Mirjaqyp Dýlatulynyń kúıi tabyldy (aýdıo)

Mirjaqyptyń kúıi tabyldy. Bul týraly "Qamshy" portaly súıinshileıdi!!!

Elishan bastaǵan kóshtiń Úndistan men Pákistan topyraǵyn kókteı ótip, sońǵy taban tiktegen turaǵy Túrkııa memleketi ekendigi barshamyzǵa málim. Sondaǵy aýǵan eldiń  ańyrap salǵan  áni men kúıine  bek  yntyzar bolǵan   jannyń biri  Túrkııa eliniń belgili mýzyka mamany Muzaffer Sarysózen edi deıdi jylnama. Elýinshi jyldardyń orta sheninde notaǵa túsirgen osy qaıratkerdiń qoljazbasyn  qaıyra qarap, ǵylymı aınalymǵa túsirgen maman onyń rýhanı izbasary  Súleımen Shenel bolatuǵyn. Túrkııa qazaqtarynyń mýzykalyq  murasy  ispetti  jeke bir  kitapqa júk bolarlyq osy qazynanyń deni  Sarymolla  men onyń  shákirti Jarmuhammed kúıshiniń aýyzynan jazylǵan eken. Osy  qos  qazaq  kúıshisiniń saýsaǵynan  ǵana  qyryqqa jýyq  kúı  qaǵazǵa (notaǵa) túsirilgen  kórinedi.   Árıne, biz bul derekterdi  belgili mustafatanýshy ǵalym Ábdiýaqap Qara men  mýzykatanýshy  maman Nurlan Bekenovtyń birlesip jasaǵan  eńbekteriniń  negizinen alyp otyrmyz.  Sol  qyryq  kúıdiń  biri  retinde Mirjaqyp Dýlatovtyń  «Áýez»  kúıi  edi degen  tyń týyndynyń esimi  atalady.  Bul kúıdi bizderge jetkizgen  Jarmolla  (Jarmuhammed)  kúıshi. Qysqa ǵana  bir qaıyrmaly  kúıden  «elp  etip  soqqan  ebi jeldeı»  arqanyń  ańyraǵan   saryny estiledi (Maqala sońynda sizder Mirjaqyptyń «Áýez» kúıin mindetti túrde tyńdaıtyn bolasyzdar. Oryndaǵan Qazaq Ulttyq О́ner ýnıversıtetiniń túlegi, Nurǵanym Aıtbaı kelini Y.O.)

Jámıǵattqa jańalyq  retinde qabyldanǵan  bul  derekterden  biz  Dýlatov dúnıesiniń   tym tereńde  jatqandyǵyn  ańǵaramyz.  Qudaıshylyǵyn  aıtaıyq,  «Áýezdiń»  tabylýy  bizderdiń   áriden  oılaýymyzǵa  kádimgideı  keńistik  ashyp otyr. OL – MIRJAQYPTYŃ  MÝZYKALYQ MURASY  degen jańa álemniń  ashylýy.

 «Qanattaldy» kimniń áni?

 Asyra aıtyp  otyrǵan  eshteńemiz  joq.  Qazaqtyń  án  bilemin degen «menmin» degen  ánshisi «Qanattaldy»  ániniń aldyna  kelgende   QAǴBAǴA  táý etkendeı taǵzym qylary anyq. О́ıtkeni «Qanattaldy» – anaý-mynaý ánshiniń jalynan sıpatpas kúrdeli shyǵarmanyń biri.  Mundaı kompozısııasy  baı  klassıkalyq   ÁN,   kerek  deseńiz,  ÁLEM MÝZYKASYNDA DA  SIREK  UShYRASADY.  Al osyndaı  ándi  dúıim  alashtyń,  onyń ishinde  Dýlat  balasy  Mirjaqyptyń  shyǵarǵany ras pa?!  Ras  bolsa  qolymyzdaǵy  bar  derektermen  dáleldeı túseıik.

Budan  buryn,  artyq aıtsaq  arýaǵy keshsin,  Qarataı  Bıǵojın degen  aqsaqal osy bir  ándi  ózi oılap tapqan  kóp «saldarynyń»  biri   Seıitjan Kórpeshuly degen  adamǵa telip  kelgen-tuǵyn.  Qarataı  Bıǵojınnen  ózge,  birde-bir  jan balasyna  beımálim  bul  neǵylǵan   sal-seri  edi-aý dedik te qoıdyq.  Sodan  kórnekti jazýshy Saparǵalı Begalın men  akademık Ahmet Jubanovtyń: «Qanattaldy»  arqanyń   Sátmaǵanbet  degen  serisiniń  áni edi»  degen  pikirine  bizde  toqaılasqandaı   bolyp  júrip  edik.   Biraq  qolymyzǵa túsken  «Polıtıcheskıe repressıı  v Kazahstane v 1937-1938 gg» degen qujattar jınaǵynan   soń,   ánge qatysty kózqarasymyz  taǵy  da  ózgerip  sala berdi.

1937  jyly  Ortalyq  Komıtettiń  «Spısok  grammofonnyh  plastınok  s  zapısıamı pesen na kazahskom ıazyke,  podlejashıh  nemedlennomý  ızıatııý»  degen    № 28 hattamasynda  qarastyrylǵan   tiziminiń ushar  basynda   «Qanattaldy»  áni  qasqaıyp  tur eken.   Tizimniń  tóbesine  «ándi oryndaǵan  artıst  Júsipbek  Elebekov  dese,  mátini halyq  jaýy  Orynbek  Bekovtiki»  degen  sýyq silteme kórsetilgen.  Osy oraıda oqyrman kókireginde  «Orynbek  Bekov  degenimiz  kim?»  degen zańdy suraqtyń  týary  anyq.

 Az ǵana aqpar.  1898 jyly Qaraǵandy oblysy,  Shet aýdanynda dúnıege kelgen  ol aqyndyǵymen qatar, qazaqtyń alǵashqy dramatýrgtarynyń biri bolǵan. 1930-1934 jyldar aralyǵynda  Qyzylorda men Semeı shárinde  alǵashqy  qazaq drama teatryn uıymdastyrýshy  ári  dırektory  qyzmetin atqarǵan. «Chto takoe sovetızasııa aýla?»,  «Kaplıa korovı dlıa velıkogo dela»,  «Pochemý my pobedılı v grajdanskoı voıne?»   ispetti atyshýly  eńbekterdiń  avtory.

  1938  jyly  naýryzdyń  on  úshi  kúni  esil erdiń  aqyrǵy jaryǵy  túgesilip,  atý jazasyna kesilgen.  1958 jyldyń naýryzynda tolyǵymen aqtalǵan.  Bizdiń  Bekov jaıly  bar biletin  málimetimiz  qysqasha osy ǵana.  Orynbekteı oǵylannyń qaǵaberiste qalǵan   muralaryn  jınastyryp,  óz qalpyna  keltirer  janashyr  jan  tabylyp  jatsa,  árıne,  nur ústine nur bolar  edi.

 Endi esti ánniń eski mátini jaıynda  az ǵana málimet bereıik.  Joǵaryda aty atalǵan Júsipbek Elebekovteı  daraboz  ánshiniń  jary, kóneniń  kózi  Habıba ájemizdiń aıtýyna sener bolsaq, ol kisi  Orynbek  Bekovty «Qanattaldynyń» burynǵy  tól sóziniń  murtyn  basyp,  jańasha  mátinin jazǵan  adam  retinde  qarastyrady.  Iаǵnı,   avtory  ol  emes  edi  degen  baılamdy  alǵa  tartady.  Demek  Orynbektiń  «Qanattaldyny»  qaıyra jazýyna   qaraǵanda  bastapqy án mátininiń ishinde  Ortalyq Komıtettiń  uǵymyna tompaq  túsinikterdiń  tabylǵandyǵy ras  bolyp  otyr ǵoı.  Endeshe osy jerde  «Burnaǵy  án  mátininiń shýmaqtary  qandaı bolǵan  edi?»  degen  saýaldyń  tutasymen  túregeletini  taǵy da  anyq.  «Qanattaldyǵa» qatysty  el ishindegi eski sózderdi saraptaǵanymyzda kóp  áńgimeniń júlgesi   áıgili  ánshi  Qosymjan  Babaqovtyń  tóńiregine  kelip  tirele  bergendigin nesin  jasyraıyq.  Sózimiz jalań bolmas úshin qazirgi qazaq  mýzykasynyń    halin  udaıy  sóz etip  júretin  belgili sazger,  ónertanýshy Erlan Tóleýtaı aǵamyzdyń  Qosymjan Babaqovtyń  uly  Muhamedııa aqsaqalmen dıdarlasqan dereginen az ǵana aqpar bere keteıik:  «...Muny ákem aq qashyp, qyzyl qýǵan zamannyń  áni deýshi edi.  Sózi de tym ózgerip ketken. Ákem muny bylaı dep aıtýshy edi dep, «Qanattaldynyń» múlde tosyn sózderin jazǵyzdy.

                     Ǵashyqtyq – bir ystyq kún jeli tymyq,

                     Basyna túsken jannyń kóńili synyq.

                     Qaratpas baı-jarlynyń shamasyna,

                     Adamdy jeliktirse jigitshilik.

                      Burynǵy qoldaǵy istiń bári qaldy,

                      Birtindep tól minezdi zaman azdy.

                      Asylzat shahybazdar shabyt tappaı

                      Shólge ushyp saıyn dalada qanat taldy», - deıdi.  (E.Tóleýtaı Júsipbek  Elebekov kitaby, 129-130 better)

О́leńniń  keı  joldaryn qaramen  boıaýymyzdyń  máni  «Qanattaldynyń» qaraly ánder tiziminiń basyna  enýine atalǵan sózderi sebep bolǵanǵa uqsaıdy.   Keshegi  keńestik  kezeń  úshin  «qudaı»,  «din»,  «ıman»,  «molla»,  «baı»  sekildi  sózder  kertartpalyqtyń  kózi  sanalyp,   kim aıtsa da basyn qıdalap túser qorqynyshty uǵymǵa  aınalǵany málim.  Al «Asylzat shahybazdar shabyt tappaı,  birtindep tól minezdi zaman azdy»  dep  otyrǵan   bul shýmaqtyń  qaı turǵydan bolsyn «jarqyn ómirmen»  jańasha  úılesim quryp,  máreden  mertikpeı  ótýi  degeni   tipten múmkin emes edi.

Birde  Mirjaqyp Dýlatov  shyǵarmalar  jınaǵyn  oqyp  otyryp,  osy  óleń joldaryn ushyratqanda  óz kózime ózim senbeı  ańtarylyp qalǵanym  bar.

( Qarańyz:  M. Dýlatov shyǵarmalary, 116-bet.  – Almaty: Jazýshy, 1991.)

«Qanattaldy»  degen  taqyryppen  basylǵan  bul  óleńde  Muhamedııa qarııa  aıtatyn  qos  shýmaq  óleń   esh  ózgertilmesten  aına-qatesiz berilgen  eken. Sodan  sharq  uryp  shyǵarmanyń  túsinikterine júgingenimizde: «Qanattaldy» –  1919-1920 jyldary,  alasapyran kezinde  shyǵarylǵan óleń. Qosymjan Babaqovtyń jeke  arhıvinen alyndy. Áni bar. Ony aıtyp beýshi Seıilbek Smaıylbekov»  degen  derekterdi kezdestirdik.  Mirjaqyptyń óz ánin ózi oryndaı beretin ánshi bolǵandyǵyn perzenti Gúlnar apamyz da tiline tıek etken edi. «...Et jelinip, shaı ishilip bolysymen, jurt ketkileri kelmeı saýyqkesh uıymdastyryp jiberdi. ...Endigi qonaqkáde yrymyn  jasaýdy ákemnen kútip, ótingen soń, yqylasyn bildirip óziniń birneshe ánderin aıtyp bergen  edi». ( G. Dýlatova Alashtyń sónbes juldyzdary)

  «QANATTALDY» О́ZINIŃ  AQY  IESIN  TABA ALMAI   ShYNYMEN-AQ  QANATY  TALǴAN ÁNDERIMIZDIŃ  SANATYNDA JÚRGEN  EDI.  Endeshe, bári de  óz qalpyna  kelgenge  uqsaıdy.  Babatanymynyń  «О́shken janyp,  ólgen tiriledi»  degeni,  sirá da,  osy  bolsa kerek.  Taram-taram tartysqa túsken «QANATTALDYNYŃ»  DENESIN  DAMYLDATYP,  TABANYN  TIKTEITIN  TIIаNAǴY,   bizdińshe,   osy  derek  sekildi.

 Aıtpaqshy, dástúrli  ánshilerimizge bul ándi  budan keıin óziniń tól nusqasymen,  ıaǵnı  Mirjaqyp  mátinimen oryndasa  degen  ótinishimiz bar.

Ázirshe,  «Áýez» ben  «Qanattaldyǵa»  qatysty  sózimizdi  osymen  támam  ete turamyz.

 Yqylas Ojaıuly