Reseıdiń qolyndaǵy Altaı qazaqtary

Osydan biraz ýaqyt buryn «Altaıdaı asylymyzdy alaqannan shyǵaryp almaıyq» degen taqyryppen Qytaıǵa qarasty Altaı aımaǵy jáne onda turatyn qazaqtar týraly shaǵyn dúnıe jazǵan edik. Bul joly sonyń jalǵasy retinde Reseıge tıesili Altaı Respýblıkasy men Altaı ólkesi, sonda mekendeıtin qandastarymyz týraly az-kem aqparatpen bólisýdiń oraıy keldi. Oǵan sebep te joq emes... Jaqynda Reseı federasııasynyń Altaı ólkesinde turatyn otandastardyń máseleleri boıynsha áleýmettik jáne analıtıkalyq zertteýler kitaby (2014 jyly shyqqan) qolyma tıdi. Eńbekti Mádenıet jáne sport mınıstrligi Tilderdi damytý jáne qoǵamdyq-saıası jumys komıtetiniń tapsyrysymen «Qoǵamdyq pikir» zertteý ınstıtýty daıyndaǵanyn aıta keteıik. Olaı bolsa, kitaptaǵy málimetterdi paıdalana otyryp, Reseıdiń Altaıynda turatyn qazaqtarǵa baılanysty keıbir jaǵdaılarǵa qysqasha toqtalaıyq. Reseıde Altaıǵa qatysty eki sýbeekti bar. Onyń biri Altaı Respýblıkasy, ekinshisi Altaı ólkesi dep atalady. Aldymen solar týraly jeke-jeke qysqasha anyqtama berip óteıik. Altaı Respýblıkasynyń ortalyǵy Gorno-Altaı qalasy. Respýblıka soltústik batysta Altaı ólkesimen, ońtústik batysta – Qazaqstanmen, ońtústikte – Qytaı jáne Mońǵolııamen, shyǵysta – Tyva jáne Hakasııa Respýblıkalarymen, soltústik shyǵysta Kemerovo oblysymen shekaralasady. Altaı ólkesi Sibir federaldyq okrýgine kiredi. 1937 jyly 28 qyrkúıekte qurylypty. Ákimshilik ortalyǵy Barnaýyl qalasy. Ońtústik jáne batysta Qazaqstannyń Shyǵys Qazaqstan jáne Pavlodar oblystarymen soltústik jáne soltústik-shyǵysta Novosıbırsk, Kemerovo oblystarymen, ońtústik-shyǵysta – Altaı Respýblıkasymen shektesedi. Jalpy, 2010 jylǵy búkilreseılik sanaq nátıjesi boıynsha atalǵan elde 647 myń 732 qazaq turady eken. (2002 jylǵy sannan 6 myń 230 adamǵa azaıǵan) Solardyń ishinde 13 myńǵa jýyq qandasymyz Altaı Respýblıkasyn, 8 myń qandasymyz Altaı ólkesin mekendengen. Jıyny 20 myńnan astam qazaq. Jáne olardyń negizgi bóligi tarıhı ata qonystarynda otyr deýge bolady. Buǵan dálel – zertteý boıynsha saýalnamaǵa qatystyrylǵan 239 respondenttiń 94 paıyzǵa jýyǵy sonda týylǵan. Jáne olardyń 32 aıyzy úsh urpaqtan beri, 20 paıyzy tórt urpaqtan beri, 25,5 paıyzy ata-babalarynan beri sonda mekendep kele jatqan baıyrǵy turǵyndar ekenin aıtqan. Al, qazaqtardyń atalǵan óńirlerge qalaı kelgeni jaıly túrli tarıhı oqıǵalar bólek áńgime. Negizi, olar shekara bólingende jerimen Reseıdiń ıeligine ótip ketkeni belgili... «Qoǵamdyq pikir» ınstıtýty zertteý geografııasy retinde Altaı ólkesinen Qulyndy aýdanynyń ortalyǵy Qulyndy qalashyǵyn, sol aýdanǵa qarasty Kereı aýylyn, Slavgorod aýdanynyń Kýatovka aýylyn jáne Slavgorod qalasyn alsa, Altaı Respýblıkasynan Qosh-Aǵash, Jańa-Aýyl, Tashanty selolarynda saýalnama júrgizgen. Osy jerde «Qulyndy» ataýyna baılanysty mynadaı qyzyqty jaıdy aıta otyraıyq. Qulyndy - aınadaı jarqyraǵan kólderi kóp, shuraıly dala eken. Sol sebepti onda qazaqtar kóp qonystanypty. Jerdiń shóbi shúıgin bolǵany sondaı, bıiktiginen qulyn kórinbeıdi. Enesin taba almaı, adasyp qalǵan qulyndar kóp bolǵan deıdi. Sodan «qandaı dala?» dep suraǵanda qulyny kóp dala, qulyndy dala dep júrip, aqyry jer «Qulyndy» atalypty. Qosh-Aǵash ataýy da naqty geografııalyq jaǵdaıǵa baılanysty qoıylsa kerek. Sebebi, Altaı Respýblıkasy aýmaǵyna kiretin Altaı taýynan ary asyp, Mońǵolııa jerine júrgen saıyn orman azaıyp, Qosh-Aǵash aýdanyna barǵanda aǵash bolmaıdy. Sondyqtan, jolaýshylardyń endi ary qaraı aǵash joq, qosh bol aǵash, qosh aǵash degen sózine baılanysty jer ataýy qalyptasqany aıtylady. Joǵarydaǵy eki nusqa da kóńilge qonymdy, shyndyqqa janasymdy dep esepteımiz.

Jalpy, Reseıge qarasty Altaıdaǵy qazaqtar týraly alýan túrli taqyryptar boıynsha zertteý júrgizilipti. Biz olardyń bárine toqtalmaı til, din, salt-dástúrge qatysty birnesheýi boıynsha málimetter keltireıik. Osy arada aıta ketetin bir jaıt – Altaı Respýblıkasyndaǵy Qosh-Aǵash aýdany, Muńǵulııanyń Baıan-ólgeı, Qytaıǵa qarasty Altaı aımaqtary bir-birimen jıi qatynas jasap turady. Atalǵan aımaqtar shekaralas bolǵandyqtan, Qosh-Aǵashtaǵy qandastar qazaq tilindegi radıo, teledıdar habarlaryn tyńdap, kórip otyrýǵa múmkindigi bar. Bul óz kezeginde olardyń mádenı-rýhanı baılanysyn kúsheıtip, til, din, salt-dástúrin joǵalytpaı, jańǵyrtyp, baıytyp otyrýǵa úles qospaq. Osy turǵyda, atalǵan aımaq basshylarynyń alysty oılaıtyn ult súıgishtigi men qazaqy qannynyń kúshtiligine rıza bolasyń. Saýalnama boıynsha orys jerindegi Altaı qazaqtarynyń 48 paıyzy Reseıdi, 47 paıyzǵa jýyǵy Qazaqstandy otanym dep sanaıdy eken. Tildik jaǵdaı boıynsha olardyń 94 paıyzy qazaq tilin ana tili eseptese, ókinishke oraı, 5 paıyzdan astamy orys tilin ataǵan. Al, qandastarymyzdyń 62 paıyzyn ana tildiń búgini men bolashaǵy alańdatady. Jalpy, Reseıge qarasty Altaıdaǵy qazaqtardyń 90 paıyzy otbasynda, basqa da ózara qatynasta qazaq tilin qoldanady eken. Endi olardyń urpaǵy ana tilderin umtypaýy úshin Qazaqstan tarapynan mádenıet, baspasóz, bilim, oqý quraldary boıynsha qoldaýlardy kóbeıte tússe utylmasymyz anyq. О́ıtkeni, olardyń 54 paıyzy orys tilinde kitap oqysa, 52 paıyzy osy tilde mýzyka tyńdaıdy, 74 paıyzy kınofılmder, 73 paıyzy baspasóz, 77 paıyzy telebaǵdarlama, 82 paıyzy ınternet apqarattaryn orys tilinde kórip, oqıdy. Qosh-Aǵashta tek «Shúıdiń nury» atty gazet shyǵady. Qazaqtar Altaı respýblıkasyndaǵy altaılar dep atalatyn halyqtyń da tilin biledi. О́ıtkeni, ol qazaq tiline jaqyn. (Jalpy túp tórkini qazaq dep atalatyn altaılar týraly da áńgime kóp...) Bir qýanarlyǵy, sońǵy jyldary ol jaqtaǵy qandastarymyz Qazaqstannyń «Otaý-TV» qurylǵysyn ornatyp, sol arqyly qazaq tilindegi habarlar men tela baǵdarlamalaryn, konsertterin tamashalaıdy eken. Bir qyzyǵy, ondaǵy qandastarymyzdyń kóbi elimiz ánshileriniń ishinde Qaırat Nurtasty jaqsy tanıdy, odan keıin Roza Rymbaeva jáne «Muzart» tobymen tanys. Al, aqyn-jazýshylardan árıne, Abaı Qunanbaıuly, Muhtar Áýezov, Ybyraı Altynsarın sekildi tulǵalardy jaqsy biledi. Jalpy, Altaı Respýblıkasy men Altaı ólkesi qazaqtarynyń til, din, salt-dástúrdi saqtaýy kóńilge qýanysh uıalatady. Olardyń 96 paıyzy Islam dinin ustanady. 75 paıyzǵa jýyǵy Qurban aıt merekesin atap ótedi. Soǵan oraı, olardyń 67 paıyzy ózderiniń qazaq tilin ustap qalýyna din sebepshi boldy dep esepteıdi. Qazaqtar shoǵyrly otyratyn aýyldardyń kóbinde meshit bar. Sondaı-aq, Altaı ólkesiniń Slavgorod qalasynda úlken meshit qurylysy salynyp jatyr. Al, qandastarymyzdyń deni ulttyq salt-dástúrin saqtaǵan, ulttyq merekelerdi toılap, ulttyń ónerin qurmetteıdi. Taǵy bir qosymsha málimet, olardyń 52 paıyzy ulttyq bı retinde Qarajorǵany, 45 paıyzy Qamajaıdy bıleıtinin aıtqan. Biz kóbine Reseıge qarasty qazaqtardy ulttyq bolmysyn umytyńqyrap qalǵan dep oılaımyz. Biraq, Altaı qazaqtary týraly bulaı aıta almaımyz, sebebi olar óz ulttyq erekshelikterin, ulttyq qundylyqtaryn joǵaltpaǵan. Árıne, qandastarymyzdyń arasynda biren-saran ózin orys dep esetpeıtin, ana tilim orys tili deıtin, balalaryna oryssha esim qoıatyndary da bar ekenin joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Biraq, ol kóptiń ishinde teńizge tamǵan tamshydaı ǵana. Tek aldaǵy ýaqytta ondaı baýyrlarymyzdyń sany óspeı, kerisinshe azaıýyn qadaǵalap otyrý óte mańyzdy. Qandastarymyzdyń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıy onsha máz emes. Olardyń tek jartysy ǵana turaqty jumys isteıdi. Jastardyń kóbi jumyssyz bolǵandyqtan Barnaýyl, Gorno-Altaı qalalaryna ketip qalady. Turǵyndar negizinen aýyl sharýashylyǵy arqyly kún kóredi. Osy oraıda qandastarymyzdy elimizdegi jumys berý baǵdarlamalaryna tartyp, balalaryn joǵarǵy oqý oryndaryna qabyldaý jaıyn rettese jaqsy bolar edi. Shynyn aıtqanda, olardyń birazy Qazaqstanǵa kelip oqıdy, osynda jumys isteıdi. Biraq, aǵaıynǵa sál dem berip, qoltyǵynan súıep jiberetin tetikti iske qossaq, qalǵan jastardy elimizge tartýǵa, otanyna oraltýǵa sebi tıer edi. Aǵaıyndardyń deni eki el arasynda mádenı baılanystyń kúsheıýin jáne jastarǵa qatysty baǵdarlamalardyń qolǵa alynýyn qalaıdy. Kóshi-qon jaıyna kelsek, qandastardyń kóbi óz atamekenderinde otyra bergendi jón kóredi. Tek 20 paıyzy ǵana Qazaqstanǵa qonys aýdarýdy josparlaıtyn kórinedi. Alaıda, 90 jyldardyń basynda kóp bóligi qotaryla kóship Qazaqstanǵa kelgen Qosh-Aǵash qazaqtarynyń biraz belgili-belgisiz sebeptermen qaıtadan ketip qalǵan. Qazir jalpy shettegi qazaqtardyń kóshi sırep ketkenin eskersek, olardyń elge kelý yntasy onsha joǵary emes deýge bolady. Ol úshin memleket tarapynan kóshi-qonǵa baılanysty yńǵaıly zań qabyldanyp, shettegi qazaqtardy otanǵa toptastyratyn jaǵymdy saıasat qolǵa alynsa quba-qup. Qoryta aıtqanda, Reseıdiń Altaı ólkesi jáne Altaı Respýblıkasynda otyrǵan qandastarymyzdyń jaǵdaıy bir qalypty. Atalǵan zertteý eńbek olar týraly jan-jaqty málimet bergen qundy dúnıe deýge bolady. Osyndaı jumystar bolashaqta da júrgizilip otyrsa tipten jaqsy. Alda álemdik saıasat qalaı ózgeretini belgisiz, bálkim jaqyn ýaqyttarda elge el, jerge jer qosylatyn kún týar. Sol kezde tórtke bólingen Altaıdy tutas ýysymyzǵa túsirip, alaqanǵa aıalaı salatyn zaman da keletin shyǵar.

Murat Almasbekuly