ANA TILIM - ARYM MENIŃ

Áli esimde bala kezimizde kez-kelgen sózdi, ásirese bir-birimizdiń esimderimizdi teris oqyp, tez sóıleýge jattyǵyp, tipti keıde jarysta uıymdastyratynbyz. Eger de keıbireýlerimizdiń  esiminiń  dybystalýy men maǵynasy ózgergen jaǵdaıda (keıbireýleri aıtýǵa bolmaıtyn jaman sózder bolyp shyǵady), únemi kelemej-kúlki qylyp ájýalaıtynbyz.

Barshamyzǵa belgili, Atam Qazaqtyń sózdik qorynda Abaı atamyz aıtqandaı,  "aınalasy jup-jumyr, tep-tegis" bolyp keletin eń qasıetti birneshe uǵymdar bar. Olar, Alla, Ata, Aǵa, Ana, Apa, Eke (Áke), Ini, Nan, Shash t.t.  Bul uǵymdardy qalaı qaraı oqysańda dybystalýy da, maǵynasy da esh ózgermeıdi. Atam Qazaqtyń eń birinshi (alǵy, alǵashqy, aldyńǵy)  qasıetti tańbasy «A»men bastalyp «A»men aıaqtalady. Alty Alashtyń da túbiri «Al» bolatyny osydan.  Olardy teris oqyp kelemej-kúlki ete almaısyń. Mysaly, orystyń mamasy men papasyn teris oqyp kórińizshi. Ne bolar eken?  Mamany teris oqýdy oılaýdyń ózi uıat, al papany teris oqysań ıt bolyp úrip ketesiń. Kim kóringenmen tósektes bolyp (Darvın ilimi Adamdardy maımyldan jaratyp, búgingi adamdardy maımylmen oınastan  týǵyzǵan)  ıt bolyp úrip júrgen adam kimge kerek. Shynynda da aqyl-esi durys áıel maımylmen nekege otyrmaıdy emes pe? Olardyń Ata-Analaryn jappaı qarttar úıine toǵytatyn jaman ádetteriniń de bastaý alatyn jeri osy. Demek, olardyń «uly» mádenıeti  men sóz jasaý júıesi, bizdiń atalarymyzdyń  sıraǵyna da tatymaıdy.

Osy kıeli uǵymdardyń syrtyna Uly Atalarymyz  «Qazaq» degen el ataýymen eshqashan buzylmaıtyn etip, máńgilik  qorǵan salǵan. О́zderiń kórip otyrǵandaı, bizdiń elimizdiń de ataýyn teris oqyp, kelemej-kúlki ete almaısyń. Demek, joǵarydaǵy janyńa eń jaqyn, eń kıeli uǵymdar Qazaqtyń tili men dini jáne elimizdiń Qazaq degen ataýy aman tursa, olar eshqashan buzylmaıdy.

Biraq, buny qazirgi tań da  buzýǵa barynsha jantalasyp júrgender elimizde jetip artylady. Sonyń ishinde biz úshin eń qaýiptisi orys tildi  bılik ıeleri (sheneýnıkter) bolyp tur. Mysaly, Qazaq degen el ataýynyń sońyna jalǵanǵan «stan» degen sóz osy aıtqanymyzdyń aıdaı aıǵaǵy bolmaq.

 «Stan» demekshi, orys tilinde «stanısa» (úı sany 2-3 úıden turatyn kishkentaı  eldi meken)  jáne ýaqytsha turaq «stansııa» (poezdardyń 10-20 mınýt aıaldap ótetin jeri), polevoı stan (eginshilerdiń ýaqytsha turaǵy), «ohotnıchı stan» (ańdy bir jerde jatyp máńgi aýlamaısyń), «senokosnyı stan» (bir jerdiń shóbin máńgi shappaısyń, 2-3 kúnnen keıin basqa jerge aýyp qonasyń)  delinse, bul sóz parsy tilinde sol eldiń shet aımaǵyndaǵy kólemi kishkentaı eldi meken (provınsııa) degendi bildiredi. Demek, Qazaq-stan degenimiz, qazaqtardyń ýaqytsha turaǵy degen sóz. Aınalaıyndar-aý! Aıtyńdarshy bizdi qaıda aparýǵa daıyndap jatyrsyńdar? Bul bir.

Ekinshi, qazaq degen elimizdiń ataýyn osy orys tildi bılik ıeleri tilderi kelmeıtinin syltaýratyp «kazak» emes, «kazah» dep atap júr. О́zderińiz kórip otyrǵandaı, «kazah» degende «k» degen dybys «h (ıks)» degen belgisizdik tańbasymen aýystyrylyp, sońǵy dybystaǵy  «qulyp (zamok)» alynyp tastalǵan. Demek, Biz qulybymyzdyń kiltin, ıaǵnı tilimizdiń bıligin  solarǵa berip qoıdyq. Endi olar odan ońaılyqpen aıyryla qoıar ma eken?

Bizdiń táýelsiz elimizdiń jasy «qylshyldaǵan qaıran jıyrma beske» taıap qalsa da, elimizdiń bıliginde otyrǵan (Darvın ilimimen muzdaı qarýlanǵan) orys tildi úkimetimiz, til jáne tarıh ǵylymdarynyń bilim deńgeıleri qazaq úshin osyndaı qarapaıym dúnıelerge de bastary jetpeı keledi.

Aıtyńyzdarshy, Sizder muny ádeıi istep júrsizder me? Álde aqyldaryń men bilimderińniń bar jetken jeri osy ma? Jaýaptaryńyzdy kútemiz?

Muhambetkárim Qojyrbaıuly