QOS KITAP QOZǴAǴAN OI

(Qazaq handyǵynyń qurylýynyń 550 jyldyǵyna arnaımyn)

2013 jyly «Shapaǵat-Nur» baspasynan jaryq kórgen eki kitapty oqyp shyqtym. Ekeýi de eleýli tarıhı eńbek, qazaq halqy úshin óte qundy jádiger. Birinshisi: Plano Karpınıdiń «Mańǵul tarıhy» dep atalatyn jazbasy, Ekinshisi: Ýıllııam Rýbrýktiń «Rýbrýktiń shyǵysqa sapar esteligi» dep atalady. Bul eki kitap ta osydan jeti jarym ǵasyr buryn jazylǵan. Ekeýiniń avtory da Hrıstan múrıti, din adamy. Biri Rım Papasynyń, ekinshisi fransýz koroli Lýıs IH-shynyń arnaıy tapsyrmasymen jazǵan qupııa qujat bolatyn.

Kezinde batysta úlken suranys týdyrǵan ári jol kartasy, eldiń tarıhı shyndyǵy retinde moıyndalǵan eńbek. Ásirese, Shyńǵyshan qurǵan alyp memlekettiń jaǵdaıyn sýretteıdi. Shyńǵyshan ómirden ótkennen keıingi biri – Kúıik qaǵan tusynda, ekinshisi – Móńke qaǵan tusynda Qaraqurymdaǵy han ordasynda bolǵan. Qolymen ustap, kózimen kórgen tyńshynyń qojalaryna jazyp bergen málimetteri. Ol ádebı kórkem eńbek emes, nemese taza tarıh ta emes. Ataqty saıahatshy Marko Polonyń jazbalary sekildi bular da eline barǵan soń, otyryp alyp, erinbeı jazyp shyqqan esteligi. Kúlli Eýropanyń Shyńǵyshan memleketinen qorǵanýyna, shabýylynan saqtanýǵa arnalǵan tarıhı qujat. Al, onyń Qazaq handyǵynyń arǵy bastaýlary ekeni anyq. 550 jyldyń aldyndaǵy bizdiń Kereı men Jánibek te Joshy áýleti ekenin jaqsy bilemiz. Shý men Talastyń aýmaǵynda tý kótergen Qazaq handyǵy babalaryna muragerlik etip, Ata qazaqtyń qutty qonysyn ózderine qaratqany anyq. Sonymen bul eki kitapty senimdi, tolyq nusqasynan Qytaı tilinen aýdarǵan tarıhshy, qytaıtanýshy ǵalym Tileýberdi Ábenaıuly.

Tileýberdiniń eńbegi 15 jyldan beri qazaq baspasózinde keńinen tanys (kezinde «Ádebıet aıdyny» arqyly biraz eńbekterin jarııalap edik). Qazaqtyń kórnekti qalamgerleri Beksultan Nurjeke, Maral Ysqaqbaı aǵalar ornyqty pikirlerin bildirip, ǵalymnyń eńbekterin joǵary baǵalady.

T.Ábenbaıuly: 1. Shyńǵyshan tarıhy jónindegi aqtańdaqtardy ashty; 2. «Mońǵoldyń qupııa shejiresin» jańa bastan aýdaryp shyqty; 3. Bilge qaǵan Tonykók jazbalaryn óz betimen aýdaryp, aqıqatyn ashyp berdi; 4. Shyńǵyshan qurǵan alyp memlekettiń sońǵy urpaqtary Batý, Kúıik, Móńke, Qubylaı dáýirlerin zerttedi. Han ordasy Qaǵanattyń qonysy dep atalyp júrgen Qaraqorymnyń Mońǵolııa jerinde emes, qaıta Ile alqabynda bolǵany týraly aıtar oıy, keltirgen dáleli, logıkalyq jáne derektik paıymy aqylǵa qonymdy. Ol týraly atalǵan eki kitapty tolyq oqyp shyqqan oqyrman ózi de aqıqatqa kóz jetkize bastaıdy.

Birinshi: arnaıy tarıh oqymaǵanyn kóldeneń tartpaı; ekinshi: Qytaıdan kelgen oralman ekenin aıyp sanamaı, jazǵanyn jaqsylap oqyp, kezindegi orystyń shovınıstik ıdeıasynyń jeteginde ketpeı, Tileýberdi Ábenbaıdyń eńbegimen sanassańyz, ol kisiniń úlken bir ınstıtýttyń jumysyn jalǵyz ózi atqaryp jatqanyn biler edińiz. О́zi qolǵa alǵan jumysyn sońyna shyǵarý úshin bar qıynshylyqty jeńip, jemisti eńbek etip keledi. Kitaptary men qaǵazdaryn arqalap, qansha ret kóshti... «Shańyraq» pen «Uljandy» jaǵalap, sýyq bólmelerde tonyn jamylyp otyryp, saýsaǵyn úrlep jazyp otyrǵanyna kýá bolyp edim. Qudaıǵa qaraǵan qaıyrymdy aǵalar qol ushyn berip, «Kókjıekten» bir bólmeli úı áperdi. Kitaptary qazaq, orys tilderinde basylyp jatyr...

Biz tarıhqa Reseıdiń kózimen, álde batystyń qaraýy boıynsha emes, Táýelsiz eldiń jańasha kózqarasymen qaraıtyn bolsaq, Tileýberdiniń aıtqandarymen sanasýǵa tıis bolamyz. Qalǵanyn sanaly oqyrman saraptap kórsin. Kitaptaǵy keltirilgen derekterge júgineıik!

«MAŃǴUL TARIHY»

kitabynan

Áýeli eńbek avtory jóninde birer sóz. Plano Karpını (1182-1252) Ispanııanyń Perugia (fransýzshasy Perouse) qalasynyń adamy, túpnusqalyq aty-jóni Ioan de Plan Karpını (Iean de Plan Carpin). Ol 1221 jyldan 1239 jylǵa deıin Germanııada qonystanǵan. Sonda jáne Ispanııada nastoıatel-kardınal bolyp istegen. 1245 jyldyń basynda  IV Innokentı (Innocent Iv) Papanyń ony Tatarııaǵa (Mańǵulstanǵa, Maǵulstanǵa) baratyn elshi etip taǵaıyndaǵan jarlyǵy túsedi. Sóıtip, Karpını 1245 jyly 16 sáýirde jolǵa shyǵyp, kóptegen mashaqattardy keshe otyryp jyl aınalǵanda, 1246 jyly 4 sáýirde Edil boıyndaǵy Baty (Batý) hannyń ordasyna jetedi. Sol aradan attanyp, 1246 jyly 24 tamyzda ótken Kúıikti (Shyńǵyshannyń nemeresi) han kótergen uly quryltaıǵa qatynasady.

Karpını sol jyly 13-qarashada qaǵan ordasynan óz eline qaıtý saparyna shyǵyp, 1247-jyly 3-mamyr kúni Baty hannyń ordasyna qaıta oralady. Bárinen de keremeti, avtordyń Kúıik han ordasyna sapary Alakól, Emil óńirinen onsha uzamaıdy. Naqtyraq aıtsaq, Karpınıdiń tutas Tatarııa sapary búgingi qazaq ulty qonystanǵan aýmaqtyń ishinde bolady. Olar Edil boıynan 1246 jyly 8 sáýirde attanyp, sol jyly  24 maýsymda Alakól boıyna jetedi. Sol aradan 28 maýsym kúni saparyn qaıta jalǵastyrady da, bıik taýdan asqanyna, jazda jaýǵan qalyń qarǵa urynǵanyna qaramastan, mımyrttap júrip-aq 22 shildede Kúıik qaǵan ordasyna jetip qoıady.

Osy aıtylǵandaı, joldyń kúdirligi men aýa raıynyń qolaısyzdyǵyn eskersek, olar bul jıyrma shaqty kúnde úsh júz, bes júz shaqyrymnan artyq jol júre almas edi. Eger olardyń Batý ordasynan osy araǵa deıin seksen kún (8 sáýir – 28 maýsym) shamasynda jol júrgenin eskersek, Alakólden qazirgi tarıhshylar aıtatyn Mońǵolııadaǵy Qaraqorymǵa da osy shamaly (seksen kún) ýaqytta jetýge tıis.

Demek, elshiler ol jaqqa barmaǵan. Olar Mońǵolııaǵa emes, Moǵolstanǵa – Jetisýǵa kelgen. Oǵan taǵy bir dáıek: Karpınıler Alakól mańynan attanǵan soń-aq, Naıman jerine bıik taýǵa jolyǵady da, sonda joǵaryda aıtylǵandaı, qalyń qarǵa urynyp, qatty tońady. Ári osynyń barlyǵyna nebári bir-eki kún (28-29 maýsym) ýaqyt ketedi. Iаǵnı, álgi taý Alakólge óte jaqyn bolǵan. Shyndyǵynda, mundaı ári bıik, ári jaqyn ornalasqan taý tek Alakóldiń ońtústiginde bar, atap aıtqanda, Arkas (Jońǵar) Alataýy.

Osyndaı dáıekterdiń barlyǵy da Plano Karpınıdiń qazirgi Mońǵolııa jerine barmaǵanyn, tek Jetisý óńirinde bolǵanyn kórsetedi. Móńke qaǵannyń ordasyna kelgen ári Qaraqorymda bolǵan birden-bir batystyq saıahatshy Rýbrýk te, ol qalany Ileniń quıǵanyndaǵy Ekiógizden tym alys emes dep aıtqan. Ol tipti osy óńirdiń Orǵanym (Organum) dep atalatynyn jazady.

Kúıik qaǵannyń Papaǵa joldaǵan haty da tatarsha bolady.

Tarıhtaǵy Mańǵulstan degen ólkeniń qazirgi Jetisý jeri ekeni, ol Babyrda, Dýlatıda, Rashıd ád-Dın men Ábilǵazyda aıtylady... Narat, Shaty, Shapqy, Qulja, Burqan, Túrgen, Sharyn (Sharǵyn), Qarqara, Qapshaǵaı ataýlary kezdesedi. Bulardyń bári Ile alqabyndaǵy jer-sý attary.

«RÝBRÝKTIŃ ShYǴYSQA SAPAR ESTELIGI»

kitabynan

Rýbrýk Fransııa koroli IX Lýıstyń (Lýıs IH) qupııa elshisi bolyp Tatarııaǵa kelgen. Ol 1253 jyly 7 mamyrda Konstantınopoldan attanyp, 31 shildede Sartaqtyń ordasyna keledi. Odan soń Sartaqtyń uıǵarýy boıynsha onyń ákesi Batýdyń ordasyna jiberiledi. Batý hannyń uıǵarýy boıynsha Rýbrýk 1253 jyly 16 qyrkúıekte Edil boıynan Móńke qaǵannyń ordasyna attanady. Olar 27 qyrkúıekte Jaıyqtan ótedi de, 3 jeltoqsanda Alakólge jetedi. 27 jeltoqsanda Móńke qaǵannyń ordasyna jetedi. Sodan qys ótip, jaz aýǵansha, ordada bolǵan Rýbrýk 1254 jyly 18 tamyzda Qaraqorymnan Batýdyń ordasyn betke alyp attanady.

Rýbrýk Atyraý óńirinen Alakól boıyna 66 kúnde jetedi. Alakólden Móńke qaǵan ordasyna 24 kúnde barady. Eger orda qazirgi Mońǵolııa jerinde bolsa, taǵy da sondaı úsh aıdaı jol júrý kerek. Demek, ol Ile alqaby Jetisý jerindegi úlken ordada bolǵan. Endeshe, Qaraqorym Mońǵolııada emes. Plano Karpınıdegi baıandalǵan jol silemi de dál osyǵan uqsas bolatyn.

...Móńke qaǵan jáne jalpy mańǵul (moǵol) túrikteri tutastaı musylman bolǵan. Olardyń qarashańyraǵy Mońǵolııada emes, Moǵolstanda – Jetisýda bolǵan.

* * *

Joǵaryda eki kitapqa jazylǵan alǵysózden mysal keltirdim. Naqty qalaı bolǵany kitapta tolyq baıandalǵan, ári ekeýi de Shyńǵyshan ıeligindegi eldi qansha jerden jek kóre otyryp, jaý sanap, jabaıy kórip jazsa da, túrikterdiń mekenine tań qala, tamsana qudirettiligin eriksiz moıyndaǵan eken. Kúlli Eýropanyń jaýlanýynan qatty qoryqqan. Sol úreıdiń, tiksinýdiń aqyry osyndaı eki kitap (biri – Papaǵa, biri – Korolge arnalyp jazylǵan) bolyp, bizge jetti. Endeshe, tarıhymyzdyń zerttelýine tamshydaı bolsa da, qosylǵan úles dep aıtýǵa turady.

Eki kitapta tutas qazaq dalasynyń tabıǵaty, jaǵrapııalyq ereksheligi, ómir súrý tártibi, halqynyń hal-jaǵdaıy, áskerı kúsh-qýaty, ordanyń sán-saltanaty, biri kelip, biri ketip jatqan elshiler men saýdagerler sóz bolady. Ordanyń tili, dini, ǵuryp-ádeti de kózden tasa qalmaıdy. «Myń estigennen bir kórgen artyq» demekshi, ana tilimizde alǵash ret aýdarylyp otyrǵan qos kitapta qundy málimetter óte kóp.

Dáýletbek BAITURSYNULY,

aqyn, Túrki dúnıesi aqyndary músháırasynyń Iýnýs Emre

atyndaǵy syılyǵynyń dıplomanty, Halyqaralyq Túrksoı

uıymynyń «Maqtymquly Frakı» atyndaǵy medaliniń,

Qyrǵyz Respýblıkasynyń molda Baǵysh atyndaǵy ádebı

syılyǵynyń ıegeri.