Qyrǵyz tarıhshylary: Qoja Ahmet Iаssaýı – qazaq emes, ol - qyrǵyz

Jaqynda Qyrǵyzstanda  Kımsanbaı Abdyrazakulynyń "Qul-Qoja Ahmet Iаssaýı" atty tarıhı-monografııasy jaryq kórgen bolatyn. 90 jastaǵy qart jazýshy óziniń eńbeginde Islam dininiń uly ustazy, sopy Qoja Ahmet Iаssaýıdiń Qyrǵyzstandaǵy  burynǵy О́zgón qalasynan shyqqanyn jazǵan.  Osyǵan deıin bútin Túrki halyqtarynyń, onyń ishinde qazaq  halqynyń baıyrǵy mádenıetiniń tarıhynda aıryqsha oryn alatyn, pálsapashy  Ahmet Iаssaýı týraly qyrǵyz tarıhshysynyń tyń málimdemesin  "Azattyqtyń" qyrǵyz qyzmetine silteme jasaı otyryp, Qamshy.kz  portaly nazarlaryńyzǵa usynady.

- Eegemberdı Ermatov,  siz qart jazýshy  Kımsanbaı Abdyrazakulynyń "Qul-Qoja Ahmet Iаssaýı" atty tarıhı-monografııasyn  kitap qylyp  jaryqqa shyǵardyńyz.  Endi aıtyńyzshy, Qoja Ahmet qalaısha  Ahmet Iаssaýı atanyp ketti?

-  Osyǵan deıingi Qoja Ahmet týraly búkil túrki elderinde shyqqan ádebıetterde ustazdyń shyqqan tegin Iаssymen baılanystyryp, Ahmet Iаssaýı deıdi. Osy jerde qoldanylǵan tildiń normasyna qarasaq, bul tildiń  qyrǵyzsha ekenin ańǵaramyz. Qul Qoja Ahmettiń ǵazaldary, Qul Qoja Ahmet degen jerdegi Qul sózi jazba-ádebı tildiń zańdylyqtaryna sáıkes ózgerip, Ahmet Iаssaýı ǵana bolyp qalǵan.

- Siz óz eńbegińizde Ahmet Iаssaýıdiń esimindegi  Iаssaýı Qazaqstandaǵy Iаssy jazyǵy emes,  Qul Qoja Ahmettiń  shyn mánindegi týǵan jeri Qyrǵyzstandaǵy О́zgón qalasy degen nusqany aıtqansyz. Muny qandaı negizderge súıenip aıtyp otyrsyz?

-  О́zgendik qyrǵyz  aqsaqaldarynyń aýzynda búginge deıin ańyz bop jetken derekter bar. Myna Qarahandar dáýirindegi, baıyrǵy О́zgende Qul Qoja Ahmet týraly túrli áfsanalar aqsaqaldardyń aýyzynda júr. Mine solardy jınastyryp, úlken kitap qylyp shyǵarý maqsatymyz edi. Ahmet Iаssaýıdiń shyn esimi Qul Qoja Ahmet ekendigin, onyń esimine Iаssy tirkesi negizsiz jalǵanǵanyn belgili tarıhshy Shoıyn О́mirálıev te rastaǵan.

- Sizderdiń myna málimdemelerińizge qazaq baýyrlar qandaı argýmentter keltiredi?

-  Qul Qoja Ahmetti  qazaq týǵandar bizdiki deıdi, ózbekter bizdiki deıdi t.b. túrki elderi bizdiki deıdi. Biraq, solar Qul Qoja Ahmettiń eńbekterin tereń zerttep, oqyp kórse osy sózderinen qaıtar edi. Sebebi, men Qul Qoja Ahmettiń 144 hıkmetterin 3 jyldyń ishinde bastan-aıaq qyrǵyz tiline aýdaryp shyqtym. Sol hıkmetteriniń birinde Qoja Ahmettiń "Men jasy darııasynyń boıynan shyqtym" degen sóz bar.  Qazaqstanda "jazy" degen darııa joq. Bul jerde Qul Qoja Ahmet Qyrǵyzstannyń О́zgón qalasyndaǵy ejelgi  "Iаsy"-"Jasy"  darııasyn meńzep tur. Taǵy bir hıkmetinde "meniń ata-babalarym qus salǵan" degen edi. Endi, qarańyz, osy ýaqytqa deıin qusty baptap, ıt-qusqa salyp kelgen dúınede jalǵyz ǵana ult bolsa, ol – qyrǵyz. Yqylym zamandardan beri qaraı Qul Qoja Ahmet týraly derekter, atadan balaǵa, býynnan-býynǵa ańyz bolyp tarap keledi. Men kitapty jazyp shyǵarǵanda osynyń bárin alǵy sózge qosqan bolatynmyn. Sol kitapqa osydan 900 jyl buryn ómir súrgen bizdiń babamyzdyń hıkmetterin tolyq engizdim. Qul Qoja Ahmet jastaıynan Arystan babty ustaz qylyp, pir tutady. Al sol Arystan bab qaı jerde tur? Mine munyń artynda da daýly pikirler turatyny ras.  Qul Qoja Ahmet boıyndaǵy bar ilimin osy Qyrǵyzstannyń terrıtorııasynda júrip meńgergen. Myna Ahmet pen Arystan bab qalaı kezdesedi? Sońǵy paıǵamdarymyz Muhammed (s.a.ý.)  Arystan babqa "Meniń Ahmet degen balam keledi. Sen oǵan osyny ber " dep qurban bergen eken. Arystan bab babamyz osy amanatty 600 jyl saqtaǵan. Osydan bastap Ustaz oǵan shákirt bolady. Dál qazir, Qoja Ahmetke bizden buryn Túrkistandaǵy qabiri arqyly qazaqtar ıe bolǵan soń, bul eki el arasynda daý týdyratyn másele bolmaq.

Qul Qoja Ahmetti búkil túrki eli jaqsy bilgen. Keıin bizdiń Máýláná, Qul Qoja Ahmet sopyshylyqtyń altyn dińgegi desek bolady. Sol kezde ıslam dini biz arqyly qazirgi Túrkııaǵa jetken. Bektash, Máýláná, Rýmı barlyǵy da bizden ketip, sol jaqta ósip-óngen. Aqyrynda biz ózimizdiń ulylardan qol úzip qaldyq. Biz myna orys ımperııasynyń tusynda óz ǵulamalarymyzdan múldem aıyrylyp qaldyq desek bolady. Myna qazaq tildi kitaptarda Qul Qoja Ahmetti Túrkistannyń mańyndaǵy Saıram degen jerde týylǵan deıdi. Oıdan shyǵarylǵan derek – Iаssy ataýyn tildik uıqasqa negizdeı otyryp, Iаssy jazyǵynan shyqqan dep aıtady. Búgingi Túrkistanda, tipti OQO-da Iаssy-Jazy degen jer joq. Kóptegen ádebıetterdi de aqtaryp qaradym, baryp ta surastyrdym. Al О́zgón shahary Qarahandar tusynda búkil túrki halyqtarynyń astanasy bolǵan. Mádenıet pen ádebıettiń qaınary osy jerde bolǵan. Sondaı-aq, Ahmettiń zamanynda 30 tom sharıǵatty jazǵan Imam Serahsı da osy О́zgónnen shyqqan. Sondyqtan Qul Qoja Ahmettiń shyqqan jeri sózsiz Qyrǵyzstannyń О́zgón shahary. Sonymen qatar, Qul Qoja Ahmettiń ulty da qyrǵyz ekenin naqtylaı ketý kerek.