Qazaqqa qamshymen tartyp jiberetin tentek minez jetispeıdi

Toleranttylyq degen jattandy sóz bar. Maǵynasy tózý, shydaý, kómpis bolý degendi bildiredi. Bylaısha aıtqanda jumsaq, jalpaqshesheı minez tanytýyń kerek. Sol toleranttylyǵymyz bolar, elimizde 140 ult bar dep, eki qytaı, bir grek bolsa da tóbemizge shyǵaryp qoıatynymyz. Shyndap kelgende, bunyń bári bos áńgime. Talaı jyl ózgeniń tabanynda taptalyp, basylyp-janshylyp kelgen qazaqqa qazir qojalyq eter asaý minez aýadaı qajet.

Jasyratyny joq, qazaqtar óziniń elinde, óz jerinde júrse de tómenshiktep, basqalardyń aldynda jasqanshaqtap turady. Onyń ústine, «orystar myqty, nemister keremet, kárister isker, sheshender kúshti» degen qyzyl aýyz jarnamalar jaqsy aıtylady da, qazaqtyń kemshiligi terilip, mazaq etilip, «beıshara ekeni» qulaqqa sińirilip jatady. Bul úrdis áli de jalǵasýda. Sózdiń jany bar deıdi, qazaqtyń minin Abaıdan asyryp aıtqan adam joq shyǵar, biraq jurttyń bári Abaı emes. Sol úshin, únemi ózimizdi jerleı bergenshe, jigerlerndiretin, rýhyn kóteretin, el men jerdiń ıesi ózi ekenin esine salyp otyratyn syndarly sóz kóp aıtylý tıis.

Tek sóz ǵana emes, bizde óz jerimizdiń qojasy ekenimizdi bildiretin tentek minez, tebindi áreket te bolýy qajet. «Albasty qabaqqa qaraı basady» degen. Kerek kezinde ultty qorlap, qazaqty mazaq etkenderdi, shańyraqqa qaramaı shikireıip, aıaǵynyń astyn kóre almaı alshańdaıtyndardy qabaqpen yqtyryp, sespen jynyn qaǵatyn aıbar men qaharǵa ıe bolýymyz kerek. Sebebi, qurmettegendi emes, qoryqqandy syılaıtyndar kóp.

Aqyn О́tejan Nurǵalıev bir suhbatynda «Ár qazaq ózin ardaq tutatyn qasıetti qashan jáne qalaı qalyptastyramyz?» degen suraqqa «ol sen baıyǵanda bolady. Segiz qabatty úıiń, janynda bir gektar jeriń, tipti kishkentaı tikushaǵyń bolǵan kezde, sen olardy qolyń dirildemeı qorǵaıtyn bolasyń. Ol úshin qazaqtyń árbireýi yrysy shalqyǵan baı bolýy kerek. Mysaly, qazaq anaý az sheshenge eshteńe deı almaıdy. Kezdesse – sálem berýi, kerisse – jaı ókpeleýi múmkin, biraq tıise almaıdy. Al sol sheshendi «nege úıimniń aldynan kókirek kerip ótesiń?» dep qamshymen tartatyn qasıet darysa, keremet bolar edik. Men qazaqta sondaı minez bolǵanyn qalaımyn. Biraq soryna qaraı, bul qazaq oǵan jete almaı jatyr» dep jaýap beripti. Quptaıtyn sóz. Bul jerde qamshy beker aıtylyp turǵan joq. Ol jaı atqa mingende paıdalanatyn qural ǵana emes, qazaqtyń qolyndaǵy qarýy, boıyndaǵy aıbary, bolmysyndaǵy tentek rýhy. Burynǵy qazaq, qaıratty qazaqtyń ór mineziniń sımvoly.

Sózimiz dáleldi bolýy úshin jazýshy Tileýhan Jaqypbaıuylynyń «Dala bozdaqtary» romanynan bir epızot keltireıik.

... «Kóben otyrǵan úıge sý quıý kózi tuzdaı, qyr muryndy, ımıgen, shashy kúzgi seleýdeı shekara soldatyna buıyryldy. Esik aldynda taǵy bir sondaı sodat, kıiz esiktiń oramyna bir qolyn asyp, ishke suǵyna qarap tur. Sý úıdiń oń jaǵynan bastap quıylyp, Kobenge kelgende ol jaqtyrmaı oramaldy alyp, qolyn súrte bastady. Sý quıǵan soldat buryla bergende, qylyshynyń saby jasyl máýti taqııamen otyrǵan Kóbenniń shekesine «tyq» ete tústi. Ony orys soldaty ańdamady. Kóben jastyǵynyń astyna kóldeneń tastap qoıǵan tobylǵy sapty qyzyl qamshysyn sýyryp aldy da, eńkeıip sý quıyp turǵan soldatty maı quıryqty qıǵashtaı tartyp ketti. Soldattyń sary tústi shalbarynyń quıryǵy bókserilip, jalbyrlap shyǵa keldi. Qolyndaǵy qumandy elegenge «tars» etkizip tastaı salyp, «baj» etken qalpy esikten qan-josa bolyp shyǵa jóneldi. Kóben:

– Atqa qonyńdar! – dep buıyrdy da, shyqqan soń at ústinde aıqaı salyp:

– Aǵaıyn qandastyǵyn umytsa, ony aıtýǵa qaqylymyz. Butabaı bolystyń asyna dini jat orysty aralastyryp, qylyshymen shekemdi qaqtyryp, oıyna kelgenin istedi. Orysqa bizdi nege qorlatyp sabatady? Jaýlasam deseń shyq! – dep atyna qamshy basyp tarta jónelgen...»

Aqyn О́tejan da osy ór rýhty, namysyn taptatpaıtyn, keýdesin batyrmaıtyn tektilik kerektigin ańdatyp otyr. Keshegi batyr Kóbenderdiń qaısar bolmysy búgingi urpaqqa da kerek. Únemi tolerantty bolý ol ulttyń mádenıettiligi ne órkenıettiligi emes, jigersiz, ynjyqtyǵy da bolmaq. Jumsaq sózge aldanyp, jumsaq minezben júre berseń, basqalar seni julmalaı beredi.

Jebe NOIаN