Qazaqtyń atymtaı jomarty týraly fılmdi Qytaı túsiredi

Qytaıdyń Shyńjań ólkesinde, tipti búkil Tarbaǵataı óńirinde Basbaı atyn bilmeıtin adam kemde kem. Ol ­- Basbaı dese bas baı bolatyn. Malynyń sanyn bir saıǵa toltyryp ólsheıtin.  Keıbir mal tólderi jabaıy ańdarmen býdandasyp, alty múıizdi, tórt múıizdi «Basbaı qoıy» qatarǵa qosylǵan. Qolynda ókimet bar Qytaı bıliginiń ótinishine oraı olarǵa ushaq syılaǵan. Al qalyń eli qazaq jurtyna jasaǵan jomarttyǵy sanap taýysqysyz. Sondyqtan bolsa kerek el arasynda ol kisi týraly ańyzǵa bergisiz áńgimeler shash-etekten. Basekeń rasynda «Alashtyń atymtaıy» edi.

«Basbaı» týraly kórkem fılm túsirý jumysyna Qytaıdaǵy belgili kınorejısser Maqsat Kádirhanuly dendep kirisipti. Ol barshamyzǵa belgili «Kórikti meken», «Gúlbıke», «Bóri soqpaqty boz dala» syndy áıgili fılmderdiń rejısseri. Maqańnan bilýimizshe atalmysh fılm 2014 jyldyń kókteminde kórermenge jol tartpaq. Osylaısha qazaq kınosynyń qorjynyna taǵy bir olja qosylady.

Shyn máninde «Basbaı» kim? Oqyrmanǵa túsiniktirek bolýy úshin biz qolda bar materıaldarǵa súıene otyryp, Basbaı týraly az-kem málimet bere ketýdi jón kórdik.

Basbaı Sholaquly – 1889 jyly QHR Shaǵantoǵaı aýdany, Barlyq taýy bókterindegi jıek aýylynda dúnıege kelgen. Basbaı at jalyn tartyp, azamat bolǵan soń ákesi enshige 150 qoı, bir aıǵyr úıir jylqy beredi. Esti azamat bir malyn ekeý qylýdyń jolyn qarastyryp, alǵashqy qadamyn etti mol beretin kúreń qasqa qoı tuqymyn jetildirýden bastaıdy. Tynymsyz eńbektiń arqasynda baılyǵy lyqsyǵan Basekeń keıin kele eliniń qorǵany, jurtynyń basshysy bolady. Basekeńniń búkil Qytaıǵa aty máshhúr bolýyndaǵy bir áńgime mynaý bolatyn. Ol kez Qytaı men Japonnyń soǵysyp jatqan kezeńi edi. Alaqan jaıyp kelgen Úkimet ókilderine 500 atty er-turmanymen jetektetip jibergen qazaq baıyna bári tańǵalǵan. Tipti búkil Qytaılyq «Amerkıaǵa qarsy turyp, Koreıaǵa kómek berý» naýqanynda, bir ushaqty jylýǵa ataı salǵan Basekeńnyń jomarttyǵy búkil Qytaıdy dúr silkintken. О́ıtkeni ol kezde bir ushaqtyń quny mólshermen 100 at, 100 sıyr, 4 myń qoı, 100 sári altynǵa teń kórinedi. Basbaı ٴózi mektep tabaldyryǵyn attap, tárbıe almaǵanymen, oqý– aǵartý isine kóp kóńil bólgen eken. 1936 jyly ol atamekeniniń oqý-aǵartý isin damytý úshin Shaǵantoǵaı Urshı (ortalaý) mektebin salýǵa 500 qoı atap, qara sıraq balalardyń mal sońynda emes, bilim qýyp, el tiregi bolýyna jaǵdaı jasaǵan. Basekeńinń jurt qamy úshin istegen jumystarynyń taǵy biri – 1941jyly 5500 ıýan (sol kezdegi aqsha qunymen on myń qoıǵa teń) qarjy shyǵaryp, Sháýeshek, Shaǵantoǵaı tas jolyndaǵy Emil ózenine kópir salǵyzýy edi. Kópir salynǵan soń Tarbaǵataı ákimshilik mekemesiniń ýálıi bul kópirge "Basbaı kópiri" degen at beripti. Atymtaı babamyz ult azattyǵy úshin de qolyndaǵysyn aıanbaǵan eken. Ile, Altaı, Tarbaǵataı qazaqtarynyń "úsh aımaq" tóńkerisine 1000 qoı, 100 sıyr, 250 at tartý etkenin búgingi urpaq umytqan joq. Basbaı Sholaquly – "úsh aımaq" tóńkerisi kezinde jáne jańa Qytaı qurylǵannan keıin 1952 jylǵa deıin Tarbaǵataı aımaǵynyń ýalıi boldy. «Basbaı qoıy» atalǵan tórt múıizdi shopan ata tuqymy da osy Basekeń eńbeginiń jemisi edi. Jalpy, Basbaı atamyzdyń jomarttyǵy jaıynda aıtylar áńgime kóp. Belgili etnograf Zeınolla Sániktiń «Basbaı» atty zertteý eńbeginiń de bereri mol. Bul týrasynda aldaǵy kúnderde keńinen toqtalatyn bolamyz.

Sýrette: Basbaı Sholaqulynyń eskertkishi