaraı júrgende murajaıdyń ekspozısııalyq zaldary bastalady. Alǵashqysy saq mádenıetine arnalsa, ekinshi zal "Altyn adamnyń" ashylý tarıhyna baılanysty. Sondaı-aq "Qazaqstan arheologııasy" zaly, kórmeler ótetin zal jáne Bekmuhanbet Nurmuhanbetuly memorıaldyq kabıneti jumys isteıdi.

Jýrnalıster murajaıdyń ekinshi zalynda ornalasqan basty jádiger – "Altyn adamdy" kórýge asyqty. Murajaı qyzmetkerleri qazaq memleketiniń sımvolyna aınalǵan eskertkish haqynda kóptegen málimetter berdi. Jádigerdiń túpnusqasy tolyqtaı saf altynmen kómkerilgen. Onyń ár elementi úlken maǵynaǵa ıe. Kıimdegi árbir zat sol zamannyń fılosofııalyq, dúnıetanymdyq túsiniginen habar beredi. Qańqa súıegin zertteı kele onyń er bala ekeni dáleldengen. Boıy 165 sm bolǵan. Saq zamanynda, shamamen b.z.b. 5 ǵasyrynda ómir súrgen. Ony kıimi men qabirden tabylǵan 4 myńǵa jýyq altyn japsyrma ishindegi 165 ańdyq stıldegi japsyrma aıǵaqtaıdy. «Altyn adamnyń» bas kıimi ıaǵnı táji jáne mór qyzmetin atqarǵan qolyndaǵy saqınasy onyń bıleýshi bolǵanyn bildiredi. Sáıkesinshe, bul jádiger 2500 jyl buryn qazaq jerinde memleket bolǵanynyń zattaı aıǵaǵy.

"Esik" memlekettik tarıhı-mádenı qoryq-murajaıynda osyndaı qundy derekterge qanyq bolǵan jýrnalıster sapary Esik kólinde jalǵasty.

Kól Esik qalasynan ońtústikke qaraı 17 shaqyrym jerde, Esik shatqalynda, teńiz deńgeıinen 1759 metr bıiktikte ornalasqan. Ǵalymdardyń dereginshe, kól 8-10 myń jyl buryn taý jynystarynyń yǵysýynan paıda bolǵan. Tabıǵı jolmen qalyptasqan bógetke taý muzdyqtary, qar, jaýyn-shashyn cýy jınalyp, taý aralyǵyndaǵy ásem kólge aınalǵan.

Aspanmen shaǵylysyp, erekshe túske kómkerilip jatqan kól sýy buryn budan da úlken bolǵan desedi. Áńgime sýdyń 1963 jylǵy selge deıingi deńgeıi týraly. Apatqa deıin munda avtobýstar aıaldaıtyn avtovokzal bolǵan. Onyń qıraǵan ǵımaraty áli kúnge deıin tur. Kezinde sol jerge Almatydan demalys kúnderi ár jarty saǵat saıyn avtobýs qatynaǵan. Kelýshilerge arnalǵan qonaqúı, meıramhana, monsha, shashtaraz, bı alańdaryna deıin jumys istegen. Kólge qala turǵyndarynan bólek, Qazaqstanǵa kelgen memleket basshylary, sheteldik meımandar soqpaı ketpegen. Bul jer D.Qonaevtyń da jıi demalatyn oryndarynyń biri bolǵan. 1963 jylǵyapatqa Qonaevtyń ózi kýá bolǵan degen derek bar. Apattan soń 1973 jyly selden qorǵaıtyn jańa bógetter, Esik ózenimen artyq sý aǵyp ketetin plotına salyndy. Sondaı-aq tasqynnyń kólge quıylǵan tusyna shlıýzderi bar bógetter de boı kótergen.

Búginde kól qazaqstandyqtardyń súıikti orny. Sý betinde seıil quram deýshiler úshin motorly qaıyqtar júıitkip tur. Aýmaqta tamaqtanatyn jerler de joq emes. Dese de kópshilik tamyljyǵan tabıǵat aıasynda káýap ázirlep, as-sýyn dalada ishkendi qup kóredi.

Munan soń Eńbekshiqazaq aýdany ishki saıasat bóliminiń basshysy Momýnjan Islamov, aýdan ákiminiń baspasóz hatshysy Dınara Tıýlemısova bastaǵan uıymdastyrýshylar jýrnalısterdi forel sharýashylyǵyna apardy.

Sharýashylyq qyzmetimen tanysqan soń jýrnalıster baǵdarlama boıynsha Túrgen sarqyramasyna jol tartty. Bastaýshy top jergilikti jerdiń tarıhymen tanystyryp, ólkede ótken aıtýly oqıǵalar týraly maǵlumat berdi. Solardyń qatarynda ataqty "Qarash-qarash oqıǵasy" bolǵan mańdy kórsetti. Jarty saǵatta kólik jýrnalısterdi Túrgen shatqalynyń etegine ákep tiredi.

Túrgende jalpy jeti sarqyrama bar. Jýrnalıster "Aıýly" dep atalatyna bardy. Buryndary aıýlar meken etkendikten halyq bul jerdi "Aıýly" dep atap ketken. Kólik toqtaıtyn jerden sarqyramaǵa deıin 1300 metr. Shyrshalarmen kómkerilgen tastaq jol bıikke qaraı taryla beredi. Ári ıirimge toly. Keı jerlerde tik kóteriletin tustar bar.

Osyndaı joldy basyp ótken soń jartastyń qýysynan 30 metr bıiktikten qulaı aqqan sarqyrama shyǵady.

Bul – Eńbekshiqazaq aýdanynyń ásem jerlerine arnalǵan press-týrdyń sońǵy núktesi edi.