Baqyt Ejenhanuly. Qabanbaıdyń móri

BEIJIŃDEGI QYTAI­DYŃ BIRINShI TARIHI MURAǴATYN­DAǴY «ÁSKERI BASQARMAǴA JOL­DAN­ǴAN ULYQ­TARDYŃ MÁNJÝ TI­LINDEGI MÁ­LIMDEMELERINIŃ KО́­ShIRMESI» ATTY SIN PATShALYǴYNYŃ MURAǴAT QUJATTARY QORYNAN, ONDAǴY QUJATTARDYŃ MIKRO­FILM­DERI ARASYNAN SAQTALÝ NО́MIRI 1736-03 JÁNE MIKROFILM BOIYNShA 051-001761 NО́MIRLI «ShA­ǴATAI» JAZBA TILINDE HATTALǴAN TA­RIHI QUJAT TABYLDY. Qujatta qytaı muraǵatshylary tara­py­nan mıkrofılmde 2 bet bolyp kór­setilgen, onyń bir betinde hattyń mátini, ekinshisinde hat joldaǵan adamdardyń 2 móri basylǵan atalmysh qujat týraly eshqandaı túsindirme jazylmaǵan, onda tek qujattyń fotokóshirmesi men onyń mánjý tilindegi aýdarmasy berilgen. Hat­taǵy shaǵataısha til-jazý osyǵan deıin biz kezdestirgen osy tilde hattalǵan qazaq jaz­­balarynyń nemese qashqarııalyq uıǵyr, qoqandyq ózbek­terdiń hattaryndaǵy til-jazýlarynan ereksheleý. Al mánjý tilindegi aýdarmasy da hattyń túpnus­qasynan qysqalaý ekendigi baıqalady. Bir qyzyǵy – hatqa basylǵan eki mórdiń ár­bireýiniń sol jaq janynda mór mátininiń mánjý tilindegi aýdarmasy berilgen, onda bylaı delingen: 1. «kucuk hojo i temgetu», ıaǵnı «Kú­shikqojanyń móri» (Sol jaqtaǵy mórdegi jazý); 2. «Habambai i temgetu», ıaǵnı «Qaban­baıdyń móri» (Oń jaqtaǵy mórdegi jazý). Oń jaqtaǵy mór bizdiń nazarymyzdy erekshe aýdarady. О́ıtkeni, osyǵan deıin biz kezdestirgen mánjý tildi muraǵat qu­jattarynda Qarakereı Qabanbaıdyń esimi osylaı «Habambai» dep hattalǵan. Demek, bul hat qazaqtyń áıgili batyry Qabanbaı­men qatysy bar ekendigi ábden yqtımal. De­genmen, Qabanbaı batyrdyń móri qa­laısha bul hatqa basylǵan? Onyń qasyn­daǵy mórde kórsetilgen «Kúshikqoja» kim? Jalpy, eleýsiz bolyp kelgen osy tarıhı qujat qandaı jaǵdaıda qalyptasqan? Bul suraqtarǵa jaýap alý úshin, biz áýeli hat­tyń mánjý tilindegi aýdarma nusqasyn qazaq tiline qaıta aýdaryp shyǵýdy jón kórdik: Hattyń qazirgi qazaq tiline aýdarmasy: «ABKAI-VEHIIEHE («SIаNLÝN» SО́ZINIŃ MÁNJÝ TILINDEGI BALAMASY) ULY HANǴA KÚShIKQOJA BAS­TAǴAN, SULTAN-BEKEI BI, ESIM BI, QARA BI, QARAMENDI BI, QULMAMET BI, ALLA-NAZAR BI QOSTAǴAN ÚL­KEN­DI-KIShILI BARShAMYZ BIRAÝYZ­DAN ULY EJEN HANǴA QUL­ShYLYQ ETIP BAS URAMYZ. BIZ DE ULY EJEN HANǴA EŃBEK KО́R­SETIP, QAShQYNDARYŃYZ BOL­ǴAN JAǴDAIDA ÁSKERI LAGER­LE­RI­ŃIZGE HABAR JETKIZIP NEMESE SOL QAShQYNDY TUTQYNDAP APARYP BERSEK. QARAQALPAQ JURTYNAN ELShI BOLYP KELIP [EDIK], QABANBAI KEDERGI JASAP JIBERMEI JATYR. OSY HAT BATYRU SZIаNSZIýNNIŃ EL­ShISI BATURǴA TAPSYRYLDY. BATURU SZIаNSZIýN ÁRI QARAI ABKAI-VEHIIEHE ULY HANǴA JETKIZGEI…». Joǵarydaǵy hattyń mánjý tilindegi aýdarmasyn oqı kele, bizdiń esimizge ózge bir Sın patshalyǵynyń muraǵat qujaty tú­sedi. Sın patshalyǵy sıanlýn jyl­nama­synyń 23-jyly 9-aıdyń 1-kúni, ıaǵnı 1758 jyly 2 qazan kúni mánjý tilinde hattalǵan, qytaı muraǵatshylary tarapynan «Shet aımaqty tynyshtandyrý armııasynyń oń qol orynbasar szıanszıýni Chebdenjabtyń «qazaq Kúshikqoja óz elin bastap bizge ba­ǵynyp keldi, onyń osyǵan baılanysty kó­tergen hatnamasy patsha aǵzamnyń nazaryna jiberildi» degen mazmundaǵy má­­­lim­demesi» dep taqyryp qoıylǵan osy qujattyń fakstyq jazbasy bizben Qytaı­dyń Birinshi tarıhı muraǵaty birlesip shyǵarǵan «Qy­taı-Qazaqstan qarym-qa­tynastaryna baılanysty Sın dáýirindegi muraǵat qu­jat­tarynyń jınaǵy (I tom)» atty fakstyq qujattar jınaǵyna engizilgen. Qytaı mu­raǵatshylary tarapynan berilgen málimet boıynsha, Qytaıdyń Birinshi tarıhı mu­raǵatyndaǵy bul qujattyń saqtalý nómiri mynadaı: qujattyń túpnusqasy boıynsha – 1712-038; mıkrofılm boıynsha – 0500564. Qujattyń transkrıpsııasy men onyń qazirgi qazaq tilindegi aýdarmasyn biz ózi­mizdiń «Qazaq handyǵy men Sın patsha­lyǵynyń saıası-dıplomatııalyq qatynas­tary týraly qytaı muraǵat qujattary (I tom)» atty eńbegimizge engizgenbiz. Onda qujat avtory Chebdenjab óz patshasyna (Sıanlýnǵa) bylaı degen eken: «Paqy­ryńyzdyń Baturu esimdi qorǵaýshysy Qazaq jerinen qaıtyp kelip bylaı dep málimdeme jasady: «Men qazaq Qaban­baı­dyń aýylynda qaraqalpaqtyń Kúshikqoja esimdi adamyna kezigip qaldym. Sonda Kú­shikqoja maǵan bylaı dedi: «Men qaraqal­paqtardyń aýylynan 10 adam bastap kelip Qabanbaıǵa «qazirgi tańda sizder barlyq­taryńyz uly hanmen qarym-qatynasta bolyp jatyr ekensizder. О́z kezinde biz ózara saýda qatynasta bolǵan edik, al biz de barsha elimizdiń «osylaısha uly han men qa­rym-qatynasta bolyp, olarmen birge beıbit ári tynysh ómir súrsek» degen óti­nishterin bildirýge kelgenbiz. Baqytymyzǵa oraı batyr Szıanszıýnniń jibergen elshisi sizben kezdesip otyrmyz. Endeshe biz [osy oraıdy paıdalanyp] qaraqalpaq eliniń barlyq buqarasy atynan ózimizdiń uly hanmen qarym-qatynas ornatqymyz kele­tindigimizdi bildirip hatnama kóterip otyrmyz, batyr Szıanszıýn ony biz úshin uly patshaǵa jetkizip bergeı. Buryn bolsa qazaqtar bizdi tolassyz tonap kelgen, al endi, mine, osydan bylaı biz uly patshamen qarym-qatynasta bolyp tynysh ómir súre alatyn boldyq», – dedi de dereý hat jazyp, onyń ústine mór basyp, maǵan tapsyrdy. Men hattaǵy jazýdy tanymaǵandyqtan, tilmashtan ony maǵan oqyp berýdi talap ettim. Hatta bylaı delingen eken: «60 000 otbasy qaraqalpaqty basqaratyn Kúshik­qoja, Sultanbek bı, Esimbaı, Qara bı, Qorbota bı, Halahmat bı jáne Aldanazar qatarly úlkendi-kishili adamdarynan dat: Abkaı-vehııehe-ı hanǵa basymyzdy ıemiz. Eger [sizder taraptan] qashqan qash­qyndar biz jaqqa kelse, onda biz habaryn jetki­zemiz. Qaraqalpaq elshileri biz osynda kelip edik, Qabanbaı Abkaı-vehııehe-ı hanǵa bizdiń aıtqanymyzdy jetkizbeı otyr. Endi mine, biz óz hatymyzdy batyr Szıanszıýnniń [elshisi bolyp kelgen] qor­ǵaýshy elshisine tapsyryp, batyr Szıan­szıýnnen sol hatty Abkaı-vehııehe-ı han­ǵa jetkizip berýdi ótinemiz». Sonan soń men, Baturu, Kúshikqojanyń maǵan tap­syrǵan osy hatyn Qabanbaıǵa kórsetip edim, Qa­banbaı: «Olardyń sizdermen qa­rym-qa­tynasta bolǵysy keletindigi shyn. Alaıda, olardyń turatyn jeri tym alysta bol­ǵandyqtan, ári-beri elshi jiberý isi óte qıyn bolar», – dedi de, Kúshikqojanyń álgi hatynyń ústine óz mórin de basty» … Men ózimniń málimdememmen birge qaraqalpaq Kúshikqojanyń hatynyń túpnusqasyn da patshanyń nazaryna jiberip otyrmyn …». [Sıanlýn jylnamasynyń 23-jylǵy 9-aıdyń 1-kúni [osy málimdeme jiberildi]. Sın ulyǵy Chebdenjabtiń bul málim­demesin oqı kele, biz onyń joǵarydaǵy jańadan tabylǵan belgisiz hatpen tikeleı qatysy bar ekendigine kózimiz jetedi: joǵarydaǵy belgisiz hattyń mánjý tilindegi aýdarma nusqasynda aıtylǵan áńgime men Chebdenjabtyń qaraqalpaq Kúshikqoja jazǵan hat mazmuny týraly bergen má­limeti negizinen sáıkesedi, eki qujattyń arasynda tek myna tustarǵa baılanysty bir-birimen uqsańqyramaıtyn jaıttar baıqalady: a) Chebdenjabtyń málimde­mesinde «60 000 otbasy qaraqalpaqty bas­qaratyn Kúshikqoja» degen sózder joǵa­rydaǵy belgisiz hattyń mánjý tilindegi aýdarma nusqasynda kezdespeıdi; á) Eki qu­jattaǵy Kúshikqojanikinen tys basqa 6 adamdyń esimderi sál ózgesheleý bolyp jazylyp, birinshi qujatta olar «soltun bekei bi», «esim bi», «hara bi», «hara minde bi», «holmamat bi» jáne «ala najar bi» dep kelse, ekinshisinde tıisinshe «soltobekbei», «esem­bai», «harabei», «horbotabei», «halahmatbei» jáne «aldanajar». Degenmen, bul aıyr­mashylyqtardyń barlyǵyn túsindirýge bolady: Chebdenjabtyń málimdemesinde «60000 otbasy qaraqalpaqty basqaratyn Kúshikqoja» degen sózder joǵarydaǵy belgisiz hattyń mánjý tilindegi aýdarma nusqasynda kezdespegenimen, hattyń sha­ǵataı tilindegi nusqasynda kezdesedi (tek onda «60 000 otbasy qaraqalpaq» degen sóz tirkesi «6 shaharly qaraqalpaq» dep ja­zylǵan. Al esimderdiń ózgesheleý bolyp qalyptasqandyǵy – qujat avtorlarynyń jat tildi estý qabiletteriniń aıyr­mashy­lyǵy nemese qujattardyń hattalǵan kez­derindegi orfografııalyq aqaýlyqtardan týyndaǵan. Qorytyndy bireý: bizdiń Qytaıdyń Bi­rinshi tarıhı muraǵatynan jańadan tapqan belgisiz hatymyz dál Sın ulyǵy Cheb­den­jab­tyń óz patshasyna joldaǵan málim­demesinde aıtatyn «qaraqalpaq Kúshik­qojanyń hatynyń túpnusqasy», al hattaǵy eki mórdiń ıesi de anyq boldy: onyń bi­rinshisi atalmysh hatty jazǵan qaraqal­paqtyń bıi Kúshikqoja bolsa, ekinshisi sol dáýirdegi qazaq halqynyń uly tulǵala­rynyń biri – Qarakereı Qabanbaı batyr. Atalmysh hat pen onyń mánjý tilindegi aýdarma nusqasy keıin kele málim sebeptermen sol hatty joldaǵan Chebdenjabtyń málimdemesinen ajyratylyp tastalǵan (shaǵataı nemese tot-mońǵol tilinde hat­talǵan mundaı Ortaazııalyq hatnama ádet­te Sın ulyǵy jazǵan málimdemeniń «qo­sym­sha qujaty» retinde sol málimdememen birge saqtalynady), al ol ózge qujattar toptamasy arasyna aǵyp baryp «belgisiz qujatqa» aınalyp shyǵa kelgen. Sın ulyǵy Chebdenjab óz málimdemesin «sıanlýn jylnamasynyń 23-jylǵy 9-aı­dyń 1-kúni», ıaǵnı 1758 jyly 2 qazan kúni jazǵan, demek, Qabanbaı batyrdyń móri basylǵan qaraqalpaq Kúshikqoja bıdiń haty osy 1758 jyly tamyzdyń sońy men qyrkúıektiń basy aralyǵynda hattalǵan bolsa kerek. Kúshikqoja hatynyń shaǵataı tilindegi túpnusqasynan qazirgi qazaq tiline aýdarmasy: «PAQYRYŃYZ KÚShIKQOJA ULY ABQAI TÁŃIRINIŃ ULYNA SÁLEM! ALTY ShAHARLY QARAQALPAQ QAZAQPEN BIR BOLDY. SULTANBEKEI BI, ESIM BI, QARA BI, QARAMENDI BI, QULMAHMET BI SYNDY ÚLKENDI-KIShILI BARShALARY BYLAI DEDI: «TÁŃIR HANYNA BAS URAIYQ, OLAR­DYŃ ShALǴAIDAǴYLARY [QASh­QYN­DARY] BOLSA BIZ DE HABARDAR BOL­SAQ, BIZ DE QYZMET KО́RSETÝGE DA­IYN­BYZ». SOL SEBEPTEN, BIZ QA­­RA­QALPAQ JURTYNAN ELShI BOLYP KELGENBIZ, ALAIDA TÁŃIRDIŃ [ULYNA JÁNE SIZGE BERMEK BOLǴAN] SY­BAǴAMYZDY QABANBAI JIBER­ME­DI. SZIаNSZIýN BATYRDYŃ ELShISI BATURǴA BUL HATYMYZDY TAPSYR­DYQ. SZIаNSZIýN BATYRǴA TAPSYRYP BERGEN OSY HATYMYZDY SZIаN­SZIýN BATYR [ÁRI QARAI] TÁŃIRDIŃ HANYNA TAPSYRYP BERGEI…» Endi «Qaraqalpaq Kúshikqoja bı ne maqsatta osy hatty jazǵan?» degen suraqqa kelsek. Joǵarydaǵy kórsetilgen Kúshik­qoja hatynyń shaǵataı tilindegi túp­nus­qasy, mánjý tilindegi aýdarma nusqasy jáne osy hatpen baılanysty Sın ulyǵy Chebdenjabtyń joldaǵan málimdemesi qatarly tarıhı qujattardan bilgenimiz: birinshiden, Kúshikqoja bastaǵan qara­qalpaq jurty Sın patshalyǵymen qarym-qatynas ornatý maqsatynda bolǵan; ekin­shiden, qaraqalpaqtar Sın patshalyǵyna kómek kórsetip, Sın patshalyǵynyń «qashqyn­daryn» tutqyndap berýge daıyn ekendikterin bildirgen; úshinshiden, Kú­shikqoja qara­qal­paqtardyń «qazaqtarmen bir boldyq» jáne «qazaqtar sııaqty Sın patshalyǵymen birge beıbit ári tynysh ómir súrsek» degen nıette ekendikterin aıtqan. Demek, Kúshikqoja bı bastaǵan qaraqalpaq kósemderi elderin qa­zaqtarǵa jaqyn jerge kóshirýdi kózdegen. Bunyń basty sebebi týraly biz dál sol kezde saý­danyń jaıyn baqylaý maqsatynda Úrim­jige bara jatqan Qabanbaı batyrdyń uly Edigeniń Chebdenjabqa aıtyp bergen áńgi­mesinen bile alamyz. Joǵarydaǵy atalǵan Chebdenjabtyń málimdemesinde bul týraly bylaı delinedi: «MEN, PATShANYŃ QULY, [BATURU AITQAN] OSY IS TÝRALY QABAN­BAI­DYŃ ULY EDIGE QATARLYLARDAN SU­RAP EDIM, OLAR: «BURYN QARAQAL­PAQ­TAR BIZDIŃ ELDEGI ÁBILQAIYRDYŃ INISI BULǴARYNY (?) О́LTIRIP TAS­TAǴAN, SOL SEBEPTEN BIZDEGI ABYLAI, ÁBILQAIYR QATARLYLAR ÁSKER BASTAP OLARDYŃ JURTYN ShAPQAN, SONDA OSY EL ÁRI [OŃTÚSTIKKE QA­RAI ?] KО́ShIP KETKEN. ONDA BARǴAN SOŃ BULARDY TAǴY BUHARALYQTAR TONAP, EL-JURTTARY JAN-JAQQA ShAShYLYP KETKEN. OLAR BIZDIŃ ULY HANMEN QARYM-QATYNAS OR­NAT­QANDYǴYMYZDY ESTIP, О́ZDERI DE OSYLAI ISTESEK DEP KELIP OTYR. OLAR О́Z QONYSTARYN OSY JAQQA QARAI KО́ShIRIP, BURYNǴY KО́NE JURTTARYNA KELIP OTYRMAQShY. BIZ OLARDYŃ OSY TALABYN QUPTAP, OLARDYŃ KО́NE JURTYNA ORALÝYNA RUQSAT BERIP OTYRMYZ» DEP JAÝAP QAITARDY…». Edigeniń sózderi saıyp kelgende mynany meńzep tur: qaraqalpaqtar qazaqtar sııaqty kóne jurttaryna oralmaqshy, oǵan qazaqtar ruqsat bergen (demek, jerdiń qazirgi ıesi – qazaqtar). Al ol úshin qara­qal­paqtar Sın patshalyǵymen de jaqsy baılanysta bolǵylary keledi. Munda Edige mańyzdy bir máseleni, ıaǵnı Jońǵar han­dyǵy joıylǵannan soń óz kezinde jońǵar­lardyń basyp alǵan jerlerine «biz qa­zaqtar ıe bolamyz» degen áńgimeni Sın ulyqtaryna astarlap qozǵap otyr. Jalpy, XVIII-XIX ǵasyrlar aralyǵyn­daǵy qazaq-qytaı qarym-qatynasynyń eń bir kúrdeli qyry nemese eki eldiń qarym-qatynasyna ózindik yqpalyn tıgizgen má­sele − Qazaq halqynyń shyǵysqa qaraı óz­deriniń Jońǵar shapqynshylyǵy kezinde aıyrylyp qalǵan kóne jurtyna oralýy jáne sol tarıhı úderiste týǵan «Jerge kim ıe bolýǵa tıisti?» degen eki el arasyndaǵy uǵymdyq kelispeýshilik pen ár eldiń júr­gizgen saıasaty boldy. Mundaı máselelerdiń paıda bolýynyń negizgi sebepteriniń biri − Sın patshalyq bıleýshileriniń ımpe­rııa­lyq pıǵylynan týǵan irge keńeıtý saıasa­tynyń júrgizilýi. Sın patshasy Sıan­lýn­nyń jáne onyń Ortalyq Azııadaǵy ulyqta­ry­nyń uǵymy boıynsha, burynǵy Jońǵar handyǵynyń ıeliginde bolǵan jerlerdiń barlyǵy Sın patshalyǵyna tán bolýǵa tıisti. О́ıtkeni Jońǵar handyǵyn qırat­qan – Sın patshalyǵy. Al qazaq halqy bolsa, olar shyǵystaǵy jońǵarlar basyp alǵan ózderiniń atajurtyn eshqashan esterinen shyǵarmaǵan jáne sol atajurttaryna oralýdy áý bastan maqsat etken − muny biz eki el arasyndaǵy qarym-qatynas endi ornaı bastaǵan kezdegi qazaq kósemderiniń sóz-áreketteri týraly Sın patshalyq málimet­teriniń ózinen-aq oqyp bile alamyz: bi­rinshiden, Abylaı han tuńǵysh ret Sın patshalyǵyna elshilerin jibergende-aq Sın patshasynan Tarbaǵataı syndy jer­lerdi qazaqtarǵa qaıtaryp berýdi talap etken. Ekinshiden, 1755 jyly 17 qyrkúıek kúni mánjý tilinde hattalǵan bir qujatta mynadaı málimet saqtalǵan: Tóle bı qatar­ly qazaq kósemderi Sın ulyqtaryna: «Qa­zir, mine, sizder bizdiń kóne jurtymyzǵa kelip otyrsyzdar…(bizdiń) eldegiler jeke-jeke óz jurttarymyzǵa oralsaq dep tilek bildirýde» degen sózder aıtqan. Úshinshiden, 1758 jyly 27 qańtarda mánjý tilinde hat­talǵan bir qujatta (sondaı-aq «Sın Gaoszýn shılý» men «Pındın Chjýngeer fanlıýe» syndy dástúrli qytaı derekkóz­de­rinde) naıman Quttybaı batyrdyń Sın ulyqtaryna aıtyp bergen bir áńgimesi saq­talǵan, onda Quttybaı batyr: «Bizdiń qazaqtyń úsh júzi basqosyp, qalmaqtardy Qashqarǵa, Ierkendke jáne qyrǵyzdardyń jerine deıin qýyp jibermek», – degendi jetkizgen. Al mine, óz kezeginde Qabanbaı batyrdyń uly Edige de oraıdy paıdalanyp, osy áńgimeni qozǵap otyr. Qazaqtar osy bir uly maqsattaryna jetý úshin tek bilektiń kúshi ǵana emes, múddesi túıisken, Qudaı aıdap ákelip jańa kórshi bolǵan Sın eliniń tamyryn basyp, onymen neǵurlym til tabysyp, ártúrli ádis-amaldar arqyly onymen beıbit baılanysta bolý kerek ekendigin de túsingen. Sol sebepten de, eki el arasynda «jylqyǵa ji­bek» saýda qatynasy ornatyla bastalǵan. Al qazaqtardyń Sın patshalyǵymen tatý-tátti qarym-qatynas ornatýynyń taǵy bir tásili – olar alǵashyndaǵy Ámirsana bas­taǵan jońǵar qalmaqtarymen odaqtasyp Sın patshalyǵyna qarsy turý saıasatyn ózgertip, kerisinshe Sın patshalyǵyna kómek qoldaryn sozyp, olarǵa jońǵar qol­basshylaryn tutqyndap bere bastaǵan. Qabanbaı batyrdyń uly Edige men inisi Tómetaıdy Úrimjige jiberýiniń sebebi de osy bolatyn. 1758 jyly 9 qazan kúni mánjý tilinde hattalǵan «Tuı-jańgın Nusannyń qazaq Qabanbaıdyń ulymen jylqy saýdasyn jasaǵandary týraly má­limdemesi» taqyrybyndaǵy bir Sın pat­shalyq muraǵat qujatynda bylaı delinedi: «Qabanbaı óz uly Edige men inisi Tómetaıǵa 50-den astam adamyn ertip, [biz ji­bergen?] elshi­men birge Býkýchaǵannyń ulyn Úrim­jige aıdap aparyp, ol jerdiń qansha­lyqty alshaq ekendigin jáne sondaǵy saýdagerler sa­nynyń qanshalyqty ekendigin bilý úshin kele jatyr. Olar ózderimen birge 500-deı jylqy aıdap kele jatyr». Kúshikqoja bıdiń Sın patshalyǵyna hat jazýynyń tarıhı astary osyndaı. Kúshikqoja bı qatarly qaraqalpaq kósem­deri qazaqtardan úlgi ala otyryp, shyǵys­taǵy kókjıekke kóz tigip, óz elderiniń tynysyn keńeıtýge, ózderin sharshatqan ortadan qutylyp, elderin erkindeý ári keńirek etek jaıýǵa múmkindigi bar keńistikke bas­tap aparýǵa talpynǵylary kelgen. Alaıda, olardyń bul nıeti men jospary aqyry iske aspaı qalǵan – bunyń sebebi týraly bizge eshqandaı tarıhı derek jetpegen. Degenmen, buǵan kedergi bolǵan syrtqy se­bepterdiń qatarynda Sın patshalyǵynyń Orta Azııa óńirine saıasatynyń qalyptasýy, ásirese shekara saıasatynyń qa­lyptasýy sebebi bar ekendigi daýsyz.

Baqyt EJENHANULY, R. Súleımenov atyndaǵy Shyǵystaný ınstıtýty Azııa jáne Tynyq muhıty aımaǵy bóliminiń meńgerýshisi, tarıh ǵylymynyń doktory.

dmk.kz