Qazaq úshin "Aqyrzaman" - otarshyldyq buǵaý

Aqyrzaman - álemniń kúıreýi, tarıhı ýaqyttyń aıaqtalýy týraly eshatologııalyq mıf. Mıfterdiń barlyǵynda álemniń paıda bolýy týraly áńgimelense, tek qana  eshatologııalyq mıfte álemniń kúıreıtindigi týraly aıtylady. Álemdik mıfologııada álemniń kúıreýine ot, topan sý, indet, joıdaqsyz sýyq sebep bolatyndyǵy týraly aıtylady. Álemniń kúıreýi degenimiz Jaratqan men oǵan jaqtas izgi kúshterdiń ǵalamǵa ornatqan tártibi men zańdylyǵynyń buzylýyna, tyǵyryqqa tirelip qurdymǵa ketýine zulym kúshterdiń aralasýynan, eń bastysy adamzatty azǵyrýynan, aq joldan taıdyrýynan týyndaǵan kesirli jaıttar sebep bolady.  Bir sózben aıtqanda áý basta Táńir ornatqan ǵalamdyq úılesimdi júıe byt-shyt bolyp buzylady da, haos paıda bolady, nátıjesinde ibilis-shaıtan bastaǵan kesirli kúshter jeńiske jetedi. Eshatologııalyq mıfte osylaısha bolashaq boljanady, alaıda ol tragedııaly sıpatta bolǵanymen aqyrzamannan keıin de Jaratýshy bastaǵan izgi kúshter qaıtadan  jeńiske jetip, álemdi retke keltirip, qaıtadan aqıqat jeńiske jetetindigi, kúnahar jandar men qara kúshter jer betinen múlde joıylyp, jańa álem men jańa adam paıda bolatyndyǵy týraly ýtopııalyq arman-ańsar kórinis tabady.   

Qazaqtyń dástúrli túsiniginde aqyrzamannyń belgileri adamnyń azǵyndalýy, zaman raıynyń buzylýy, tabıǵattyń búlinýi sypatynda sýretteledi. Ásirese otarshyldyq buǵaý men  ol ákelgen  býrjýazııalyq-kapıtalıstik úlgi saýda-sattyq, bazar elementteri, handyq bıliktiń joıylýy, orystyń ákimshil-ámirshil júıesiniń ornyǵýy, bóten dinge shoqyndyrý sekildi basqynshylyq áreketter bıler men aqyndardyń sózderinde zamanaqyr belgisi retinde úreıli beınelenedi. Bul týraly ásirese orys otarshyldyǵyna qarsy kúresýshi Shortanbaı, Murat, Dýlat sekildi zarzaman aqyndary tereńnen tolǵaǵan.

Mysaly el aýzynan jazylyp alynǵan bir óleńde aqyrzaman belgisi atalǵan aqyndar jyrlaǵan jaıttarmen úndes:

Aqyrzaman bolǵanda,

Belgisizden bı shyǵar,

Beldeýsizden úı shyǵar.

Saýyp isher súti joq,

Minip kórer kúshi joq.

Aqsha degen mal shyǵar...

Eki attyń biri jorǵa bolar,

Eki adamnyń biri molda bolar.

Jaqqany kómir bolar,

Mingeni temir bolar.

Erkegi qazanshy bolar,

Qatyny bazarshy bolar.

Aqyrzaman týraly eshatologııalyq mıf el basyna kún týyp, soǵys-zobalań paıda bolyp, jurt irgesi shaıqalǵanda, halyq tyǵyryqqa, kúızeliske ushyraǵanda jandanyp, el aýzynda jańǵyra túsetini baıqalady. Ásirese orys otarshyldyǵy ákelgen zulmat zarzaman aqyndarynda aqyrzaman belgisi retinde sýretteldi. Handyq bılik joıylǵan soń Reseı ornatqan ákimshilik júıe bylaısha sýretteldi:

Aǵashty jerge úı salyp,

Aldy kápir aýqymdap.

Endi erkine qoımady,

Qart býradaı taqymdap.

Dýanbasy, bolys tur,

Orystyń sózin maquldap.

Otarshyl júıeniń eldi dinnen, salt-sanadan, ata-baba jolynan azdyrýy aqyrzamannyń belgisindeı sezildi:

Qubylaǵa baqpaǵan,

Shoshqanyń etin qaqtaǵan.

Atasynyń qanyndaı,

Araqty as qyp saqtaǵan.

Otyrtpaǵan súndetke,

Shoqyndyrǵan sýretke.

Amalyń bolsa, qylshy endi,

Kálımasyz kápirge,

Kiriptar qylǵan qudiretke!

Mátinderdi saralaǵanda halyq  negizinen aqyrzaman belgisin eldiń azýy, jerdiń tozýy dep uqqany baıqalady. Aqyrzaman belgisin Shortanbaı «Zarzaman»,  qyrǵyz aqyndary  Qalyǵul «Aqyrzaman», Arystanbek «Tar zaman», Alban Asan «Aqyrzaman» dep bederlegen. Qyrǵyz aqyndary da aqyrzaman elesin orys otarshyldyǵymen baılanystyrady. Arystanbek bylaısha tolǵaıdy:

Alda, Kýdaı, kapyr-aı,

Almatydan attanyp,

Orys kele jatyr-aı.

Ýzýn chóptún baarysyn,

Oorýp kele jatyr-aı...

Akyrzaman kıshısı,

Bashka bolot dep aıtkan.

Adebı jok súılógón,

Kashka bolot dep aıtkan.

Halyqtyń baıyrǵy tanymynda aqyrzaman bolarda kosmos kindigi sanalatyn «Temirqazyq ornynan aýady, tas burshaqtaı jaýady» dep te túsingeni baıqalady. Taǵy bir áńgimede qoıdyń jaýrynyn aqyrzamandy boljaýǵa negiz etedi. Máselen, «Jaýyryn súıektiń dál ortasyn bólip turǵan qyrly súıek bir jaǵyna qaraı birtindep aýyp barady. Zaman ótken saıyn osy qyrly súıek jaýrynnyń bir shetine taıaı bermek. Osy súıek jyl ótken saıyn bir baǵytta jyljyp barady, endi bir zamandarda sol súıek jaýrynnyń bir shetine jetedi de, jer óz qonaǵynan taıyp, aqyrzaman bolady» desedi qarııalar.

Jalpy, aqyrzamannan keıin de ómir-tirshilik jańasha jalǵasady, ǵalam tyńnan jasalady degen túsinik álem halyqtaryna ortaq  taralǵan. Mundaı óliara kezeńde «Kókten Qaısa (Isa), jerden Mádi shyǵady-mys» degen túsinik musylmandarda kezdesedi. Sol kezeńde kúnahar jandar tamuq otyna kúıip, máńgilikke joǵalyp, al pák jandar qaıtadan tiriletini, ádilet pen izgilik saltanat quratyny rámizdeledi. Bul uǵymdar jaıynda Súleımen Baqyrǵanı «Aqyrzaman» shyǵarmasynda bylaı dep jyrlaıdy:

Dajjal malǵun shyǵyp ap Rýmǵa kelgeı,

Seksen myń jóıt, tarsa jınalǵaı.

Mádi shyqty dep Dajjal habar tapqaı,

Odan artyq taǵy ǵajap keremetteri bar...

Muhammed ata-anam kelgin degeı,

Barsha ol úmbetterim júrgin degeı,

Raıhan atty bostandardy berdim degeı,

Odan artyq  taǵy ǵajap keremetteri bar.

Aqedil Toıshanuly, folklortanýshy, fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty.