Qoja Ahmet Iаssaýı kesenesiniń salyný syry: Úndistandyq usta qyryq metr bıikten qulady

Qazaq ıdelogııasy Iasaýıden bastaý alady.

Bir Fatıha úsh Yqylas oqyp, Qoja Ahmet Iassaýı men Ámir Temirdiń  múbarak rýhyna baǵyshtap, bir Allannyń atymen bastaımyn.

Qyryq ýázirdiń ortasynda saltanaty jarasqan álemdi jaýlaýshy ámir Temir keledi, saıyp qyran jigitterdi arqasyna kótergen sáıgúlik tulparlar osqyryna, aýyzdyqpen alysa jeńil basyp, shapshań júredi, sar dalanyń qumdy borany toqtaýsyz gýildep, qulaqtaryn tundyryp, kózderine shań úrleıdi. О́z tegin han áýletine baılap, Shaǵataı áýletinen Qyzyr qojaǵa kúıeý bolǵan Temir, jas toqalǵa arnap kóńil ashar baq saldyrǵaly bala minez darydy, qatal bıleýshi jumsardy, shaǵyn eldimekenge taıap júristerin baıaýlatty, jol shetinde bes-alty bala oınap otyr, kilt toqtaǵan ámirshini, saz balshyqtan úıshik jasap otyrǵan balalar eler emes, óz aldaryna bir patshalyq.  

 —Balaqaılar, ne oınap otyrsyńdar?

 —Jánnatta turatyn saraı jasap jatyrmyz.

 —Jánnatta turatyn saraı?

 —Iá, jánnattaǵy saraı, —dep shúńirek kóz sar bala moınyn bura qarady.

 —«Jánnatta turatyn saraı»,-dep patsha qaıtalap tań qaldy.

 —Eı, bala úıińdi maǵan sat.

 —Qansha aqsha?

 —70 dırham. Bul kisi patsha, patshaǵa satyp bere me eken?", — dep ýázirlerdiń biri sańq etti.

Jaıshylyqta aıaǵyn jerge tıgizerde oń jaǵynda on adam, sol jaǵynda on adam kóterip alatyn patsha bul joly eshkimge qaramaı birdeńeden qurqalǵandaı, aqsaq aıaǵyn umyta attan tez tústi.

 —Mine 70 dırhamyń, ala-ǵoı.

 —Aqshany alǵan bala, úıshikti hannyń qolyna ustatty.

Balamen bala bolǵanyńyz qalaı?,-dep ýázirler ishterinen kúńkildesip júristerin ármen qaraı Túrkistanǵa jalǵaı berdi.

Sol tún Ámir Temir tús kórdi.

Mahshar alańy, kún tóbede tónip tur,  kúıdirip, órtep barady, tek Quran oqyǵandar kóleńkede. Adamdar ǵarasat maıdanyna jınalýda... El aldaǵan alaıaqtar betimen jer súrip jyljyp keledi, kisi aqysyn jegender men paraqorlar qarnymen syrǵyp keledi... bireý basymen, bireý qolymen júrip barady... toqal eshki múıizi bar eshkige ketken esesin suraıtyn shaq ta jetti... kúnáharlar laýlaǵan ottyń shyńyraý quzyna shyńǵyra qulaýda, bóten áıelge kóz súzgenderdiń ıisi alystan múńkıdi, túsik tastaǵan men túsik tastatqandar zına kúnásy men birge kisi óltirgen jaýyzdardyń qatarynda otyny tastar men adamdar bolǵan tereń shuńqyrlarǵa toqtaýsyz qulaýda...Alapat qoqynysh...

Ámir Temir Sırat kópirine taıady, ony kútip kóp adam tur, óz halqy shý-shý etip, ketken aqysyn suraı bastady, Temirdiń kózi sharasynan shyǵa shoshydy, jazyqsyz ólgender qunyn daýlap, jaǵasyna jarmasty, patsha qalshyldap ketti, iri deneli Málık perishte laýlaǵan qyzyl ottaǵy máńgilik turaǵyn kórsetti. Áp-sátte baladan satyp alǵan úıshigi kóz aldynda úlkeıdi, jánnattan bir záýlim saraı boldy. Shoshyp oıanǵan Ámir patsha ertemen keshegi balalarǵa jetýge asyqty.

Balalar shý etip sálem berdi.

—Búgin taǵy bir úıshik satyp ber, balaqaı.

–Mine,70 dırhamyń.

 –Búgin baǵasy 700 myń dırham.

–Balam-aý, keshe ǵana, 70 dırham edi-ǵoı.

–Ia, 70 dırham bolǵan. Búgin 700 myń dırham, túnde tús kórdińiz-ǵoı.

Kóziniń oty jaryq etken patsha, «bar qazynam seniki bosyn balam»,- dedi.

– Túrkistanda jatqan Qoja Ahmet Iassaýı óte úlken áýlıe, túrkiniń piri, toqsan toǵyz myń shákirti tárbıelegen, mashaıyqtary Urym men Qyrymǵa, Maǵryp pen Mashyryqqa ilim tartqan, siz basyna úlken kesene turǵyzyńyz, maǵan bergen qazynańyz sol bolsyn,- dedi bala ishten oqyp týǵandaı.

                                                                   ***

Qoja Ahmet Iassaýı qabirine jaqyndaı bere Ámir Temirdiń aty aıaq astynan jalt etip úrikti, altyn jalatqan zerli telpegi basynan ushyp ketti, attan tez túsip, ıilip bas kıimin kıip, áýlıege qurmet kórsetip, jaıaýlap bardy. Patsha Temir sol kúnnen bastap Jaratýshyǵa jaqyndaýdyń jolyna tústi. Túrkistanǵa Ázirbaıjan, Parsy, Úndistannan aty shyqqan ataqty eki júz sáýletshini aldyryp, keseneniń jobasyn syzdyrdy, taýdan tas oıyp, kirpish kúıdiretin bas bostandyǵy bar, aqyl-esi tolyq, kámeletke kelgenderden bes júz sheberdi qasyna qosty, olarǵa basshy etip Irandyq Máýlen Ýbaıdýlla Sadyr ustany qoıdy. Úndistannan tas tasýǵa toqsan bes pil ákeldi, saǵyz topyraqqa qustyń jumyrtqasyn qosyp, qymyzben ıledi.

Ámir Temir qurylysshylarǵa: «Alla dosynyń kesenesin salýdasyzdar, sizder sahar ýaqytynda ǵusyl alyp, bes azanmen terbelip namaz oqyp, kúsh jınańyzdar. Ár namazda dáret jańalyp, dáretsiz jer baspaı, ár kirpishti Alla atymen qalańyzdar. Aqsham namazymen jumys kúni aıaqtalyp, quptan namazymen uıqyǵa ketińizder, beısenbiden jumaǵa qaraǵan tún tasbıh namaz oqyp, juma kúni demalasyzdar, Allaǵa jaqyndap juma oqısyzdar»,- dedi.

Aspazdar tolyq dáretpen bir Iаssyn, Aıatýl kýrsı, Falaq, Nas súrelerin oqyp demin ishine jutyp, tamaq jasasyn, adal tamaq adam janynyń ózegi, ishken tamaq barlyq isimizge tikeleı áser etedi. Balyqtyń ózi sýda zikirin toqtatqanda qarmaqqa ilinedi, ony jesek namazda oıymyz bólinip, jalqaýlyq paıda bolady, sol sebepti  úlken aýsyz aýlanǵan balyqty jemeı, Jaratýshy Quranda madaqtaǵan naǵyz taqýalarǵa eliktep, Alla razylyǵy úshin jumys isteńizder. Sonda bizder Allanyń raqmetine bólenip, Paıǵambarymyzdyń aq týynyń astyna shapaǵatyna qaýyshyp, Qoja Ahmet Iassaýı áýlıeniń sharapatyna bólenemiz,-dep júrekten shyqqan sózin aıtty.

Sahar ýaqyty, jazdyń bozamyq túni, sol túnniń sońǵy súri úrlenip, qarańǵynyń kóbesi sógildi, dalaǵa shyqqan Sadyr óz kózine ózi senbeı tań qaldy, qabyrǵa qulap jatyr, kúni boıy asqan taqýalyqpen qaıta qalady, azanda taǵy qulap jatqan qabyrǵany kórip, patshaǵa kisi shaptyrdy. Temir patsha sol túni ózi kúzetke turdy, kóz ilmeı kúzetti, túnniń alǵashqy súri úrlengende hannyń uıqysy qysty, qolyn kezdigimen kesip qanyn aǵyzdy, hannyń uıqysy taǵy keldi, uıqysyn odan saıyn ashý úshin qolyna tuz septi, kenetten bir alyp kók ógiz paıda bolyp qabyrǵany qulata bastady.  

Han ógizdiń súrkeıli túrin kórip, esi shyǵyp,talyqsyp qalǵyp ketti, túsinde basyna aq sáldesin úsh qyrlyǵyp oraǵan, keń mańdaıly, qoıý qasy tostaǵandaı sharaly kóziniń ústinde qup jarasqan, júzinne nur tamǵan, qyr muryndy, qulaǵynyń syrǵalyǵy at jaǵyna qup jarasqan sulý músindi, qyzyl shyraıly Iassaýı atasyn kórdi:

–Eı, ámirshi, áýeli ustazyma kesene turǵyz.

–Usatazyńyz kim?

–Paıǵambarymyzdyń amanatyn maǵan jetkizgen Arystan bab.

–Ustazyńyz qaıda?

–Otyradyń mańynda.

Sadrdyń qulady, taǵy qulady,- degen úninen oıanǵan Temir biz áýeli Iassaýı atamyzdyń ustazy Arystan babtyń basyna kesene turǵyzbaı bolmaıdy eken, hıkimet sonda dedi.

Otyrarǵa jete aldyǵa basqan qadamdary keıin tartty, attary alǵa baspaı tabandap artqa shegindi, aq taıaǵyn qolyna ustaǵan aq saqaldy shal qoıyn  jaıa bularǵa jaqyndap, jol bolsyn jigitter dedi.

–Áleı bolsyn.

–Qaıda ketip barasyzdar.

– Qoja Ahmet atamyzdyń ustazy Arystan babtyń súıegin izdep baramyz.

–Bala kezinde ákesi Ybyraıym ataǵa «aram shópiń jerdi qapsyn, adal jemisiń bizdi tapsyn»,- degende birden aram shóp solyp qalǵan eken jaryqtyq, áýlıelik týa bolady, sol atamyzdyń ustazy deńder. Árýaty jerden at úrkedi degen, mańyna taıap qaldyńdar.

–Súıegin qalaı tapsaq bolady ata.

–Ol ońaı, meniń myna qoılarymdy aıdaıyq, qoı qaı jerdi baspaı aınalyp ótse sol jer, áýlıe qaıtys bolǵan soń qynynan shyqqan qanjardaı rýhy erkin sharlaıdy, senderdiń attaryń birdeńe kórip tur- dep qart shopan nyq sóıledi attyń qulaǵyna qarap:

–Men bilmeıtin nárseler ne degen kóp,- dep Temir patsha ózine osy jumysty júktegen jánnataǵy úıin satqan oıyn balasyn esine aldy.

Toqtaýsyz jel soqqan aýmaqty qoılar esh baspady, qansha aıdasa da aınalyp qashty, qarabas jel bir tynbaı soǵyp tur. Eshkiniń saqalyn qosyp balshyq ılegen olar qalyptasqan jumys tártibimen Arystan babqa  kesene turǵyzýǵa kiristi, ár beısenbi keshte hatym jasap, juma saıyn názir sadaqa tartyp, Otyrar ejelgi jurtyna barynsha taǵzym etti. Qurylysshylar esh sharshamady, adamdar aýyrmady, azanda turǵanda qabyrǵa ósip qalǵandaı kórindi Sabyr ustaǵa, ǵalamat kesene tez bitti.

Túrkistanǵa asyǵa jetken Ámir patsha Toqtamys hannyń eski keseneni tonap ketkeni esine túsip, jumystyń basynda kúndiz túni birge boldy. Temirdiń janynda sansyz perishte qyzmet kórsetti, ádemi oılar basynda saýlady. Rýhanııaty túnde kúsheıdi, tahajút namazyn qaza jasamady. Bir kúni túnde Temir patshanyń  qytaıǵa ǵazaýat soǵysyn júrgizý oıyna keldi, patsha óz  quziretin paıdalanyp, qansha kóp qaýymdy musylman jasasa, Allaǵa sonsha tez jaqyndaıdy, qytaıdan kóp qaýym joq, Temir qabaǵat qýandy. Allaǵa shúkir etti. Qurylys bite Qytaıǵa qasıetti ǵazaýat soǵysyn ashýdy oılady.

Kesene kireberisiniń tómendeý bolǵanyn baıqaǵan Temir patsha qaıta kótertip jóndetti, til jetpes tylsym metafızıkalyq hıkmetterdiń ishinde qurylys júrdi, áýlıeniń qabiriniń ústine Qyzylbastyń elinen jasyl tústi altynmen zerlengen qulptas japqyshty arnaıy aldyrdy, sol sátte Iassaýı atanyń kózi ashyq jatqanyn Temir patsha kórdi.

Qurylys kúmbezinde baıqaýsyzda jel shyǵaryp, eleýsiz qaldyrǵan úndistandyq usta qyryq metr bıikten qulady, perishteler qanatyn tósep janyn saqtap qaldy. Ámir Temir jalbyr shapan kıgen aqsaqaldy shaldy birneshe ret baıqady, Sadyr ustaǵa Qyzyr (ǵ.a) ár kez aqyl kórsetip, jetekshi boldy, janynda birge júrip ishki bıiktigi esh dińgeksiz otyz toǵyz metr, syrtqy bıktigi qyryq eki metrge deıin kótertti, záýlim keseneni bir shegesiz, temirsiz turǵyzdyrdy, jel qaǵar men jaryq túsip turatyn tesikterdi asqan arıfmetıkamen jasady,  syrtqy uzyn qabyrǵa «Sýbhan Alla, ýalhamdılılla, Allahý akbar»,- dese, enine «Taǵdyrdy Alla jazady, adamdar soǵan sebep jasaıdy»,- dep kirpishti qııýlastyra san túrli túspen perishteler túnde áshekeıledi. Qarnaqta Ábdilázız Sharafýddınuly  Terbezıge salmaǵy eki tonna bolatyn alyp taı qazandy jasap, tóbedegi kúmbezdiń dál astyna qoıdy. Tý jasatyp oǵan Alla esimi men Paıǵambarymyzdyń esimin, tórt dosynyń atyn eki jaǵynan birdeı oqylatyn etip, hıkmetpen jazdy. Syrtyna adam aqyly jetpeıtin álemniń ǵajaıyp qurylysyna aınaldy. Qurylystyń biteıin degenine kóńili jaılanǵan Temir patsha keseneniń batys jaq túbinde túnep, ıstahara namazyn oqydy, azanmen kóńilsiz oıandy,  ǵazaýat soǵys jolynda jan úzgen adam shahıt bolady,-dep patsha qalyń qolyn bastap qytaıǵa sýyt soǵysqa attandy, jolda tuıyqsyz aýyryp, Temirdiń taza rýhy denesinen ushyp shyǵyp, Máýarannahr jerin sharlap ketti, qalyń perishte talasa-tarmasa kóterip, ony baladan satyp alǵan jánnattaǵy úıine áketip bara jatty...

Boz dala aldyńǵy tolqyn aǵalar, sońǵy tolqyn iniler bolyp, báz baıaǵysynsha kári tarıh múlgıdi, atalarynyń ómirde bolǵanyna shubalanyp, ózderiniń erteń munda bolmaıtynyna esh senbeıtin adamdar Túrkistan jerindegi Ámir Temirdiń myzǵymas bıligi dep taltańdaı basyp, kesene janynan ótip barady....Qyzara batqan kúnniń  sońǵy shapaǵy áýlıeniń alyp kúmbeziniń basynan súıip tur, qyzben-jigit qoltyqtasyp, sol qaptaldaǵy qorǵanǵa shyǵyp barady...Orystar zeńbirekpen atqylaǵanda qoryqpaǵan Qyzyr (ǵ.a) bulardan qorqa kesene ishine enip barady.

Nurhalyq Abdyraqyn