Qazaqstandaǵy reseıshildik sındromy

Feısbýk áleýmettik jelisindegi saıası taqyryptardaǵy tartys, zań buzýshylyqtarǵa ulasyp, arty sottasýmen aıaqtalǵan. Qazaqstandyqtardy eki oıly, dúdámal jaǵdaıǵa jetkizgen Almaty qalasynyń turǵyny Tatıana Shevsova-Valovanyń áreketteri elimizdiń ulttyq-rýhanı kelbetindegi qordalanǵan ózekti túıtkilderi men  mádenı-ıdeologııalyq, saıası ıdeıalardyń naryǵyndaǵy olqylyqtarynyń tereń tamyr jiberip, keń qanat jaıǵandyǵyn kórsetedi. Qazaq jerinde týyp-ósken, osy elde boı jetip, otbasyly bolyp, urpaq tárbılelep otyrǵan azamattyń osyndaı radıkaldy, destrýktıvti, ekstremızmge, násilshildikke, adamdardy jek kórý men zorlyqqa toly oılary bir kúnnen ne kenetten týyndaǵan másele dep eseptemeımin.

«Aldymen ekonomıka, sodan keıin baryp saıasat» qaǵıdasy Qazaqstan Respýblıkasy Táýelsizdigin jarııalaǵan ýaqyttan beri júzege asyrylyp keledi. Qosh delik. Elimizdiń «barys sekirisi» men «ekonomıkalyq tańǵajaıyptary» týraly áli estı jatarmyz. Meni memleketimizdiń saıası-ıdeologııalyq ustyndary men  kelbeti qatty alańdatady. О́kinishke oraı bizdiń elde dekolonızasııa, otarsyzdandyrý úderisi tolyq júrgizilmedi. Soltústik Qazaqstan oblystary, Oral, Qaraǵandy t.b. qalalarynda otarshyldyq, keńestik onamastıka izderi murty buzylmaı ol tur. Ásirese, orystildi azamattar keshegi Keńestik ıdeologııanyń shyrmaýynan tolyq áli ajyraı almady. Onyń sút betine qalqyp shyqqan qaımaǵy Tatıana Shevsova-Valova jáne onyń qoldaýshylary. TShV-nyń (budan ári - Tatıana Shevsova-Valova) saıası tanymy men tarıhı sanasy, ustanymy men kózqarasy ásire shovınıstik tanymǵa negizdelgen, keshegi Keńes ókimetiniń jalǵan nasıhatynyń jemisin «tarıhı ádildik», «tarıhı obektıvtilik» dep qarastyratyn «Keńestik ıdeologııasy» ustanymdary jatyr. Osy ýaqytqa deıin ómir súrip kele jatqan «keńestik steoretıpter» men «jalǵan totalıtarlyq shyndyqty» bizdiń respýblıkamyz zańdy turǵydan teristep, ádildikti ornatýdyń quqyqtyq sharalaryn jasady ma?   TShV-nyń kózqarasyndaǵy «taǵy», «jýynbaıtyn», «bıti órip júrgen», «kıizden bıtin terip jep otyratyn» eshnársege jaramsyz, qor halyq – qazaq pa? Onsyz da patshalyq Reseı men qyzyldar qyrǵyny, Stalındik terrordan orny tolmas azap shekken qazaq eli osyndaı ádiletsiz, aýyr jazǵyrýlarǵa laıyqty ma edi?

TShV men sol sııaqtylardyń jelpinýi, Reseı bıliginiń júrgizip otyrǵan saıasaty men kórshi elde oryn ala bastaǵan «solaqaı, zulym, ekijúzdi» saıasattyń jemisi. Qazirgi Reseıde bılik ásire ultshyldarmen, kommýnıstermen, radıkaldarmen, dinshildermen aýyz jalasqan. Imperııany qalpyna keltirý, álemde óz yqpalyn kúsheıtý, Keńes ókimeti saıasatyn dáripteý, Stalındi dáripteý, aqtaý, tipti Volgograd qalasyna Stalıngrad degen burynǵy esimin qaıtarýǵa bıliktiń oń qabaq tanytýy, burynǵy postkeńestik respýblıkalarda Reseı bıliginiń yqpalyn arttyrý, saqtap  qalý, «orys álemi» órkenıeti, Qazaqstandy osy «orys álemi» órkenıetiniń ajyramas bóligi retinde taný syndy destrýktıvti ıdeıalar men tujyrymdamalar Reseıdiń memlekettik ıdeologııasyna aınalyp otyr. Al Qazaqstan bıligi qansha jerden ıilgish, kónbis, azýsyz, quldyq ıdeologııany dáriptep baqqanymen, odan da nátıje shyǵara almady. Tarıhı ádiletsizdikke tolerantty bolý kerek pe? Tarıhı ádiletsizdikke tolerantty bolý múmkin be? «Jaýyrdy jaba toqý», ne kórshi eldiń qatý qabaǵyna ilikpeıik dep ishki saıasatymyzdy da  kórshi eldiń ıdeologııasyna oraılastyryp júrgizýimiz óz jemisin berdi me? Qazaq tili memlekettik til mártebesine tolyqqandy iske asyryla almaı otyr, basqarýshy-qarjylyq elıta orystildi, halyqaralyq basqosýlar tolyq derlik orys tilinde ótkiziledi, patshalyq Reseı men Keńes ókimetiniń arqasynda «adam qalybyna keldińder, el boldyńdar» degen murty buzylmaǵan óktemshildik áli kúnge deıin ústemdik etip keledi. Bıliktiń «Nur Otan» partııasymen qatar, Qazaqstanda halyqtyq kommýnıstik partııa nasıhattalyp, ekiniń biriniń qoly jete bermeıtin ár Prezıdent saılaýyna qatysady, ultshyl-demokrattarǵa oryn joq Májilisten oryn alady. Sońǵy kezderi álemniń básekege qabiletti damyǵan órkenıetti elderi Qazaqstan bıliginiń reseıshil ustanymyna kóz jetkizgendeı. Árıne, demokratııalyq qundylyqtardy ustanatyn, dáripteıtin, halyqaralyq quqyqtar men kelisimderge qol suqpaıtyn Reseı Federasııasymen qarym-qatynasta bolýǵa eshkim qarsylyq bildirmeıdi. Qazirgi Reseımen odaqtas bolyp, «ortaq aqparattyq keńestik qurý» otarshyldyq ekspansııanyń jandanýyna alyp keledi.

1932-1933 jyldary Stalındik bıliktiń Qazaqstan jerinde jasaǵan, qoldan uıymdastyrylǵan Asharshylyq osy ýaqytqa deıin óziniń saıası baǵasyn alǵan joq. Osy Asharshylyq pen asharshylyq qurbandary týraly Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Zań qabyldaýy kerek. Ýkraına Radasy Golodomor týraly aıyptaýshy Zań qabyldap, Genosıd dep tanydy. Ýkraınanyń osy qabyldaǵan Zańynyń negizinde Eýropa Keńesi Parlamenttik Assambleıasy №1723 qararynda totalıtarlyq stalındik rejımdi aıyptap, Genosıd retinde baǵalady, tanydy. О́kinishke oraı, bizdiń asa tolerantty ókimetimizden bundaı batyrlyq shyǵa qoımady. Sonyń kesirinen «taǵy, malmen birge mal bolyp, kıiz úıde bıtin terip jep júrgen halyq» atandyq. 1932-1933 jyldardaǵy Asharshylyqty Stalındik bıliktiń qoldan jasaǵany tarıhı turǵyda dáleldendi. 1931 jyly KSRO ómir súrgen kezeńderdegi astyqtyń eń kóp mólsheri jınalǵan memlekette, astyq sý teginde eksporttalyp, esesine Ýkraına, Qazaqstan, Belorýs, Reseıdiń Soltústik Kavkaz, Edil boıy, ortalyq-qara topyraqty aýdandarynda ashtyq jasaldy. Qanisher bılik ashtyqtan qyrylyp jatqan óńirlerge kómek qolyn sozýǵa da asyqpady. Nátıjesinde tas-talqany shyqqan adam taǵdyrlary, taý-taý bolyp úıilgen ólikter, shańyraǵy ortasyna túsken halyq, toz-toz bolyp bas saýdalap qashý, shet asý. 1929-1931 jyldary Keńes bıliginiń júrgizip otyrǵan zulym saıasatyna qarsy Qazaqstanda 80 myń adam qatysqan 372 kóterilis bolǵan. Bul kóterilister Keńes áskerleri tarapynan aıaýsyz jazalanǵan. Odan 1937-1938 jyldardaǵy repressııa.

Ujymdastyrý, baı-kýlakty qýdalaý, kámpeske, asharshylyq, jazalaý, repressııanyń nátıjesinde óz jerinde azshylyqqa ushyraǵan qazaq eli Reseı patshalyǵy kezinde júzege asyrylǵan sýly jáne shuraıly jerlerden kúshpen kóshirilý saıasaty Keńes ókimetinde jalǵasyn jaýyp, qazaq ulty ókilderi shól-shóleıt, egindikke jaramsyz jerlerge yǵystyryldy. Búgingi kúni de Qazaq halqy osy otarshylyqtyń zardabyn áli kúnge deıin tartyp, óziniń áleýmettik máselelerin áli kúnge deıin sheshe almaýda. Solaı bola tursa da, eshkimge óktemdilik kórsetpedik, eshkimniń jaǵasynan almadyq. Qońyr qazaq tyrbańdap óziniń qońyr kúıin keship júrdi. Endi mine, saıasat jeli ózgerip, Reseıden shovınızmniń ystyq jeli esip edi, bizde buǵyp jatqan suńǵyla aramshópter qaýlap ósip shyǵa bastady.

Myń ólip, myń tirilgen qazaq eli Reseı bıligi, saıası partııalary, olardyń saıası-kósemderiniń reaksııalyq ıdeıalarynan saqtana bilý úshin Ulttyq Tarıhqa eshkimge jaltaqtamaı, ádiletti ustanymmen qaraý kerektigine zárý. Ol úshin Stalındik totalıtarlyq rejımdi jáne onyń Qazaq eline istegen zulmattaryn aıyptap, ony Genosıd dep tanyp Asharshylyq týraly zań qabyldanýy kerek. Qazaqstanda Kommýnıstik partııalardyń qyzmeti toqtatylyp, zańsyz dep tanylýyna qarar qabyldanýy qajet. Kommýnıstik partııa men Keńestik bıliktiń jalpyadamzatqa qarsy qylmystaryn áshkereleıtin eńbekterdi halyqtyń jadyna uǵyndyrýda nasıhat jumystaryn júrgizip, Qazaqstan tarıhynyń osy kezeńin oqytýda asa erekshe mán berilýi tıis. 1929-1931 jyldary oryn alǵan 372 kóterilis týraly derekti fılmder túsirilip, kóterilisterdiń shyǵý sebebi men maqsaty BAQ arqyly tanytylsa nur ústine nur. Táýelsiz Qazaqstannyń áskerı-patrıottyq tárbıesiniń  negizi – qazaq eliniń Táýelsizdigi úshin kúresker batyrlar men Azattyqty saqtap qalamyn dep tyrysqan azamattardyń otarshyl bılikke qarsy bas kótergen erlikteri bolýy tıis.

Tatıana Shevsova-Valova kózqarastary elimizdiń tarıhı-saıası, ıdeologııalyq naryǵynda solqyldaq, ezdik ustanymdar oryn alyp turǵan ýaqytta arylmaıtyn qubylys. Odan «Tatıana Shevsova-Valova sındromy» qalyptasyp, eldigimizdi, ulttyǵymyzdy moıyndamaıtyn, qurmettemeıtin azamattar qatary kóbeıetinin bildiredi.

Tarıh ádiletsizdik pen jaýyzdyqty súımeıdi jáne árqashan ádilettiliktiń saltanat qurýyn talap etedi.

Noıabr Kenjeǵaraev – f.ǵ.k., Qazaqstan Jýrnalıster Odaǵynyń múshesi.

Sýret: demiart.ru