BUU Qazaqstandy tez qartaıatyn elderdiń qataryna qosty

Árıne, bizdiń damýǵa degen senimimizdiń nyq ekendiginde daý joq. "Biraq qaısybir túıindelip qalǵan jaıttardy ashyp-ashyp kórsetkenniń artyǵy bolmaıdy"  deıdi sarapshylarymyz. 

Aldymen ómir súrýdi jasartý kerek Jalpy, adamı kapıtaldy damytýdaǵy eń birinshi qadam ol adamnyń ómir súrý uzaqtyǵy jáne memlekettiń jas urpaqpen tolyǵyp otyrýy. Saýatty adam kapıtalyn jasaý úshin eń mańyzdysy osy.

Adam ómiriniń uzaqtyǵy jaıynda  ótkende ǵana ultymyzdyń densaýlyǵyna jaýapty Densaýlyq saqtaý mınıstrligi: "Qazaqstandyqtardyń ómir súrý uzaqtyǵy 2015 jyly 69,01 jas, 2018 jyly 69,6 jasqa artyp, 0,59 jylǵa ósip otyr" degen-di. Resmı málimetter boıynsha Qazaqstandaǵy 65 jastan asqan tulǵalar sany 1,1 mıllıon adamdy nemese turǵyndardyń jalpy sanynyń 7,14 paıyzyn quraıdy.

Eń qyzyǵy sol, BUU sarapshylary Qazaqstandy tez qartaıýshy memleketter qataryna jatqyzady. Olardyń boljamy boıynsha 2050 jyly respýblıka turǵyndarynyń 25 paıyzyn qart adamdar quraıdy. Al mamandar "qartaıýshy ult bolýdan qoryqqan abzal" desedi. 

Bul rette akademık, Kamal Ormantaev: "BUU teginnen tegin Qazaqstandy qartaıýshy memleketterdiń qataryna qosyp otyrǵan joq. Resýrstyq qory mol Qazaq eli úshin adam kapıtalyn saýatty qalyptastyrý ıdeıasynyń bir bóligi bala týý kórsetkishin kóbeıtý. Eger  BUU mamandary boljap otyrǵandaı 2050 jyly elimizde qarttardyń kórsetkishi 25 paıyzǵa jetse onda buǵan shynymen alańdaýymyz kerek. Qarttyq deńgeıiniń ósýi memleketimizde eńbekke qabiletti adamdardyń kórsetkishiniń tómendeýine aparyp soǵady.

Mysaly, qazirde biz "qazaq ǵylymy qartaıyp barady" degendi jıi aıtamyz. Rasymen de bizdiń qazaq ǵylymynda eńbek etip júrgenderdiń deni 50-60 jasty quraıtyndar.  Ǵylymda jastardyń qarasy tym az. Sonda ózińiz oılap qarańyzshy, qartaıǵan emennen, jas emenniń bereri mol emes pe?! Demek biz úshin qaı salada bolsyn jastardyń jasaqtalýy ózekti. Bul adam kapıtalynyń saýatty qalyptasýyna oń yqpal etedi. Sondyqtan ómir súrýdi jasartý adam kapıtalyn ulǵaıtýdyń birinshi qadamy. Eger bizdiń memleketimizde jastardyń qarasy óser bolsa onda elimizde eńbek belsendiligi, bilim alýǵa degen qulshynys, iskerlik qarym-qatynastardyń nyǵaıýy artady. Demek qarttardyń ornyn únemi jastar basyp otyratyn bolsa bul da bir qundylyqtyń saqtalýy ispetti dúnıe. Sondyqtan naq qazir biz úshin bala týý kórsetkishin ósirip ómir súrýdi jasartqan jón. Eýrazııalyq ekonomıkalyq keńistik aıasynda Reseı men Belarýs elimen teń túsý úshin aldymen osy máseleni jolǵa qoıý kerek»,-deıdi.

Negizinen, adam kapıtalyna qatysty taǵy bir eskerilýi tıis dúnıe bul - eńbek ónimdiligi.  Sarapshylardyń paıymdaýynsha, adam kapıtalynyń 1 paıyzǵa ósýi eńbek ónimdiligin 3,81 paıyzǵa ósiredi. Eskeretini sol sońǵy onjyldyqta álemdik ekonomıka adam resýrsy esebinen damýda. Bul rette mamandar "Shyǵystyń tez qarqynmen damyǵan elderi adam resýrstaryn damytý men kompanııany jáne jalpy ekonomıkany tıimdi basqarýdyń jańa mehanızmderin daıyndaýda turǵylyqty halyqtyń mádenıetin (til, dástúr, mentalıtet) keńinen paıdalaný arqyly qol jetkizdi. Mysaly, Batystyń ındıvıdýalızmine kereǵar, Shyǵys halyqtarynyń mentalıtetine tán Japonııanyń "Z teorııasy" – ıaǵnı kompanııany ujymdyq basqarý júıesi álemdegi eń tıimdi ekonomıkany qalyptastyrdy" desedi.  

Rasymen de, halqy tyǵyz ári tabıǵı resýrsqa kende Japon eliniń eshbir resýrssyz alyp derjavaǵa aınalǵany bizdiń kózimizdi qyzyqtyrady. Al "bul el mundaı áleýetke qalaısha qol jetkizdi" degenge kelsek, mamandarymyzdyń deni "Japonııanyń óndiristi basqarýdaǵy "Z teorııasy" kez kelgen el úshin sabaq bola alady" deıdi.

Buǵan qatysty ekonomıst-ǵalym Jumadilda Baıahmetov:

"Japon eli josparly túrde "Z teorııasyn" qoldandy. Osyǵan oraı árbir óndiris orynyn ujymdyq basqarý arqyly damytty. Tutastaı alǵanda, japondar ózindegi tabıǵı baılyǵyn adam resýrsyn damytýǵa jumsady. Nátıjesinde, energııa kózderi aýysqanda esh zardap shekpedi. Olar eldegi eń basty resýrs adam ekenin erte túsindi. Mysaly, japondarda óz teorııalary boıynsha jumysshylary men menedjerleri bilimin naqty jumys ornynda ári qaraı shyńdaıdy. Olarda qyzmetkerdi jan-jaqty shyńdaý, damytý kez kelgen kompanııanyń qasıetti boryshy sanalady.

Kompanııalar shetelge oqýǵa qyzmetkerlerin asa kóp mólsherde jiberedi. Joǵary pozısııadaǵy menedjerler de turaqty testileýden ótedi. Ǵylymı zertteýlerdiń oshaǵy da sol kompanııalar. Ǵylymı jańalyqtardyń negizgi bóligi ýnıversıtetterde emes, kompanııalarda jasalady. Kóptegen kompanııalardyń jeke ǵylymı laboratorııalary bar. Mine, bizge de jekelegen kompanııalarda eńbek ónimdiligin arttyrý úshin, adam kapıtaly óz jemisin berýi úshin osyndaı arnaıy teorııa qalyptastyrǵan jón. Biz túbegeıli ınnovasııasy damyǵan el bolýy úshin árbir óndiris oryndaryna osyndaı mindetttemeler júketegenimiz jón. Olaı etpesek eńbek ónimdiligi de, jumysshylar belsendiligi de artpaıdy",- deıdi.

"Abzalynda bir eki ǵana salanyń turaqty damýyna qarap, eldiń básekege qabilettiligin anyqtaýǵa áste bolmaıdy. Bul rette ekonomıst-sarapshy Toǵjan Shaıahmetova:  "Eldiń jan-jaqty damýynda óndiristiń alatyn orny erekshe. Qoǵam turaqty damýy úshin, básekege qabiletti bolýy úshin adam kapıtalynyń róli 60 paıyzdan joǵary bolýy qajet. Sońǵy derekter boıynsha, Reseıde adam kapıtaly 11 paıyz eken. Bizde naqty derekter joq. Damyǵan elderde adam kapıtaly 54 paıyzǵa deıin jetedi. Bizge bolashaqta adam kapıtalyn kem degende 6 esege kóbeıtý kerek. Qazir bizdiń adam kapıtalymyz 8 bolsa, qalǵan kapıtalymyzdyń 90 paıyzy shıkizattyń enshisinde. Shıkizatty qospaǵanda, sońǵy 3 jylda óndirip, eksportqa shyǵarǵan taýardyń úlesi 14 paıyzdan 10 paıyzǵa tómendedi. Munaı óndirý salasyna kelsek, bul – halyqqa emes, olıgarhtarǵa qyzmet etetin sala.. Sondyqtan bolashaqta adam kapıtalyn damytý úshin ár adamǵa turaqtandyrý qorlaryn qurý joǵaryda atalǵan máselelerdi sheshýdiń túıini bolmaq", - dedi.

Qarlyǵash Zaryqqanqyzy