Biz nege 16-ny, 31-di, 37-ni eske alamyzda, 28-di tasada qaldyryp qoıamyz?

Búgin jazyqsyz jappa shekkenderdi jáne asharshylyq qurbandaryn eske alyp, kúrsinip jatyrmyz. Tarıhty jadymyzǵa jıi eske alyp turǵan durys. Sol arqyly ótkenimizge oı jiberip, keleshegimizdiń qamyn jasaımyz. Desek te osy biz nege 16-ny, 31-di, 37-ni eske alamyzda, 28-di tasada qaldyryp qoıamyz. On altyda dúrbeleń bolyp, bılik aýysty, kóterilis boldy. Almaǵaıyp aýqyt boldy. Otyz birde ujymdastyrý bolyp, arty asharshylyqqa aınalyp, biraz halyqtan aıyryldyq. Otyz jetide bar oqyǵan azamattarymyzdan aıyrylyp, tanym túsinigimizden aıyryldyq. Osy ortada jıyrma segizinshi jylǵy qazaqtyń basynan ótken qasiret qalyp ketedi. Shamasy bizdiń ǵalymdar baılarǵa «jany qas pa?» degen oı da keledi. Sol Alashtyń ardaqty azamattarynyń artynda qazaqtyń jomart baılary turdy ǵoı. Máselen, "Qazaq gazetin" qazaq baılary qarjylandyryp turdy. Ony keıbir zertteýshiler «Qazaq gazeti ózin-ózi qarjylandyrdy» degen pikirdi bildiredi. Tipti, sol "Qazaq gazetin" jaýyp tastaǵanda, qazaqtyń baılary jylqylaryn sadaqa etip berip, salynǵan aıyppuldy tólep, gazettiń jumys jasaýyn toqtatpady. Qazaq baılary kimder edi? Qazaqtyń bar baıy jaqsy boldy deı almaımyz, desekte jaman bolǵan joq. Bizdiń qazaq dalasynda sol kezdegi Eýropadaǵydaı nemese Reseıdegideı baı men kedeı arasynda alshaqtyq bolǵan joq, ol – bir. Ekinshiden, belgili dárejede ıslam ustanymdarynyń bolýy baı men kedeı arasynda dáneker bolatyn zeket jáne sadaqa sııaqty nárselerdiń bolýy baı men kedeı arasyn jaqyndattyrýshy faktorlar boldy. Oǵan qazaqtyń salt-dástúrindegi aǵaıyngershilik, jylý jınap berý, qamqorlyq jasaý degen jón joralǵylardy qossańyz, baı men kedeı arasy, bizge komýnıster aıtqandaı, arazdyq boldy deýge kelmeıdi. «Baı bolsań halqyńa paıdań tısin» degendi qazaq baılary barlyǵy bolmasa da, kóbisi osy ustanymdy ustandy. Musa bı, ári qazaqtyń baıy Baıanaýylda mektep ashýy tarıhı dálel bolady. Odan bólek meshit pen medrese salǵan qazaqta qanshama baılar bar. Jaı baı ǵana emes, jomart baılar boldy. Biz osy jıyrma segizdegi qasiretke mán bermeı otyrǵan sııaqtymyz. Bizde asharshylyq boldy. Ol ujymdastyrýdan bastaldy. Keńestik júıe oǵan daıyndyqty aldymen qazaqtyń aýqatty baılarynan aıyrýdan bastady. Qazaq baılary sol zamandaǵy ekonomıkamyzdyń tiregi bolǵan býyn bolatyn. Oılańyz, ekonomıkalyq tirekten, býynnan, qazirginiń tilimen aıtqanda, ekonomıka boıynsha menedjerlerden jáne bıznes elıtadan aıyryldyq. Orta tap pen joǵarǵy taptan túgeldeı aıyrylýymyz arqyly álsiz tómengi tap qaldy. Ekonomıkada memlekettiń negizgi tiregi ol orta tap deıdi. Qazirgi elimizdiń basty saıasatynyń biri orta tapty qalyptastyrý degen bolyp jatyr. Baılardyń malyn tárkilep elge taratyp berdi. О́zderin Sibirge ıt jekkenge aıdap kete bardy. Qazaq baılarynyń baılyǵyn bólisip alǵan halyqta shyn máninde qýat bolmady. Sonymen birge sol zamanǵy basqarý tájirıbesi bolmady. Máselen, osy toqsan úshinshi jyldary sovhozdar taraǵanda qoıshylardyń aldyna myńdap maldy jekemenshigine aınaldyryp bergen ádil sovhoz basshylary boldy. Álgi qoıshylardyń basym bóligi sol malǵa ıe bola almady. Tipti keıbiri bir aptanyń ishinde joq qylyp jibergenderi boldy. Sebebi nede? Ol qoıshyda basqarý, josparlaý, esep qısap sııaqty bilimder men tájiırbelerden jurdaı bolatyn. Sodan oqystan kelgen baılyqqa ıe bola almaı qaldy. Eńdi qazaqtyń jıyrmasynshy ǵasyrdaǵy baılaryna kelsek, olar óz zamanyndaǵy mal sharýashylyǵyn jetik meńgergen menedjerler edi.

Bizdegi ǵylymı tarazy máselesi jaıly sóz qozǵar bolsaq. Osy kúnge deıin sovet pen komýnısterdi qansha jamandasaq ta áli kúnge solardyń bizge jasap bergen ǵylymı ádisnamasynan bas tartqymyz kelmeı kele jatyr. Áli de «baı» degen «jaman» uǵymy retinde qabyldaımyz. Eger bulaı qabyldamaǵanda búgingi kúni qazaq baılaryn jazyqsyz baılyqtaryn tárkilep, sibirge jer aýdarǵanyna mán bergen bolar edik. Máselen, halyq jaýy jalasynyń qurbandarynyń urpaqtaryna keńes ókimeti qalaı qysym jasasa, qazaqtyń baılarynyń urpaqtaryna sondaı qysym jasap, olardy oqytpaı, bilim bermeı tastady. Oǵan tarıhı dálelder kóptep kezdestirýge bolady.

Iá, qazirgi qoǵamymyzda toqsanynshy jyldardaǵy jekeshelendirýde bar baılyqty barynsha basyp qalǵandar baılardyń bálkim basym bóligin quraıtyn bolar. Osylarǵa halyqtyń, zııaly qaýymnyń da ishteı bolsa da jek kórýshiligi bolýy múmkin. Degenmen de, jańa baılarǵa degen jek kórýimiz ben keshegi keńestik ıdeologııadaǵy baılar «jaman» degen túsinikte qalyp qoımaýymyz qajet. Dálirek aıtqanda, jıyrma segizde japa shekken qazaqtyń býrjýazııasyn aıtyp otyrmyn.

Túıindeı kelgende, osy kúni jıyrma segizde jazyqsyz japa shekken qazaq baılaryn da eske alǵan durys.

Ahmaganbetov Rýslan, Saıasattanýshy