WashingtonPost: Reseı Ýkraınadan keıin Qazaqstanǵa aýyz sala ma?

Jaqynda AQSh-tyń WASHINGTONPOST basylymy Qazaqstannyń qazirgi saıası pozısııasyn ózinshe bajaılaı kele tujyrym jasaǵan kólemdi maqala jarııalady. Mıshel Bırnbaým (Michael Birnbaum) AQSh jýrnalıstiniń 2 mamyr kúni jaryq kórgen maqalasyn «Qamshy» portaly qazaq tiline aýdaryp, nazarlaryńyzǵa usynýdy jón kórdi.

Astana, Qazaqstan - Qazaqstandaǵy saıası jaǵdaılardyń aqyry Ýkraına ssenarıine ákelip soǵý múmkin. Sebebi, Qazaqstandaǵy orys ultshyldarynyń el terrıtorııasynda orys tiline qysym jasalyp, shekteýler qoıylyp jatqanyn eskertedi.

Byltyr, Reseı dál osyndaı jeleýmen Ýkraınadan Qyrymdy tartyp alǵan bolatyn.

Bıylǵy jylǵy saılaýda Prezıdent Nazarbaev 98 paıyzǵa jýyq daýys jınap, kezekti jeńisine jetti. Alaıda, 74 jastaǵy Nazarbaev ózinen keıin taqqa otyratyn kandıdatty (muragerin) áli atap kórsetken joq. Qazir, eldegi eki ulttyń da ókilderi Prezıdent Nazarbaevtan keıingi eldegi saıası ahýaldarǵa alańdaýshylyqpen qaraıtyny málim.

Qazaqstan halqynyń 1/4-in orys halqynyń ókilderi quraıdy. Iá, Qazaqstandaǵy orys ultshylarynyń da aıtary sol Ýkraınadaǵy orys dıasporalarynykindeı. Bir ssenarıı. Keıbir orys ultshyldary qazirdiń ózinde, tildik jaǵynan qysym kórip júrgenderin aıtýda. Olardyń aıtýynsha, Qazaqstanda orys tili aıasynyń tarylýy kóptegen keleńsizdikterge ákelip soǵýda. Tipti, keıbir etnıkalyq orystar Kremlden atalmysh máselege qatysty kómek surap, habarlasqan. Dese de post-keńestik apparatshy Nazarbaev Qazaqstandaǵy orys etnıkasyna asa qamqorlyq tanytatyny belgili. Al Qazaq lıderi el ishinde etnıkalyq alaýyzdyqty boldyrmaýǵa ýáde etken.

Prezıdent Nazarbaev, saılaý aldynda Qazaqstan halqy assambleıasymen kezdesýinde (kongress etnıcheskıh grýpp, prednaznachennyh dlıa postroenııa kross-kýltýrnoe edınstvo)"Biz Qazaqstanda etnıkalyq radıkalızmdi boldyrmaý úshin barlyq sharalardy atqaramyz",-degen bolatyn. Ol byltyr, el terrıtorııasyndaǵy seperatızmdi boldyrmaý úshin, naqty tapsyrmalar berip, jazany kúsheıtken. Sondaı-aq, Nazarbaev myrza etnıkalyq qazaqtardy elge qaıtarýǵa bar kúshin salýda. Ol Qazaqstandaǵy etnıkalyq orystar eldiń soltústik aýmaǵyna shoǵyrlanǵan.

Al Reseı Prezıdenti Pýtınniń Reseı jastarymen kezdesýinde jasaǵan málimdemesi Qazaq qoǵamynda daý týdyrdy. Ol byltyr, jastarmen kezdeskende "Prezıdent Nazarbaev tuńǵysh bolyp Qazaq memleketin qurdy. Buryn qazaqtarda memleket bolmaǵan bolatyn", degen bolatyn. Sol kezde Pýtın búkil álemdegi orys tildilerdiń quqyǵyn qorǵaıtynyn aıtqan edi. Qazirgi tańda, Qazaqstan ýran óndirisi jóninen álemdik lıderler qataryna kiredi. Al Reseı óz kezeginde býfer retinde ról oınaýǵa nıetti ekeni taǵy ras.

"Nazarbaevtan keıin biz ótpeli kezeńge aýysamyz. О́te qaýipti ótpeli kezeńge! Tipti, Pro-reseılik seperatıster eldiń shyǵys terrıtorııasyn basyp alǵany sekildi, Ýkraına ssenarıi bizde de qaıtalanýy múmkin. ", - deıdi saıasattanýshy Dosym Sátpaev.

Qazaqstan óte názik saıasatty ustanyp otyrǵan memleket. Ol kóp ultty. О́ıtkeni, burynǵy keńester odaǵy tusynda Qazaqstan saıası qoqys alańy rólin atqarǵan. Keńes saıasaty men soǵys jyldarynda munda saıası deportasııaǵy túsken (jer aýdarylǵan) túrli etnıkalyq toptar men tutqyndar jer aýdarylyp ákelingen. Sodan beri, olar osy jerge turaqtap qalǵan. Osylaısha, túrli ulttardan quralǵan memleket 1991 jyly táýelsizdik alyp, burynǵy partııa ókili Nazarbaev myrza eldi basqaryp keledi. Ol sondaı-aq, osy ulttardy tatý-tátti, uıystyryp basqarýda. Prezıdent Nazarbaev halyqtyń basym kópshiligi tutynatyn ıslam dinine jol ashyp, musylmandarǵa kómek berdi. Sonymen qatar, ol eldegi ekonomıkalyq saıasatty da óte utymdy sheshe bilýde. Ol Reseı men Qytaıdyń ortasynda otyryp, solarǵa ǵana arqa súıemeı, Batys elderimen de baılanysyn arttyrdy. Sonyń nátıjesinde AQSh qazaq munaıyna mıllıardtaǵan ınvestısııa saldy.

Degenmen, Qazaqstan etnıkalyq qarama-qaıshylyqtar men janjaldardan taza emes. Qazaqstannyń 38 paıyz halqyn etnıkalyq orystar quraıdy. Bul 17 mıllıon halqy bar eldiń besinshi bóligi sekildi. Al resmı derekterde Qazaqstan halqynyń 66 paıyzyn qazaq ulty quraıdy dep kórsetilgen jáne bul kórsetkish ósýde. Sebebi, Prezıdent Nazarbaevtyń etnıkalyq qazaqtardy ata jurtqa ákelý saıasaty bar. Kóptegen orys etnıkasy ókilderi Reseıge qonys aýdarýǵa májbúr bolǵan. Al Qazaqstanda qalǵandary "bular Nazarbaevtan keıin basqa saıasatty ázilep jatyr. Qazirdiń ózinde memlekettik qyzmetter men áleýmettik ortada bizdiń tilimiz, dinimiz shektelýde",-deıdi.

Bul jerde BAQ-tyń da róli erekshe. Mysaly, keshegi Qyrym anneksııasy kezinde barlyq reseılik telearnalar nasıonalıstik júıege aýysyp ketti. Bir ǵana mysal, "Kıev etnıkalyq orystardy aıaýsyzdyqpen óltirýge daıyn" degen materıal jaryq kórdi ǵoı. Sol sekildi, Qazaqstandaǵy birqatar, buqaralyq aqparat quraldarynyń da kózdegeni Reseı múddesi ekeni anyq. Ýkraınada qaqtyǵystar bastalǵanda Qazaqstandyq arnalar Reseıdiń aqparatyn berip otyrdy. Árıne, birjaqty.

Sońǵy kezderi, Qazaqstandaǵy qazaq tiliniń statýsy kóterilip keledi. Barlyq memlekettik qyzmettegilerge qazaq tilin bilý shart bolyp bekitilgen. Eldiń demografııasy da qarqyndy ósýde. Prezıdent Nazarbaev jastardyń úsh tildi erkin bilgenin qalaıtynyn aıtqan. (Qazaq, orys jáne aǵylshyn tilderi).

"Biz Qazaqstanda turamyz. Sondyqtan qazaq tilin bilýimiz kerek",-deıdi parlament múshesi Svetlana Romonovksıı. Biraq, is júzinde...

Ras, Qazaqstandaǵy orys etnıkasynyń aldaǵy kezeńderge qatysty ýaıymy belgili. Tipti, keıbir orys birlestikteri basshylary Máskeýge hat ta joldaǵan.

"Aýyldyq jerlerde bilimi taıaz azamattar jeterlik. Olardy orystaǵa qarsy qoıý óte ońaı. Qyrymnyń Reseı quramyna qosylýynan keıin Qazaqstanda antı-orysshyldardyń qatary kúrt ósip ketti. Nazarbaev myrzadan keıin eldegi jaǵdaı qandaı bolatyny belgisiz. Sondyqtan bizge qoldaý kerek, kómek kerek. Tez arada",- deıdi QHA, Orys birlestikteri ókili Iýrıı Býnakov.

Kóptegen saıasattanýshylar Reseı Qazaqstandy Qytaı men Batysqa bergisi kelmeıdi. Sondyqtan, bar kúshin salyp, óziniń odaǵynda alyp qalýǵa tyrasady dep esepteıdi. 1 qańtardan bastap kúshine engen quramynda Belorýsııa, Reseı, Armenııa jáne Qazaqstan kiretin EAEO aıasynda, Pýtın myrza ortaq valıýta engizbek bolyp edi, Prezıdent Nazarbaev myrza, Pýtınniń bul áreketine toqtaý saldy.

Sheneýnikter, Qazaqstannyń qazirgi kópultty saıasaty Nazarbaev Prezıdenttikten ketkennen keıin de saqtalyp qalady deıdi.

Al, Qazaqstan Respýblıkasy Syrtqy Ister Mınıstri Erlan Ydyrysov myrza bolsa, atalmysh qaýipterdiń barlyǵy negizsiz ekenin aıtqan.

Biraq, mynany esten shyǵarmaǵan jón. Bul saıası "macht" bolsa, ondaǵan jyldar boıy teń túsip kele jatqan oıyn, bir-aq, kúnde úlken jeńiliske ákelip soqtyrýy múmkin. Kez-kelgen mýltı-etnıkalyq memlekette ultaralyq kıkiljińder ishin-ara bolyp turatyny taǵy ras. Munyń arty halyqaralyq janjalǵarǵa deıin barýy da bek múmkin.

Túpnusqa maqalanyń siltemesi osy jerde

Aǵylshyn tilinen aýdarǵan: Nurgeldi Ábdiǵanıuly

Sýret: washingtonpost.com