Eýrazııa ıdeıasy, Eýrazııa odaǵy, Eýrazııa parlamenti bizge ne beredi?

  Sońǵy kezderi alys jáne jaqyn shet elderdiń  Buqaralyq aqparat quraldarynda   qazirgi qoǵamdyq-saıası aınalymǵa keńinen túsken Eýrazııa ıdeıasy, Eýrazııa odaǵy, Eýrazııa parlamenti sııaqty tirkesterdiń mán-maǵynasy keńinen talqyǵa túsip, taldanyp jatqanyn baıqaýǵa bolady.  Bul  másele  týraly  pikir-tujyrym aıtyp jatqan saıasatkerler men qoǵam qaıratkerleri de, sodan soń ekonomıst jáne jazýshylar da az emes. Ásirese,  reseılikter  bul  týraly keńinen   aıtyp  ta, jazyp  ta  jatyr.   Orystyń belgili jazýshysy, saıasattanýshy Aleksandr Prohanov, óziniń Eýrazııa ıdeıasy, Eýrazııa odaǵy týraly pikir-tujyrymdary men oılaryn aıta kelip, «Zavtra» gazetinde:  «Pýtın Uly  Eýrazııa  Odaǵyn  qurýǵa  nıetti.  Kúıregen  KSRO  jerinde jańa  ımperııa  qurýǵa  ýáde  berip  keledi.  Sondaǵy  geostrategııalyq  tutastyq   Reseı,  Belorýs  jáne  Qazaqstan  aımaǵy  bolmaq.   «Besinshi»  ımperııa  qurýdyń  keremet jobalary  iske  asady», - deýi sonyń  bir  dáleli. Osy bir sózden-aq, keıbir orys saıasatkerleri men qaıratkerleriniń Eýrazııa ıdeıasy, Eýrazııa odaǵy, Eýrazııa parlamenti týraly túsinikterin anyq bilýge bolatyn sekildi. Ydyraǵan KSRO-ny kóksegenderdiń ýysta ustaýdyń ýy qaıtsa da, ýyty qaıtpaǵanyn baıqatatyn pıǵyl-nıetteri osy tusta kórinip-aq tur emes pe?

Mine, osyǵan oraı, biz de redaksııamyzda keleli keńes ótkizip, oǵan belgili ekonomıst, ekonomıka ǵylymdarynyń doktory Toqtar Esirkepovty, tarıhshy-ǵalym Ázimbaı Ǵalıdi, ekonomıst-saıasattanýshy Muhtar Taıjandy, saıasattanýshy Rasýl Jumandy, fılosof-jýrnalıst Ábdirashıt Bákirulyn shaqyrǵan edik. Nazarlaryńyzǵa sol  keńeste aıtylǵan áńgimeni usynamyz.

–Eýrazııa termıni qazir saıası leksıkonǵa aınalyp ketti. 1994 jyly Elbasymyz N.Á.Nazarbaev birinshi ret Eýrazııa odaǵy, ekonomıkalyq ıntegrasııa jaıly sóz qozǵaǵan bolatyn. Sol kezde Reseı til qatpaı, únsiz qalǵan edi. Al, 1995 jyly Úkimet basyna E.Prımakov kelgennen bastap, Eýrazııa odaǵy qaıta qozǵala bastady. Búgingi qarym-qatynastaǵy elaralyq Eýrazııalyq odaq pen Eýrazııalyq ıdeıa túsinikteriniń eki túrli ekenin kópshilik bile bermeıdi. Fakti men ıdeıanyń arasyn qarapaıym jurtshylyqtan buryn, tipti, saıasatkerlerdiń ózderi de ajyrata almaıtyn sııaqty. Sizdershe, bul fakti ǵana bolyp qalatyn ekonomıkalyq qarym-qatynastaǵy qubylys pa, álde Reseıdiń Eýrazııa keńistiginde «lıder» bolyp qalýdy kózdegen maqsaty jolyndaǵy ıdeıa ma?

Ázimbaı Ǵalı:

– Meniń oıymsha, Eýrazııalyq ıdeıada bastapqy kezde bir konteksti bolǵan joq. Reseıdiń konteksti – Úshinshi Rım nemese KSRO-ny qaıta jańǵyrtý. Biraq, bizdiń Elbasymyz buǵan ekonomıkalyq konteksti kirgizgisi keldi. Búgingi kúni, onyń ekonomıkalyq mańyzy menińshe, bizdiń ekonomısterdi qýantpaıdy. Sol sııaqty, Reseı memleketiniń de geosaıası ambısııalary da shoshytady. Onyń ústine, Pýtınniń óz elinde abyroıy tómendegenin baıqadyq. Qalaı degenmen, bizdiń elimizde jańa ımpýls paıda boldy. Ol jańa jyldan bastaldy.

Men ózim Eýropalyq odaqty qoldaımyn. Biz teńiz úshin muhıttan bas tarttyq. Biz, áli, Saýda uıymyna kirgen joqpyz. Al, Keden Odaǵynan utyldyq. Onyń basty belgisi – ınflıasııa. Sonymen qosa, ekonomıkalyq múddelerimizdiń báseńdeýin de aıtýǵa bolady. Jalpy aıtqanda, Reseı qanjyǵasyna Qazaqstandy baılaýdy oılady. Biraq, ol qanshalyqty júzege asady?! Menińshe, birqatar sımptomdar da bar. Elimizdiń Reseıdiń kosmostyq baǵdarlamalaryna kishigirim qarsylyq bildirip, jarty mıllıonǵa jýyq qarjy surap alǵanyn aıtýǵa bolady. Taǵy aıtatynym, qazaqty qynadaı qyrǵan eleýli másele kóterildi. Asharshylyq buryn aıtarlyqtaı batyl áńgimege arqaý bolmaıtyn. Bul qýantarlyq jáıt.

Toqtar Esirkepov:

– Elimizdiń táýelsizdigine, taǵdyryna tikeleı áser etetin prosester bastalǵan soń, men Eýrazııalyq odaq máselesimen aınalysa bastadym. Kedendik odaqqa kirý máselesi qarastyrylyp jatqanda, Almatyda úlken konferensııa boldy. Oǵan burynǵy TMD elderiniń quramyndaǵy Reseı bar, Belorýssııa keldi. Bul jerde ortaq agrarlyq naryq máselesi qarastyryldy. Bul jıynda Reseıdiń úlken ǵalymdary, akademııanyń vıse-prezıdentteri boldy. Sonda birinshi qadam – Keden odaǵy, ekinshi – biryńǵaı ekonomıkalyq keńistik, úshinshi – ortaq valıýta, odan keıin Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq bolady dep qarastyryldy. Al, bárin tolǵandyrǵany, ar jaǵyndaǵy tórtinshi, besinshi qadamdardyń qandaı bolýy edi. Mine, sonda, jıyndaǵylardyń birde-bireýi ol týraly áńgime qozǵaǵan joq. Bul degenimiz, onyń artynda saıası odaqtyń turý yqtımaldyǵyn kórsetedi. Endeshe, sol kezde bizde Eýrazııalyq ekonomıkalyq ıntegrasııa bolatyny aıtyldy. Biraq, munda, mynadaı saýal týyndaıdy. Ekonomıkalyq odaqtyń elimizge qanshalyqty qajettiligi bar? Biz ekonomıkalyq odaq qurmaı, óz aldyna júre almaıtyn dárejege jettik pe? Saıası odaqqa barýǵa bizdi ne májbúrlep otyr? Endi bireýler «biz Eýropalyq odaqtyń jolymen kelemiz» dedi. Al, onda Eýroodaqtyń tarıhyna kóz júgirteıik. Eýroodaq ekinshi dúnıejúzilik soǵys aıaqtalǵan tusta quryldy. 1951 jyly 6 memleket arasynda Parıj deklarasııasyna qol qoıyldy. Birinshi de, ekinshi de dúnıejúzilik soǵys Eýropadan shyqty. Nege úshinshi dúnıejúzilik soǵys ta Eýropadan shyqpaıdy degendeı, saıası odaq retinde qurylǵan edi. Eýropalyq odaq qurylǵan kezde, olardyń saıası odaq quratynyn naqty aıqyndady. Al, bizde qaıda bara jatqanymyz ashyq aıtylyp otyrǵan joq.   Aıtalyq, 1994 jyly Elbasymyz Eýrazııalyq odaqty usynǵan kezde, Reseı úndemedi dep jatyrmyz. Bul Reseı úshin eýrosentrızmge baǵyttalǵan, kúshti memleketke aınalýǵa baǵyttalǵan kezeń edi. Al, qazir olardyń ishki oılary belgili bolyp qaldy. Iаǵnı, olar ortaq jer, ortaq til, ortaq shekara qurý týraly oılaryn aıtyp, barlyq atrıbýttary qaıtadan burynǵy ımperııany qurý ekendigin kórsetýde. О́ıtkeni, Reseı ımperııasyz ómir súre almaıdy. Tipti, Pýtınniń «KSRO-nyń taraýy eń úlken qasiret» dep aıtýynyń ózi soǵan dálel. Mine, sondyqtan Reseı revansh alyp, ımperııany qaıta qurýdy oılaıtyny aıdaı anyq. Álemdik tarıhqa úńilsek, barlyq ımperııalardyń ishinde eń sońǵy bolyp Reseı ketken eken. Sol Reseı ımperııasy da tarady. Alaıda, onyń taraýy Reseıdegi keıbir halyqtarǵa, belgili bir toptarǵa úlken qasiret edi. Menińshe, Pýtın prezıdenttik saılaý aldy naýqanynda, osy Eýrazııa ıdeıasyn ádeıi, daýys jınaý maqsatynda kóterdi.

Osy tusta mynadaı suraqtar týady. KSRO-ny qalaı qalpyna keltirýge bolady? Ony qaıtadan qalpyna keltirýge bolmaıdy. О́ıtkeni, ol úshin qaıtadan revolıýsııa jasaý kerek. KSRO-ny qalpyna keltirýdiń bolshevıkter úshin birneshe varıanttary bar. Birinshisi menshiktiń bárin tartyp alyp, nasıonalızasııa júrgizip, qaıtadan josparly ekonomıka jasaý. Biraq, tarıh qaıtalanbaıdy degen sóz bar.

Aıtatyn bolsaq, kez kelgen ıntegrasııalyq prosestiń táýelsizdikke keltiretin nuqsany bar. Kedendik odaq qurǵaly, memleketimiz syrtqy saýda jaǵynan monopolııasynan aıyrylyp qaldy. Mine, sol sııaqty ıntegrasııa kóbeıgen saıyn, biz táýelsizdigimizden aıyrylamyz. Integrasııalyq prosester ár elderde bar. Sonyń eń ozyǵy – Eýroodaqtaǵy ıntegrasııa. 27 el kiretin bul odaqtaǵy ıntegrasııa óte sátti úlgi. Qazirgi qıyndyqtar ýaqytsha. Al, bizge, menińshe, Eýropaǵa qaraı burylý kerek. О́ıtkeni, Eýropanyń qundylyǵy – adam, onyń quqyǵy, onyń erkindigi. Adamzattyq qundylyqtar – bul búkil Eýropanyń qundylyqtary. О́rkenıetti el bolý úshin, eń aldymen Eýropaǵa jol tartýymyz kerek. «Eýropaǵa jol» degen baǵdarlama da bar. Menińshe, bul jerde eki baǵyt bar. Eger, Reseıdegi eki toptyń biri, ıaǵnı, eýrosentrızmge baǵyttalǵan toby bılikke kelse, bul biz úshin nur ústine nur bolady.

Muhtar Taıjan:

–О́kinishke oraı, Reseı mundaı prınsıpterge eshqashan barmaıdy. Sebebi, ol ımperııa, ımperııa sııaqty qury¬lyp, damyǵan el. Menińshe, Reseı demokratııaly, teń quqyly qatynastarǵa eshqashan barmaıdy. Shynyn aıtsaq, eki ǵasyrdaı ýaqyttan beri, biz Reseıdiń otar eli boldyq. Bizde onymen basqasha qarym-qatynas bolǵan emes. Qazirgi, osy ǵasyrdyń basynan bastap, Reseı saıasatkerleri de osyny aıtyp júr. Mysalǵa, demokrat Chýbaıs lıberaldy ımperııany qurý qajettiligi jaıly aıtady. 3 jyl buryn Borodın 2017 jylǵa deıin KSRO-ny qaıta quratyndaryn aıtty. Aıtalyq, Pýtın óziniń maqalalarynda, 1991 jyldyń ol úshin qasiretti bolǵanyn, ıaǵnı, KSRO-nyń qulaýynyń qasiretti bolǵandyǵyn ashyq jazdy. Al, biz úshin 1991 jyl – bul eń baqytty, táýelsizdikke qol jetkizgen jyl. 1991 jyldan bastap, saýdagerlikpen, kásipkerlikpen aınalysam deýshilerge elimiz erkin saýda aımaǵy boldy. Iаǵnı, kásipkerlikpen aınalysatyn adam aldynda eshqandaı qıyndyqtar bolmady. Al, Kedendik odaqqa kirgennen bastap, bizge 92 paıyzǵa jýyq Reseı Kodeksi qoldanysqa endi. Olarda salyq mólsheri bizdiń elge qaraǵanda 3 esege deıin kóp. Bizge bul tıimsiz. Al, bul óndiristeri bar Reseıge yńǵaıly. Mine, sodan ishki baǵalarymyz birshama ósti. Al, biregeı ekonomıkalyq keńistikke kirgennen, biz 170 bılik júrgizetin laýazymymyzdy bere saldyq. Al, Eýrazııalyq komıssııanyń 84 paıyzyn Reseı sheneýnikteri quraıdy. Oǵan qosa, resmı til – orys tili. Al, Qazaqstannan barǵan sheneýnikter bizdi tyńdamaıdy. О́ıtkeni, olar halyqaralyq sheneýnikter. Bul degenimiz, olarǵa eshqandaı qysymnyń ótpeıtini. Biraq, olardyń bıligi bizge ótedi. Sondyqtan, birinshi ret biregeı ekonomıkalyq keńistik týraly 2010 jyldyń basynda aıtyldy. О́kinishke oraı, biz oǵan nazar aýdarmaǵan edik. Biraq, biregeı ekonomıkalyq keńistikke baramyz degen sheshim osynda qabyldandy. Sondyqtan, men referendýmǵa qarsy bolǵan edim. О́ıtkeni, nátıjesinde Eýrazııalyq odaqqa kirýge májbúr bolatynymyzdy túsindim. Sondyqtan, meniń usynysym, suraǵymyzdy «Eýra¬zııalyq odaqqa kiremiz be, kirmeımiz be?» dep emes, «Ke¬dendik odaqtan, biregeı eko-nomıkalyq keńis¬tikten shyǵamyz ba?» dep qoıǵan durys bolar.

Rasýl Juman:

– Negizinde Eýrazııalyq odaqqa qarsy referendým týraly túrli kózqarastar bar. Meniń túsinigimshe, bul sharasyzdyqtyń sońǵy jan aıqaıy. Jalpy, referendým jaıly sóz qozǵaǵanda, keıbir bılik ókilderi tarapynan, «Bul máseleni Kedendik odaqqa enbes buryn qozǵaý kerek edi» degen jaýaptar estip jatamyz. Degenmen, osy Kedendik odaqqa kirmes buryn, 2008 jyly da, 2009 jyly da eskertýler, maqalalar shyǵyp jatty. Biraq, bılik bunyń bireýine de qulaq asqan joq. Nátıjesinde, biz kórip otyrǵanymyzdaı, 2015 jyly Eýrazııalyq odaq bolady. Mine, sondyqtan, bizdiń osy máselelerdi talqylap otyrǵanymyz, bılik basyndaǵylardyń qulaǵyna altyn syrǵa bolýy kerek. Eýrazııalyq ıdeıa, bálkim, jaman ıdeıa emes te shyǵar. HIH ǵasyrda Trýbeskoı, Gýmılevter kótergen másele. Eýrazııalyq ıdeıa degenimiz – bir keńistikte birge ósip, birge qaınasyp ketken, ózindik bir joly, bir taǵdyry bar biregeı ulttar degennen basqa eshnárseni bildirmeıdi. Eýrazııalyq ıdeıa men qazirgi Eýrazııalyq odaqtyń arasynda eshqandaı baılanys joq. Birinshiden, olar bir-birin almastyrmaıdy. Ekinshiden, Eýrazııalyq odaq qurýdy alǵash elbasymyz 1994 jyly aıtty. Reseı buny ózderine utymdy paıdalanýdy oılady. Integrasııalyq odaq dep atalsyn, biraq, olar túbinde saıası odaq qurý ıdeıasyn meńzedi. Iаǵnı, Reseı ımperııasyn qaıta jańǵyrtý. Áýelgi bastan kózdelgeni, Keńes odaǵyn qalpyna keltirý emes, Reseı ımperııasyn quryp, Qazaqstandy óz avtonomııasyna alý.

Biz jańa, saıası ıntegrasııa týraly sóz qozǵadyq. Shyn máninde, saıası ıntegrasııa ekonomıkalyq ıntegrasııadan bólip qarastyrylmaıdy. Saıasattyń ar jaǵynda, árqashan ekonomıkalyq múddeler jatady. Bul degenimiz, odaqqa kirgennen keıin, bizdiń tek ekonomıkalyq múddelerimizden ǵana emes, saıası da múddelerimizden aıyrylǵanymyz. Osyǵan deıin, qaı elmen saýda qarym-qatynasqa túsýdi ózimiz sheshtik. Al, endigi rette «Saıası da múddemizden aıyrylamyz ba?» degen qaýip bar. Menińshe, qazirgi Reseı basshylary Eýrazııalyq odaq qurýdy meılinshe jedeldetýdi oılastyrýda. Shynymen de, qazir Pýtın, Medvedevterdiń abyroıy Eýropa aldynda túsken. Al, jańa ıntegrasııalyq ıdeıa, odaq qurý olar úshin saıası bedelin, ımıdjin kóterýdiń bir joly ispettes. Tipti, buǵan Pýtınniń sengeni sonshalyqty, ol prezıdentke saılaý aldynda birinshi saparyn burynǵydaı Astanaǵa emes, Tashkentke jasady. Bundaǵy onyń oıy, Qazaqstandy onsyz da óz ýysymda ustaımyn degeni edi. Endigi kezekte, qyrǵyzdar men ózbekterge baryp kelisimder ornatý kerek degendeı nıet tanytty. Menińshe, tipti, kishkentaı ortalyqtarda, qarapaıym saýda oryndarynyń ózinen Kedendik odaqtan eshnárse utpaǵanymyz kórinedi. Pýtınniń pozısııalary bılik basyn birshama seskendirgen sııaqty. Osy jaqynda, Ertisbaev, Áshimbaev, Qarınderdiń qatarynan, bir mezette Eýrazııalyq odaqqa qarsy málimdeme jasaǵandary kezdeısoq emes. Menińshe, bunyń astarynda bir erekshe esep bar sııaqty. Reseıdiń buǵan reaksııasynyń qandaı bolatyny da mańyzdy. Eýrazııalyq ıdeıaǵa, Eýrazııalyq odaqqa qarsy pikirlerdi Reseıge qarsy árekettermen shatastyrmaǵan abzal. Reseı bizdiń uzaq jyldar boıǵy iri kórshilesimiz, saýda seriktesimiz. Barlyq isterimizdi halyqaralyq zańdarǵa sáıkes, ishki qatynastarymyzǵa qol suǵylmaı júrgizilse, bundaı yntymaqtastyqqa eshkimniń qarsylyǵy joq. Al, ıntegrasııa máselesin aıtatyn bolsaq, Eýropa qundylyqtaryn meńgergen, árıne, biz úshin paıdaly. Degenmen, Eýropaǵa bizdiń shıkizatymyzdan basqa eshnárse kerek emes. Biz turmaq, Eýropa Reseıge de osyndaı kózqarasta. Bizdiń aldymyzdaǵy birden-bir balama  aımaqtyq ıntegrasııa, Orta Azııa elderiniń ıntegrasııasy, olardyń saıası da ekonomıkalyq turǵydan da jaqyndasýy. Menińshe, buǵan eshqandaı balama joq. Bul ıdeıany neǵurlym erterek bastasaq, biz úshin de, bul uzaq merzimdi, mańyzdy saıası jobaǵa aınalary sózsiz.

Toqtar Esirkepov:

– Osy ıntegrasııalyq joba – álemdegi geopolıtıkalyq úlken ózgeristerge ákeletin prosess. Osy turǵydan aıtqanda, jańa aıtylǵan Orta Azııa týraly oılarǵa qosylamyn. Reseıdiń basshylyǵymen ótip jatqan jańa ıntegrasııalyq prosesterge Qyrǵyzstan men Tájikstan kirýi múmkin degen oılar kóp aıtylýda. Al, eger olaı bolsa, bul jerde Orta Azııa ekige bólinedi. Bir jaǵynda О́zbekstan, bir jaǵynda Tájikstan qalady. Iаǵnı, Orta Azııanyń arasyna shoq salý maqsaty. Jaqynda О́zbekstan prezıdenti Islam Karımov aıtqandaı, shynymen de, sý tóńireginde soǵys bolýy múmkin. Sondyqtan, bul óte qaýipti joba. Atalǵan Orta Azııalyq elderiniń bári Reseımen qosylyp, ShOS-ta tur. Al, endi sońǵy kezde, Reseıdiń baspasóz betterinde saıasatkerleri men mamandary arasynda ShOS-qa qarsy prosess bastalyp jatyr. О́ıtkeni, ShOS qurylǵan kezde belgili bir maqsattarǵa negizdelip qurylǵan. Sońǵy ShOS-tyń jıynynda Qytaı arnaıy bank quramyz dese, Reseı oǵan qarsylyq tanytty. Daǵdarysqa qarsy qor quramyz delinse, oǵan da Reseı qarsy shyqty. Al, Qazaqstan Qytaıdy qoldady. Endi bir Reseı mamandary, «ıntegrasııalyq odaq qurý Qytaıdy Kaspııge jolatpaý ıdeıasy» dep aıtyp júr. Solardyń arasynda da túr¬li qaıshy pikirler shyǵýda. Sondyqtan, Qazaqstan ekonomıkalyq jaǵynan da, tabıǵı baılyqtary jaǵynan da, saıası jaǵynan da táýelsiz, eshkimniń qoltyǵyna kirmeıtin el. 300 jyl bodanda bolyp, endi ǵana 21 jyldaı ýaqyt táýelsizdigimizdi alyp jatyrmyz. Nege bizdiń nemerelerimiz, shóberelerimiz táýelsiz Qazaqstanda ómir súrmeýi kerek?!

Qaı jaǵdaı, ne nárse bolmasyn, olarǵa bárinen buryn, Qazaqstannyń geosaıası, geografııalyq ornalasýy áser etedi. Bir jaǵynan Qytaı, bir jaǵynan Reseı, taǵy bir jaǵynan musylman elderi, Amerıka. Sondyqtan, bizge Elbasynyń kópvektorly saıasaty oryndy bolyp tabylady. Aıtalyq, Reseımen tatý kórshiler retinde ekonomıkalyq bolsyn, taǵy da basqa qarym-qatynastar ornatyp, bastysy táýelsizdigimizden aıyrylmaýymyz kerek.

Taǵy aıtaıyn degen máselem, qazirgi elimizdegi orystildi basylymdar jaıly edi. Alyp qarasańyz, atynan basqasy, ishi-syrty tikeleı Reseıdiń múddesine qatysty dúnıelerge toly. Sarapshylar, zertteýshiler bolsyn, barlyǵy Reseıdiki. Qazir qanshama zertteý ortalyqtary bar. Biraq, solardyń kópshiligi Reseıdiń qoldaýymen jumystaryn júzege asyrady. О́kinishtisi, orystildi basylymdarymyzdyń kóp jaǵdaıda, ulttyq múddemizdi qorǵamaýy. Mine, bunyń bári bizdiń basylymdarymyzda jaryq kórgenine sener emespin.

Muhtar Taıjan:

– Árıne, osy aıtylǵan aqyldy saıasatty júrgizý úshin aldymen nıet bolý kerek. 1991 jyly 16 jeltoqsanda táýelsizdigimizdi jarııaladyq. Al, 8 jeltoqsanda KSRO qu¬lady. Mine, sol sııaqty, táýelsiz bolý úshin nıet bolý tıis. Menińshe, qazir ondaı nıet asa kóp emes. О́ıtkeni, osy Eýrazııalyq parlament, Kedendik odaq, ıntegrasııa týraly ózimiz usyndyq. Endi, zań turǵysynan aıtar bolsaq, Kedendik odaq, biryńǵaı ekonomıkalyq keńistik qurǵanda, bizdiń Egemendigimiz týraly deklarasııamyzǵa da, táýelsizdik týraly deklarasııamyzǵa da qaıshy keletin tustary bar. Aıtalyq, deklarasııamyzdyń 14-babynda elimizdiń syrtqy isteri derbes bolý kerek delingen. Al, bizdiń derbes ekonomıkalyq saıasatymyz joq. Al, odaqtan shyǵý úshin zań múmkindik beredi. 1969 jyly qabyldanǵan OON konvensııasynyń 56-baby boıynsha, kez kelgen memleket, kez kelgen uıymnan shyǵýǵa quqyly. Tek, aldyn ala bir jyl buryn eskertý kerek. Sondyqtan, osy uıymdardan shyǵýǵa bizdiń de quqymyz bar. Al, endi qarańyz, osy ıntegrasııanyń bolashaǵy qandaı? Menińshe, bul prosestiń eshqandaı bolashaǵy joq. Birinshiden, Reseı demografııasyn aıtsaq, 142 mıllıon halqynyń 80 paıyzy orys halqy. Ekinshiden, Reseıdegi týý koeffısıenti azaıyp barady. Iаǵnı, áıel adam bir ne eki bala ǵana tabady. Qarańyz, Reseı halqynyń 80 paıyzy Eýropa aýmaǵynda ómir súredi. Qazir, Reseıde musylman, túrki halyqtary kóbeıip barady. Osy turǵyda Reseı óziniń osy shekarasyn saqtap qala ma, qalmaı ma degen suraq týyndaıdy. Al, endi bizdiń demografııamyzǵa qarasaq, orystardyń ortasha jasy 47-de, al, qazaqtiki 27. Menińshe, biz bolashaǵy kúmándi atalǵan prosesterden shyǵamyz.

Rasýl Juman:

– Eýrazııalyq odaqtyń túbinde Qazaqstandy daǵdarysqa ákeletini, bizdiń ulttyq múddemizge qaıshy keletini barshaǵa aıan. Qazir, mine, osyny túsinip otyrǵan qazaqtardyń da, basqa ulttardyń da sany kóbeıip keledi. Osy úrdis toqtamaı, ary qaraı jalǵasyp, bir saıası ózgeristerge ákeler. Qazaq negizinen, momyn, shydamdy halyq. Degenmen, tarıhymyzǵa kóz júgirtsek, qazaqta eki qasıetti uǵym bar. Ol el men jer. Meniń bundaǵy aıtpaǵym, ár nárseniń shegi bolý kerek. Buny da eskerip, nemquraıly qaramaý kerekpiz.

Toqtar Esirkepov:

– Osydan eki jyl buryn, qarasha aıynda Elbasymyz Eýrazııalyq odaq qurý jaıly deklarasııaǵa qol qoıdy. Sodan keıin, úlken konferensııa ótti. Mine, osy konferensııada elimizde ekonomıkalyq ıntegrasııa, Kedendik odaq máselelerimen aınalysatyn arnaıy ǵylymı-zertteý ınstıtýttarynyń joqtyǵy aıtyldy. Al, Reseıde osy máselelermen aınalysyp júrgen ondaǵan ınstıtýttar, onyń ishinde júzdegen kafedralar, myńdaǵan mamandar jumys atqarýda. Al, bizde sanaýly ǵana. Keńes Odaǵynyń quramynda bolǵandyqtan, bizde halyqaralyq qatynastar jóninen mamandar az. Táýelsizdik alǵannan keıin, mamandardyń azdyǵynan, bul sala endi-endi qolǵa alynýda. Menińshe, bizge osy prosestermen aınalysatyn arnaıy ınstıtýt qurý kerek. Qazir Bilim jáne Ǵylym mınıstrligi ǵylymı jobalar arasynda konkýrs ótkizedi. Aıtalyq, bıyl 520 joba qarastyrylypty. Bul 3 jyldyq memleket qorynan qarjylandyrylatyn konkýrs. Soǵan Kedendik odaqqa qatysty 4 joba usynyldy. Sonyń bireýi ótip, qalǵany ótpegen. Bireýin ǵana aıtsam, «Pers¬pektıvy razvıtııa ıntegrasıonnyh prosessov v edınom ekonomıcheskom prostranstve ı povyshenıe ego konkýrentosposobnostı v globalnoı» dep Ekonomıka ınstıtýty usynǵan. Sol ótpegen 3 taqyryptardy qarap shyqsam, barlyǵynda qazirgi elimiz úshin mańyzdy máseleler tikeleı qarastyrylǵan.

Endi, qarańyz, azamattyq kıno qaıda? Osyndaı úlken prosester jaıly zertteýler jazylyp jatyr. Degenmen, mamandardyń basyn qosyp, talqylaýǵa túsirmeıdi. Bizde nebir dóńgelek ústelder ótip jatady. Mysaly, Prezıdent Apparatynyń janynda Strategııalyq zertteýler ınstıtýty bar. Olar bul máselelerdi jazyp jatyr. Bundaı ınstıtýttyń bar bolǵany jaqsy. Degenmen, nege alternatıvtik ınstıtýttar joq? Nege azamattyq qoǵamnyń múddeleri men kózqarasy joq? Nege bul problemalar ǵalymdar, belgili azamattar arasynda talqylanbaıdy?

Ázimbaı Ǵalı:

– Men bir mysal keltireıin. Avstro-Vengrııa ımperııasy qurylyp, onda 150 mıllıon adam bolǵan. Avstrııanyń ımperııasyna kim kómektesedi degende, Vengrııa kómekke kelgen edi. Olar teń seriktes bolyp, ımperııany birge bıleımiz dep oılaǵan bolatyn. Aıaǵynda, kishkentaı Vengrııanyń halqyn Rýmynııaǵa aparyp qosty, olar dalada qaldy. Bul teń seriktestik bolmaıtynyn kórsetedi. Buny aıtyp otyrǵanym, bizdiń elıta – úlken orys ımperııasyna eshqashan seriktes bola almaıtynyn túsiný kerek.

Muhtar Taıjan:

– Barlyq másele, quldyq sana-sezimnen. Oǵan qosa, elıtanyń jaltańdyǵy bar. Bizdiń halqymyzdy ábden basyndy. Halyqtyń turmystyq jaǵdaıy aýyz toltyryp aıtarlyqtaı emes. Al, el bolashaǵy týraly oılaý úshin, áýeli turmysyń jaqsy bolý kerek. Mine, sondyqtan, ol týraly oılaýǵa múmkindik joq.

Toqtar Esirkepov:

– Jańa, Reseıde ondaǵan ortalyqtar bar dep aıtyldy. Al  Almatyda, ıntegrasııalyq prosesterdi júr¬gizýge 2006 jyly arnaıy Eýrazııalyq damý banki qurylǵan bolatyn. Fondqa Reseı 1 mıllıard dollar, Qazaqstan 500 mıllıon dollar qarjy saldy. Iаǵnı, bul 3/2 daýys Reseıdiki, 3/1 daýys Qazaqstanǵa tıesili degen sóz. Sol qarajattyń qaıda salynyp jatqanyn qarasańyz, birinshiden shıkizat sektoryna eken. Al, salynyp jatqan negizgi úlken obektiler Reseı terrıtorııasynda. Mine, osy bank arnaıy Eýrazııalyq prosesterdi zertteý ortalyǵyn qurdy. Kez kelgen máseleni sheshý úshin, oǵan ǵylymı negizdiń bolýy mańyzdy. Osy turǵydan alǵanda, ǵylymmen qamtylý kerek. Búgin bylaı, erteń basqasha aıtyp jatamyz. Al, ǵylymı negiz ózgermeıdi.

– Reseıde memdýmalyq Slýskıı: «Eýrazııalyq Parlament túptiń túbinde sheshiletin másele. Sondyqtan, oǵan osy bastan kirisý kerek, – deıdi. Sizder, bul pikirge qalaı qaraısyzdar?

Ázimbaı Ǵalı:

– Biraz ýaqyttan keıin, bizge úlken múmkindik týady. Reseı ýaqytsha álsireıdi. Biraq, uzaq ýaqytqa emes. Pýtınniń ornyna, sál aqyldyraq basqa bireý keler. Onyń abyroıy joǵarylap, orystar oǵan taǵy da senedi. Biz de qaıtadan orystarǵa senemiz. Al, qazir múmkindik bar.

Rasýl Juman:

– Slýskıı bolsyn, Naryshkın bolsyn Reseıdiń sheneýnikteri bolǵandyqtan, sol Reseıde, óz degenderin aıta bersin. Al, Qazaqstan úshin aıtatyn, sheshim shyǵaratyn Pýtın de emes, Naryshkın da emes. Sondyqtan, bulardyń sandyraqtaryna úlken áńgime shyǵarýdyń qajeti joq. Qazir, mine, Kedendik odaqtyń jumysy 2 jyldan asyp bara jatyr. Shyn mánisinde, onyń nátıjesin kórip otyrmyz. Kezinde maqtaǵandardyń aýzyna qum quıyldy. Aqıqattyń ańyzy belgili boldy. Qatelikti bárimiz jiberemiz. Eń qorqynyshtysy ol emes. Bastysy – sol qatelikti moıyndap, toqtata bilý. Sosyn saıası múdde, saıası jaqsy halge jetý kerek. Qalaı bolǵanda da, Reseımen ıntegrasııa jasaý, onymen ortaq Parlamentti jasaý máselesi egemendigimizdi bere salýmen teń.

Toqtar Esirkepov:

–Bıyl 25 mamyrda Reseımen memleketaralyq kelisim-shartqa qol qoıyldy. Elbasymyz Pýtınge de, Medvedevke de kelisim-shartqa 20 jyl tolýyna oraı, ózgerister engizip, qaıta tolyqtyrylyp qol qoıý kerektigi jaıly aıtty. Sonda, eshqaısysy da jaýap qaıtarmady. Tek, 7 maýsymda Pýtın prezıdent bolǵanda, sol kelisim-shart 10 jylǵa sozylǵany, kelisimge qol qoıylǵany jaıly aıtyldy. Ol kópshilik aldynda talqylandy ma, ózgerister engizildi me belgisiz.

Ábdirashıt Bákiruly:

– Prezıdent N.Á.Nazarbaev «Jalpyǵa Ortaq Eńbek Qoǵamyna qaraı 20 qadam» atty maqalasynda qoǵamdy paternalızmnen (latynsha patemus – áke¬lik,ákeshildik) arylýǵa shaqyrdy. Jalpy, paternalızm bizge KSRO kezinen tanys. Ol ýaqytta jatypisherlik zııandy qubylys sanalyp, jumys istemeıtin adamdar «aramtamaq» degen bappen sottaldy. Munyń «Eýrazııa ıdeıasyna» qandaı qatysy bar dep otyrǵan bolarsyzdar? Túsindireıin. Ol kezde halyq «bılik bárin sheshedi» degen senimde boldy. Elimiz táýelsizdik alǵan kezde «naryqtyq qatynas» adamdardy paternalızmnen aryltady degen úmit boldy. Alaıda, jıyrma jylda biz odan ajyraı almadyq. Joǵarydaǵy maqala sonyń dáleli. Syrt qaraǵan kisige qazirgi kez «eshkimniń eshkimmen sharýasy joq» zaman sekildi. Biraq, bireý «paternalızmnen aryla bastasa» bolǵany, sheneýnikter armııasy ony qaıtadan «qoraǵa» qýyp keledi. Nátıjesinde jurt áli de «bárin bılik sheshedi» dep otyr. Jaýapkershilik pen úmitin bılikke júkteýge ázir. Jaǵdaıdyń osylaı bolýy bılikke asa qajet. Sebebi, halyqtyń osyndaı «táýeldi kúıi» bılik úshin «ózim bilem» deýge jol ashady. Tipten, bılik osy jaýapkershilik údesinen shyǵa almaı jatsa da!.. Minekı, paternalızm osy máselede «Eýrazııa ıdeıasymen» toǵysady. Mysaly, táýelsiz memleketimiz strategııalyq baılyq kózderin – munaıdy, kómir-temirdi, túrli-tústi metaldy, t.b. halyqtyń kelisiminsiz sheteldikterge berdi, ózim bilemge salyp, el-jurtpen aqyl¬dasýdy artyq sanady. Jaraıdy, qazaq aıtpaqshy: «oınasaq ta biraz jer shaýyppyz». Endi, osydan qaıtar jol bar ma? Bar. Ol – máseleni halyqtyń qalaýyna salý. Bılik endi bul máseleni tek qana halyqqa arqa súıese ǵana sheshe alady. Sondyqtan, «Eýrazııalyq parlament» máselesin qozǵaı otyryp, Muhtar Taıjan aıtqandaı «Kedendik Odaq» máselesin de halyq tańdaýyna usyný qajet. Sebebi, osy otyrǵan sarapshylar biraýyzdan onyń tıimsizdigin dáleldep berdi emes pe? Endeshe, «ondaı Odaqtyń qajeti bar ma, joq pa?» degen máseleni halyq ózi sheshýi tıis. Sonda, eger halyq qarsy bolyp jatsa − Ulttyq memleket ústinen qaraıtyn parlamenttiń de esh qajeti bolmaı qalady. Ári, bul sheshim halyqaralyq qaýymdastyq aldynda zańdy kúshke ıe bolady. Al, biz táýelsiz eldiń azamaty ekenimizdi aıqyn sezine alamyz.

Áńgimeni  jazyp  alǵan   Aqbota ISLÁMBEK

http://akikatkaz.kz/?p=1013