Ulttyq býrjýazııa: Qazaq bıznesmeniniń alty erejesi

Bıyl EEO-qa kirý, aldymyzda bolýy múmkin ekonomıkalyq daǵdarys sııaqty ahýaldar bolyp jatyr. О́liara shaqta el senimin kim aqtaıdy? Ár zamanda bir býynǵa, salaǵa osyndaı el júgin kóteretin býyndar bolǵan.

Mámbet Qoıgeldiniń «Ulttyq elıta» kitabynda bylaı deıdi: «HVIII-XIX – ǵasyrlarda otarlyq ústemdikke qarsy memlekettik táýelsizdik úshin azattyq qozǵalysy rý-taıpa aqsúıekteri, sultan-tóreleri bastap shyqty, HH- ǵasyrdyń alǵashyq azaqttyq úshin qozǵalystyń basyna ult zııalylary men jańa ǵana qalyptasa bastaǵan saıası elıta keldi, sóıtip oǵan jańa mazmun jáne serpin berdi.» deıdi. Ár ýaqytta belgili bir sala deımiz be, býyn deımiz be erekshelenip el úmitin barynsha solardyń moıyna alady. Endi qazirgi jaǵdaıda eldegi máselege saıası elıta deıik desek, munaıdyń qunynyń tómendeýi olar eldegi dál qazirgi ekonomıkadaǵy turaqtylyqqa kepildik bere almaıtynyń kórsetip qalǵan sııaqty. Kásipkerlikti qoldaý memlekettik deńgeıde aıtylyp jatyr. Damyǵan elderdegideı orta tap paıyzdyq deńgeıi alpys-jetpiz paıyzǵa jetkende qazirgideı munaıǵa táýeldilikten qutylady ekenbiz. Damyǵan elderde basym bóligin shaǵyn, orta jáne joǵary kásippen aınalysatyn bıznesmender quraıdy. Bizde sol mejege jetý úshin kásipkerlikke jaǵdaı jasaýmyz keregi anyq. Ulttyq býrjýazııa ǵana ekonomıkalyq turaqtylyq pen ósimge kepildik bolady. Bizde ulttyq býrjýazııa áli qalyptasty deýge kelmeıdi. Ol úshin aldymen úıdegi beriletin tárbıeni de ózgertýge týra kelip turǵanǵa uqsaıdy. Osyǵan deıin «zańǵa, ekonomıkaǵa tús ákim bolasyń, sheneýnik bolasyń» degen tárbıeni ózgertip, «Bıll Geıts álemniń beınesin ózgertken bıznesmen, ónertapqysh bolsa, sen qazaqtyń beınesin oń jaqqa ózgertetin azamat bolasyn» degen tárbıe berýden bastaý qajet bolyp turǵan. Qazaq qoǵamy úshin bıznesmenderdiń batys elderinedigideı bet beınesin qalyptasyrý qajet-aq. Oqý bitirgende ákimdikke, mınıstrlikke jumysqa turamyn (atalǵan mekemelerde onsyzda bos oryn kóp kezdespeıdi) emes, «el ekonomıkasyna paıdaly bolatyn bıznes ashyp bıznesmen bolamyn» dep kózqarasty ózgertýden bastaý kerek. О́tken jyly álemdegi eń tanymal adam saýalnamasy shyqty. Nátıjesi kelesideı: «QazAqparat» - Brıtandyq «Times» gazeti úshin «You.Gov» gazeti júrgizgen Halyqaralyq qoǵamdyq pikir saýalnamasyna sáıkes «Microsoft» korporasııasynyń negizin qalaýshy Bıll Geıts álemdegi eń tanymal adam bolyp tanyldy, dep jazady sheteldik BAQ. Ekinshi jáne úshinshi orynǵa AQSh jáne Reseı prezıdentteri Barak Obama men Vladımır Pýtın jaıǵasty. Qytaıda QHR basshysy Sı Szınpınge qaraǵanda Bıll Geıtske eki ese kóp daýys bergen. Kórip otyrǵanymyzdaı álemdegi keıbir osy ýaqytqa deıin kelgen bizdegi taptaýyryn bolǵan túsinikter ózgerip jatyr. Jalpy álemdegi jetekshi býyn Bıll Geıts sııaqty bıznesmen, ári ıntellektýaldy jáne qaıyrymdylyq jasaýda aldaryna jan salmaıtyn adamdar toby bolyp tur. Bizde de aldaǵy ýaqytta osy tárizdes bıznes elıta shyǵýy kerek. Bizde bıznes elıta joq emes, bar. Bar bolsada joǵarydaǵy atalǵan isker jandarǵa saı kele bermeıdi. Biz munaı arqyly qoldan Rokfeller jasaı alýymyz múmkin. Biraq qoldan G.Ford, Stıb Djobs jáne Bıll Geıtsterdi jasaı almaımyz. Ol úshin tárbıeni ózgertý jáne oǵan qoldaý jasaýdan bastalady. Ulttyq býrjaýzııa, bıznes elıta, orta tap el ekonomıkasyna tirek bolatyn býyn, tap desek. Olar tómendegideı talaptarǵa saı kelgen de ǵana múmkin bolady.

Isker azamattar obrazy mynadaı tómendegideı alty shartqa saı bolýy kerek:

• Birinshi, bıznes ıdeıasy, bıznespen aınalysatyn salasy;
• Ekinshi, ıntellektýaldy deńgeıi joǵary bolýy;
• Úshinshi, «jeruıyq» ıdeıasy men qaǵıdasyn ustanýy;
• Tórtinshisi, rýhanııaty bıik bolýy;
• Besinshisi, qaıyrymdylyqpen aınalysý;
• Altynshysy, Qazaq úshin qyzmet etýdi, is qylýdy ómiriniń bir bóligi retinde sanaýy kerek.

Birinshi, bıznes ıdeıasy, bıznespen aınalysatyn salasy

Kásip ashý bıznes ıdeıa arqyly bastalady. Bızneste kásip salasy qyzmet kórsetý, saýda, óndiris bolyp úshke bólinedi. Sonynmen qatar, isker adam úshin batys elderinde jaryq kórip jatqan iskerlik ádebıetterdegideı belsendiligi, qabileti, jańashyldyǵy, til tabysa bilý qabileti sııaqty qasıetteri kerek. Qazaq bolǵandyqtan keıin onyń aınalysqan kásip túri adal (halal) standartyna saı bolǵany oryndy.

Ekinshi, ıntellektýaldy deńgeıi joǵary bolýy

Bıznespen aınalysyp, bazarda san jyldar júrsede, sol burynǵy deńgeıinen ári aspaı jatqandar kóptep kezdesedi. Bıznespen aınalysqan adamda ıntellektýaldy deńgeıi joǵary bolýy kerek. «Bala kezimde meniń, rasynda, armandarym kóp bolatyn, jáne men olardyń kóbi meniń kóp oqýǵa degen múmkindigimniń bolǵany arqasynda júzege asty dep oılaımyn» Bıll Geıts Intellektýaly joǵary adam zamannyń qaıda baǵyt alǵanyn shamalap bolsa da bilip otyrady. Intellektýaldy bolsa onyń boıynda jańashyldyqpen, izdeniste bolady. Intellektýaly tómen biraq qolynda kóp aqshasy bolsa, ózine de, elgede qaıyry bolýy eki talaı.

Úshinshi, «jeruıyq» ıdeıasy men qaǵıdasyn qatan ustanýy

Orta jáne iri kompanııa basqaratyn isker azamattarda ıntellektýaldy deńgeıi tym joǵary demesekte barshylyq. Endi mundaı azamattarda kóp jaǵdaıda Asan Qaıǵy babamyzdyń «jeruıyq» ıdeıasy men qaǵıdasy jetispeı jatatyn sııaqty. Nege deısizder me? Jaqynda ǵana qazaqstandyqtardyń 500 myńdaıynyń shetelde úıi bar ekendigin jarııalady. Aıtylǵan sannyń jartysynan kóbi bıznesmender ekendigi anyq. Joǵary tap ókilderiniń arasynda jartysyna jýyǵy bolashaǵyn Qazaq Elimen baılanystyrmaıtyn baıqalady. Dálirek aıtqanda aldaǵy ýaqytta eldiń ómirine qaýip tónip jatsa, ushaqtar batysqa baǵyt alyp, shamamen eki mıllıonnan asa adam elden ketýi ábden múmkin. Sebebi ózi, áıeli, orta eseppen eki balasy dep qarastyrsaq eki mıllıon adam bolyp shyǵa keledi. Osyndaıda «jeruıyq» ıdeıasy degenimiz Asan babamyz «ómir boıy mal jaıatyn jaılaý izdeýmen ketti» dep bir jaqty túsinip qalmaýymyz kerek. Qazaqtyń qut berekesin arttyratyn ýaqyt pen keńistik arasyndaǵy mekendi izdedi. Asan Qaıǵy babamyz «jeruıyqty» qazaqtyń jerinen izdedi. Qazaq úshin «jerdiń jannaty - jeruıyq» qazaqtyń jerinde ǵana. Odan basqa jerde «jer jannatyn tabamyn» degen oıda bolmaýy kerek. Joǵaryda 500 myn adam shetelde úı bar ekendigin aıttyq. Osy nárse jeruıyq qaǵıdasyna qarsy keledi. Sol sheteldege asyrǵan aqshalaryn qazaqtyń jerinde, óziniń týǵan aýylda baryp sheteldegindeı qylyp aq vıllasyn jáne halyqqa arnap bala baqsha nemese halyq qajeti úshin kerek nárse salyp qoısa eki jaqta rıza bolýshy edi. Sol arqyly Qazaq Elin «jer jannaty jeruıyqqa» aınaldyrýyna óz úlesin qosqan bolar edi.

Tórtinshisi, rýhanııaty bıik bolýy

Bıznespen, isker adam úshin óz bolashaǵyn óz elimen baılanystyrýmen birge Rýhanı parasatta kerek aq nárse. Adam baıyǵan da mastanyp, dúnıege mas bolyp, qyzyldy-jasyl dúnıe nápsiniń jeteginde ketýi ábden múmkin jáne solaıda bolatyndyǵy da ras. «Qolda aqsha barda qyz-qyrǵyndy qoımaı, qyrǵıdaı tıdik qoı. Al qazir aqsha joq, úıden ári attap basa qoımaımyz» degen sózderdi estipte júrmiz. Dúnıeniń baılyǵy qolǵa tıgende mol rýhanı ishki baılyq bolmasa, nápsiniń jeteginde ketip janýardan aıyrmashylyǵy joq deńgeıge de tómendeıdi eken. Dáýirlep turǵandary: «Dúnıeni araq, sharap iship masaırap,, qyz-qyrǵynmen rahattaný úshin jınadym» dep osyndaı túsinikte júrgen bıznesmender men azdy kópti basshylyqta júrgender de bar. Zamannyń ýaqyt keńistigindegi qazaq isker azamattynyń obrazynyń rýhanı tarazy turǵysynan da qaraýymyz qajet sekildi. Sońǵy kúnderi bolyp jatqan, ınternette barsha eldin dúrligip jatqan oqıǵaǵa baǵa berýshiler «bul oqıǵa elimizdegi shyndyqty ashyp berdi» desip jatyr. Baıyǵan dáýletti jandarda nápsini tyıa alatyndaı rýhanı ishki baılyǵy bolmasa, osylaı násiniń qalaýymen ketip, qoǵam úshin daǵdarysqa alyp baratynyń kórsetip otyrǵan sııaqty.

Besinshisi, qaıyrymdylyqpen aınalysý;

Bizdiń janaǵy aıtqan rýhanı deńgeı máselesi batys isker toptary birazynda másele emes, aqshasy bar bolsa nápsini barynsha toıattandyrý durys kóretin shyǵar. Al biz dini, dili, mádenıeti bólek elmiz. Biz úshin adamdaǵy rýhanı deńgeıi de mańyzdy. Bálkı biz azdap bolsada rýhanı deńgeıimizde batys elderinen alda shyǵarmyz, biraq qaıyrymdylyq jasaýdan arttamyz. Dúnıeniń nómiri birinshi baıy Bıll Geıts pen áıeli ekeýiniń qaıyrymdylyq qoryna 28 mlrd AQSh dollaryn bólipti. Batys elderindegi bıznesmenderde qaıyrymdylyq jasaý, olar úshin tabıǵı zańdylyq retinde qaraıdy. Elimizde de qaıyrymdylyqqa qarajatyn bólip júrgen isker azamattar bar, soǵan qaramastar óte az deńgeıde deýge bolady. Áıteke bı babamyz aıtpaqshy «Batyr bolyp jaýyna naızan tımese, Baı bolyp halqyna paıdan tımese, Elden ala bóten úıiń kúısin» degen eken. Biz Abaı joly romanyn oqyp otyrǵanda Abaıdy sabaǵan Orazbaı degen baı bar. Ol keıin óziniń isinen ókinip, keshirimde suraǵan eken. Sol Orazbaı Alash ardaqtylaryna «Alash» ıdeıasyn tý etip ustaǵan azamattarǵa bes júz jylqysyn sadaqa etip bere salǵan eken. Orazbaıdy Abaıǵa qol kótergen áreketi úshin jalpy jamandaımyz, nadan deımiz. Biraq sol Orazbaı qazirgi baılardan álde qaıda iri jáne jomart bolǵan sııaqty. Qazaq isker azamatynyń bir beınesi ol qaıyrymdylyqpen aınalysyp atymtaı jomart bolýy.

Altynshysy, Qazaq Eli úshin qyzmet etýdi, is qylýdy ómiriniń bir bóligi retinde sanaýy kerek

Joǵary jetistikke jetken tulǵalardyń ómir jolyn qarap otyrsaq, olar úlken arman, murattardy maqsat tutqan dál soǵan jetpesede sonyn mańaılaǵan eken. Ár qazaq balasynyń eń basty maqsaty osy el úshin qyzmet etý, is qylý qaı salada bolmasyn sol salany joǵary deńgeıde kóterip, elge qolynnan kelgen paıdasyn teıgizýdi maqsat etip alý. Bul talap árbir qazaq azamatyna qoıylatyn shart, múmkin ol basqa salada júrsede ómirge belgili bir mıssııamen kelgendigin túsinip, el úshin bir kirpish bolyp qalanýy. Bıznesmen bıznes bastaǵanda el úshin bolashaqta atqaratyn arman-muratty maqsat etkende ǵana elge paıdaly bolar edi. Halyqta oǵan tileýles bolar edi. Ony kórgen keler urpaqta solaı jaqsylyqta jarysyp, urpaqtan urpaqqa jaqsy dástúr qalar edi.

Atalǵan talaptarǵa qazirgi tańdaǵy iskerlik saladaǵy biraz azamattar saı kelmeýi múmkin. Azda bolsa osy talaptarǵa saı keletin azamattar da bar. Aıtaıyn degenimiz, iskerlik mektepter men startap jobalary iske qosylyp jatyr. Biri ıdeıasy barlarǵa qoldaý jasasa, ekinshisi qatysýshylardy bıznesmen retinde qalyptastyryp shyǵýdy kózdeýde. Kóbinese osy maqaladaǵy birinshi talapty qoıyp, qalǵandaryna mán bermeıdi. Bıznes ıdeıasy bolyp, dáýletti magnat bola jatar. Qalǵan bes talapqa saı kelmese onyń iskerligi qazaq úshin qaıyrly bola qoıýy eki talaı. Osy alty talapty sol jobaǵa qatysýshy nemese jalpy bıznesmenderge qoıa bilýimiz kerek. Ulttyq býrjýazııa qalyptasýy úshin kem degende olardyń boıynan osy alty shart tabylǵanda ǵana múmkin bolady. Ulttyq býrjýazııa óz eline qyzmet jasaıtyn top, jalpy býrjýazııadan aıyrmashylyǵy osynda.

Rýslan Ahmaǵanbetov, Polıtolog