Qazaq dalasyndaǵy asharshylyq. Bul - "etnosıd"!

Qazaq dalasyndaǵy alapat ashtyqtyń ótkenine bıyl – 80 jyl. Jyl basynan beri elimiz boıynsha ashtyq qurbandaryn eske alý maqsatynda kóptegen is-sharalar qolǵa alyndy. Solardyń qorytyndy nátıjesi retinde Almatyda «1931-33 jyldardaǵy ashtyq: sebebi men saldary» degen taqyrypta belgili tarıhshy-ǵalym, jazýshy, qoǵam qaıratkerleriniń qatysýymen jıyn ótti. Sonda sóz alǵan tarıhshy Talas Omarbekov tarıhtaǵy 1920-30 jyldardaǵy qos ashtyq týraly tyń derekterdi alǵa tartty. Osy ýaqytqa deıin birde 2 mln, birde 3 mln dep aıtylyp kelgen ashtyq qurbandarynyń naqty sanyn muraǵat qujattary negizinde 4 mln 836 myń dep dóńgelektep berdi. 

Alapat ashtyq, qyrylǵan qazaq, bas aýǵan bosqyn

Talas Omarbekov, tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor:

- Bizdiń eń basty qasiretimiz osy bosqynshylyqpen baılanysty. 1928 jylǵy kámpeskeleýdiń qarsańynda qazaqtyń sany qansha boldy? 826 myń sharýa qojalyǵy resmı tirkelgen. 6 adamnan eseptegende 4 mln 836 myń qazaq bolyp shyǵady. Qalaı esepteseńiz de, qazaqtyń sany 4 mln-nan asyp, 5 mln-ǵa jýyqtaıdy. Endi, árıne, qazaq halqynyń 48 paıyzy asharshylyqta qyryldy dep júrmiz. 1992 jylǵy Manash Qozybaev bastaǵan komıssııanyń sheshimin bizdiń qazaqtar áli oqymaı júr. Ásirese, jýrnalıst aǵaıyndar sony oqymaı, ártúrli pikir aıtady. Onda taıǵa tańba basqandaı: «1931-33 jyldary qyrylǵan qazaqtardyń sany 2 mln 200 myńnan asyp ketedi», - dep anyq jazylǵan. О́kinishke qaraı, osy myqty qujatty ne oqýlyq jazǵandar paıdalanbaıdy, ne asharshylyq týraly áńgime qozǵaıtyndar osyny oqymaı kelip, sóıleıdi. 

– Birinshi ret biz Ulttyq Qaýipsizdik komıtetiniń muraǵatynda otyrdyq. О́ıtkeni, Qaýipsizdik komıtetiniń bastyǵynyń ózi osy komıssııaǵa múshe boldy. Kóp qupııalardy ashtyq. Endi meniń aıtaıyn degenim – mynaý. El basyna nəýbet túsken asharshylyq jyldary Ǵ.Ysqaqov, I.Qabylov, J.Arystanov, Ǵ.Toǵjanov, B. Aıbasov, O.Jandosov sııaqty alash alyptarymen birigip 1933 jyldyń 24 aqpanynda Stalınge eldiń aýyr hali baıandalǵan, tarıhta «Altaýdyń haty» degen atpen əıgilengen hatty joldaǵan. Osy «Altaýdyń hatyn» bizdikiler oqymaıdy. Aıtatyny – «Beseýdiń haty». Shyn máninde, bosqynshylyqtyń qasireti «Altaýdyń hatynda» kórsetildi. Osy hatta: «800 myń qazaq sharýashylyǵynan, ıaǵnı 4 mln 800 myń adamnan 1932 jyldyń kókteminde 450 myń qazaq sharýashylyǵy, 2 mln 25 myń ǵana qazaq qaldy», - dep atap kórsetedi.    Rasynda da kópshiligimiz osy «Altaýdyń hatyna» mán bere bermeımiz. Budan bylaı bul qujatty ǵylymı aınalymǵa engizý – kezek kúttirmeıtin másele.

– Qazaqstan úkimetiniń 1933 jylǵy Máskeýge bergen resmı málimetterine qarasaq, 1931-33 jyldary Qazaqstan boıynsha aýyl halqynyń sany 3 jyldyń ishinde 2 mln 600 myń adamǵa kemigen. Bul endi qyrylǵandar emes, kemigender sany. 1930-31 jyldary maýsym aıynda aýyl halqy mal sanaǵy boıynsha 759 myń adamǵa kemise, 1931-32 jyldary 1 mln 887 myń adamǵa kemigen. Al kelesi 1932-33 jyldary 733 myń adamǵa kemigen. Mal sanaǵy ár jyly maýsym aıynda júrgizilgen. Úsh jyldyń ishinde, 1931-33 jyldary 3 mln 379,5  myń adamǵa kemigen. Bul qyrylǵandar emes, onyń ishinde bosqyndar da bar. Al biraq, myna bizdiń jýrnalıst aǵaıyndar osy 3 mln 379 myń adamdy búkil qyrylǵan qazaqtyń sany dep aqparat berip júr. Aınalaıyndar-aý, bul – aýyl halqynyń kemý sany. Mal sanaǵy boıynsha jyl saıyn qanshaǵa deıin kemigeni de tirkelip tur.

Taǵy atap kórseter bir nárse, bul málimetter qaıtys bolǵandardy da, bosqyndardy da qamtıdy. Iаǵnı muraǵat qoınaýyndaǵy derekterde ashtyq qurbandary men tiri qalǵan bosqyndar sandary kóbine «kemý» dep birge kórsetiledi. Bul bosqyndar sanyn asharshylyq qurbandarynan bólip kórsetý qajettiligin týǵyzady. Bosqyndardyń sanyn anyqtap almaı, asharshylyqta qyrylǵandardyń sanyn anyqtaı almaımyz. Sanaq málimetterin taldaǵanda, kórshi respýblıkalardan Qazaqstanǵa qaıtpaı qalǵan qazaqtardyń 300 myńnan astam adam ekenin ańǵaramyz. Bul Keńester odaǵynda Qazaqstanǵa qaıtpaı, aman-esen ómir súrip jatqan bosqyndar. Qazaqstannyń óz ishindegi bosqyndarǵa keletin bolsaq, bul máselede de naqty derekter bar. 1934 jyldyń 1 qańtaryna deıin Qazaqstanda sharýashylyq, óndiris oryndaryna ornalastyrylǵan bosqyndar sany 622, 2 myń adam. Iаǵnı, jarty mıllıonnan asady. Iаǵnı, bul 139, 6 myń sharýa qojalyǵy. Jalpy alǵanda, 1933-34 jyldary Qazaqstanda 640 myń adam, 160 myń sharýa qojalyǵy bosqyndarǵa kórsetilgen kómektiń nátıjesinde Qazaqstanǵa orala bastady. Bul – resmı tirkelgen esep. Al Qazaqstannan shyǵyp ketken bosqyndardyń 500 myńynan astamynyń 200 myńdaıy elge qaıtyp oraldy. Levon Mırzoıan óziniń 1933 jylǵy 23 naýryzda I. Stalınge jáne V. Molotovqa jazǵan hatynda respýblıkanyń ishinde bosqynshylyqqa ushyraǵan halyqtyń sanyn 300 myń adam, ıaǵnı, 90 myńnan astam qojalyq dep atap kórsetken. Qazaqstannyń 30 aýdanynda bosqynshylyq oryn alǵany týraly F. Goloshekınniń ózi de 1932 jyly 9 qyrkúıekte Stalınge jazǵan hatynda atap kórsetedi. Janama jáne resmı derekterdi taldaý nátıjesinde alapat asharshylyqta 1930 jyly qazaq bosqyndarynyń sany sheteldegilerdi qosyp eseptegen kezde 1 mln 100 myń adamnan asyp ketedi eken. Bosqyndar sanyn tolyǵyraq kórsetý úshin shetelge ótken qazaqtar sanyn anyqtap alýymyz kerek. Bul máseleniń osy ýaqytqa deıin edáýir burmalanyp kelgenin aıtpasqa bolmaıdy.

Qazaqstan tarıhyna baılanysty irgeli zertteýlerge Qazaqstanda ashtan qyrylǵandar sanyn aman qalǵan bosqyndar esebinen ulǵaıtyp kórsetý jolymen asharshylyq qurbandaryn azaıtyp jiberetinder de bar. Bosqyndardyń sanyn kóbeıtý arqyly Qazaqstanda qyrylǵan qazaqtardyń sanyn azaıtyp kórsetedi. Mysaly, Robert Konkvest Qazaqstannyń shekaralyq aýdandarynan Batys Qytaıǵa 200 myń qazaq kóship ketti dep aıtady. Al Reseılik tarıhshylar Polıakov, Veronskaıa, Kıselev olardyń sanyn 1 mln 300 myń adamǵa jetkizedi. Endi ózderińiz oılańyzdar. 3 mln 379 myń adamnyń orystar aıtyp otyrǵan 1 mln 300 myńy Qytaıǵa kóship ketken bolsa (Qytaıǵa kóshkender – aman qalǵandar), qazaq qyrylmaǵan bolyp shyǵady ǵoı. Osyndaı saıasatqa qalaı qaraısyzdar? Sońǵylarynyń Qytaıǵa ótkender sanyn eshbir negizsiz ulǵaıtyp kórsetýi Qazaqstanda ashtan qyrylǵan qazaqstandyqtardyń sanyn kópe-kórneý azaıtyp kórsetýge ákeletinin aıtpasqa bolmaıdy. О́kinishke qaraı, Qytaıǵa ketken qazaqtar sanyn 500 myńdaı adam dep kórsetetin qazaqstandyq tarıhshylar da bar. Atyn atamaı-aq qoıaıyn. О́zimizdiń kásibı áriptesterimiz «500 myń» dep kózdi jumyp, eshqandaı qısynǵa kelmeıtin, esh jerde jazylmaǵan málimetti soǵyp jiberedi. Al bul keıbir zertteýshilerdi ashtyq týraly qate qorytyndy jasaýǵa ıtermeleıdi. Eger 1930-33 jyldary Qazaqstanda qysqarǵan aýyl halqynyń sanyn jańa aıtqanymyzdaı, 3 mln 379, 5 myń adam dep eseptesek, qazaqtardy shetelge kóptep kóshirip jiberý ashtan qyrylǵandardy azaıtady. Mundaı qorytyndylar, sóz joq, atalmysh asharshylyq jyldaryndaǵy tarıhymyzdyń shyndyǵyn kólegeıleıdi. Aıta keter bir másele, Qytaıǵa ketken qazaqtar sany OGTÝ-diń shekaralyq bólimderiniń málimetterinde jáne Qytaıdaǵy KSRO barlaýshylarynyń qupııa baıandaýlaryndaǵy derekterde anyq kórsetilgen. Kózimizben kórdik, oqydyq. Qytaıdaǵy tyńshylarymyzdyń barlyq málimetteri Ulttyq qaýipsizdik komıtetiniń muraǵatynda tigýli tur. Ol jerde, tipten, Qytaıǵa kóshkenderdiń áleýmettik quramy da naqtylana túsken. Qansha baı, qansha orta, qansha kedeı ekenine deıin. Mysaly, 1930 jyly Qytaıǵa 15 302 qazaq ótip ketken bolsa, olardyń 3510-y baılar, 5039-y – ortashalar, 4463-i kedeıler, 2290-y kolhozshylar. 1931-32 jyldary da solaı kórsetilgen. Sonymen qatar qyzyl shekarashylar shekaradan ótken qazaqtardyń ustalǵandarynyń da sanyn atap kórsetedi. Mysaly 1931 jyldyń 1 qańtarynan 1 qarashasyna deıin shekaradan óterde 14 412 adam ustalǵan. Shekarany buzyp ótpek bolǵan bosqyndardyń qandy qyrǵynǵa ushyraǵandary da tarıhı shyndyq. Resmı málimet boıynsha, 1930 jyly Ile okrýginiń shekarasynda Qytaıǵa óterde 1000-nan astam qazaq bosqyny shekarashylardyń qolynan ólgen. 1932 jyly shekaradan ótkenderdi, qarýly qaqtyǵystarda qaıtys bolǵandardy qosyp esepteıtin bolsaq, Qytaıǵa ótken qazaqtardyń sany 70 myńnyń aınalasy dep kórseter edik. Ulttyq qaýipsizdik komıtetindegi qupııa málimetterdiń barlyǵy áli zertteýshilerdiń qolyna tıgen joq. Mámbet áriptesimniń «kóptegen qorlardy ashý kerek» dep keńirdegin jyrtyp júrgeniniń jany bar, - dedi tarıhshy.

Ǵalymnyń tujyrymdaýynsha,  árkim ózimbilermendikke salynyp, kózdi jumyp qoıyp, oıyna kelgen derekti, sandy aıta beredi. Halyq jazýshysy Muhtar Shahanov aǵamyzdyń ózi bir jıynda 1931-33 jyldary qyrylǵan qazaqtyń sanyn 4 mln dep aıtqan eken. 1930 jyly qazaqtyń sany 4 mln 800 myń bolsa, onda biz qaıdan shyqtyq? Kimnen týdyq? Ne aıtsaq ta, oılanyp aıtaıyq ta! Azamat soǵysynda qyrylǵandar men keıingi ujymdastyrý jyldarynda qyrylǵandardy qossaq, shynynda da 3 mln-nan asyp ketedi. Keıbireýler osy 3 mln qazaqty 1931-33 jyldarǵa apara salady. Mine, osylaısha tarıhty ózimiz burmalap júrmiz. Qazaqstandaǵy asharshylyq jaıly bir nárse aıtar bolsaq, tarıhı naqty derekter negizinde aıtaıyq! Áıtpese, tarıhymyzdy qalpyna keltire almaımyz.

Kelesi sóz alǵan Mámbet Qoıgeldıev osy ashtyqty boldyrmaı tastaýǵa bolar edi dep, birneshe tarıhı derekter keltirdi. 

Ashtyqqa balama jol

Mámbet Qoıgeldıev, tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor:

– HH ǵasyrdyń 30 jyldary Qazaqstanda Keńestik reforma júrdi. Básekelester ózderiniń ustanymyn mindetti túrde atqarylýǵa tıis, basqa jol joq dep kórsetti. Al shyn máninde olaı emes edi. Basqa jol bar edi. Ol qazaq zııalylary, qazaq basqarýshy toby usynǵan jol edi. О́kinishke qaraı, keńestik tarıhnamada sol qazaq saıası basqarýshy toby tarapynan kórsetilgen qarsylyq keńestik bılikke, bolshevıktik kýltqa qarsy baǵyttalǵan ustanymnan aınymaıtyn. Qazir de aıtylmaıdy. Ol aıtylýǵa tıis. Konseptýaldy deńgeıde konseptýaldy tujyrym retinde oqýlyqtarǵa kirýge tıis. Alaıda biz osy turǵydan sál kesheýildep jatyrmyz. Másele mynada. Oqýlyqtarda, jazba eńbekterde osy qazaq zııalylary tarapynan bolǵan qarsylyqty kórsetpesek, keıingi urpaq qazaq saıası basqarýshy tarapynan keńestik kýltqa qarsylyq bolmady dep oılaýy múmkin. Bizdiń aǵalarymyz álsiz, áljýaz boldy dep túsinýi múmkin. Shyntýaıtynda qýatty qarsylyq kórsetetin top boldy. Biraq, olardyń ustanymy ilgeri baspady. Bul rette eń aldymen «Alashtyq baǵdarlamany» aıtqan bolar edim. Bul týraly Á.Bókeıhanov bylaı deıdi: «Elderdiń turmysyn, minezin, tilin bilmegen kisi kóp ultty alyp júre almaıdy. Olaı bolsa, kóp ulttan quralǵan Reseıdi bıleımin degeninde maǵyna joq. Reseı ózge tili, turmysy, dili basqa jurtqa avtonomııa berýge tıis». Ábden oryndy aıtylǵan sóz. Bolshevıktik bılik qazaq halqynyń eshqandaı ereksheligin moıyndaǵan joq. Bókeıhanov bastaǵan toptyń ustanymyn joqqa shyǵardy. Qazaq zııalylary patshalyq bılik tusynda da óte belsendi boldy. О́kinishke qaraı, 20-30 jyldardaǵy repressııa qazaq zııalylarynyń omyrtqasyn opyryp ketti. О́ziniń ótkirligin joǵaltyp aldy.

Qaıdar Aldajumanov, tarıhshy, ǵalym:

– 1931-33 jyldardaǵy ashtyq qazaqtyń órisiniń tarylýyna, mádenıetiniń umytyla bastaýyna jol ashty. Sol úshin de ultqa jasaǵan qııanat retinde «etnosıd» dep atalǵan bolatyn. Marta Olkot degen amerıkandyq tarıhshy bar. Bizdiń keıbir Búrkit Aıaǵan sııaqty azamattar sol sııaqty shetel tarıhshylaryn kókke kóteredi. Al olardyń eńbekteri konseptıkalyq sıpatta jazyldy. Iаkı, qyrǵı-qabaq soǵys tusynda. Sheteldikter Keńester Odaǵy men Batys ımperııasynyń qaqtyǵysyn jazdy. Olar 30-jyldardyń ishki jáne syrtqy faktorlaryna nazar aýdarmaıdy. Aıyrmashylyǵyn bilmeıdi. Ol kezde shartty stereotıp qalyptasty. Bárine kináli zulym Goloshekın men zalym Stalın. Olar muny joqqa shyǵarmaıdy. Alaıda ishki ekonomıkalyq jáne saıası blokada sebepterin, halyqaralyq qatynastar, munyń bári – syrtqy sebepter. Sondyqtan sheteldik tarıhshylardy aspanǵa shyǵarýdyń qajeti shamaly.

Qaıdar Aldajumanovtyń baıandamasynan tól tarıhymyzdy zerttep júrgen óz elimizdiń tarıhshylarynyń sózine qulaq túrý kerek ekenin ańdadyq.

Ulttyq tragedııa

Smaǵul Elýbaı, jazýshy:                                

– Bul – tragedııa, bul – qasiret, bul taqyryp – taýsylmaıtyn teńiz. Bárimiz qansha shýyldap aıtsaq ta, túbine jete almaýymyz múmkin. 1922 jyly Orynbor qalasynda tarıhshy Chelochnıkov degenniń «Qyrǵyz-qazaqtar tarıhy» atty kitaby shyqty. Sol kitapta 1911 jylǵy derek boıynsha qazaqtardyń sany 8 mln dep kórsetilgen. Sol halyq qaıda ketti? Biz tańǵalamyz. 1926 jyly 6 mln qazaq dep kórsetiledi. Ekeýiniń arasynda, árıne, 1918-22 jyldar aralyǵyndaǵy qyzyl qyrǵyn jatyr. 1918 jylǵy qyrǵynda qazaqtyń malyn aqtar da, qyzyldar da tonady. Sonyń saldarynan 1921 jylǵy asharshylyq oryn aldy. Ony Keńes úkimeti moıyndady. Moıyndamasa, «Pravda» gazetinde Saparov degen avtor 1922 jyly 1 mln qazaq qyryldy dep jaza ma?! 1921 jylǵy asharshylyqtyń qorytyndysy jaıynda Alash azamattarynyń atynan sóılegen Muhtar Áýezov birinshi qazaq quryltaıynda: «1 mln 700 myń qyryldy», - dep málimdegen. Ony Alash azamattary zerttegen. Bolshevıkter eshýaqytta ony zerttemeıdi. О́ıtkeni, olardyń qylmysy ǵoı. Talas Omarbekov durys aıtady: «Eki asharshylyqty qossańyz, 3 mln-nan asady», -dep. О́zimiz de talaı ret 4 mln dep aıttyq. Oǵan mindetti túrde tarıhshy bolýdyń qajeti joq edi. Matematıkalyq jolmen «ekige ekini qossań, tórt bolady» degendeı nárse ǵoı. Áýezov aıtqan 1 mln 700 myń men Omarbekov aıtyp júrgen 2 mln 200 myńdy qossańyz, 4 mln bolyp shyǵa keledi.

Sodan keıin resmı adamdar, tarıhshylar bul asharshylyqtardy kimniń jasaǵanyn aıtady da, saldaryna toqtala bermeıdi. Bul qazaq halqyna jasaǵan memlekettik terror boldy. Nege ashyq aıtpaımyz?! Qoldan uıymdastyryldy. Uıymdastyrǵan – bolshevızm, kompartııa boldy. Qazaqstanda kompartııa zańnan tys dep jarııalanýy kerek. Ashyq sot bolý kerek. Ony Sibirge aıdaǵaly otyrǵan joqpyz. Qorǵansyn. Sol sotta biz aıyptaýshy bolamyz. Mine, osyndaı qorytyndyǵa kelmeı, 1920-30 jyldardaǵy asharshylyq jaıly áńgimege eshqashan núkte qoıa almaımyz. Ýkraın aǵaıyndar bolsa, óz elderindegi bosqynǵa «genosıd» dep aıǵaılap, núkte qoıa bildi. Al biz búgejektep, qorqaqtap, bıyl ǵana asharshylyqty atap óttik. Memlekettik deńgeıde atap ótý týraly áńgimeniń bastalǵanyna jıyrma jyl bolǵan. Nursultan Ábishuly: «Aqboz úı» degen romandy oqydym, bul máseleni ashyq atap ótý kerek eken», - dedi. Endi ádebıet pen mádenıette bul másele qalaı nasıhattaldy? О́kinishke qaraı, basy ketetin bolǵan soń bizdiń Áýezov te, Músirepov te, Muqanov ta bul taqyrypty ashyq kótere almady. Shynymen de, basy ketetin edi. Biraq, 1940 jyldary Jaqan Syzdyqov degen jas aqyn «Tabıǵat» degen shaǵyn ballada jazdy. Basy ketpese de, qoparyldy. О́mir boıy múgedek bolyp ótti dep estımiz. О́lekse etip sabaǵan desedi. Sodan keıin qazaq zııalylary ún-túnsiz qaldy. Tek tuspaldap qana aıtyldy. Biraq men ony esepke almaımyn. Biz sol asharshylyqtan zardap shekken, 1928 jylǵy kámpeskeden qashqan aýyldyń balasy bolǵannan keıin tarıhty kún saıyn estip otyrdyq. Sondyqtan da 1982-85 jyldary «Aqboz úı» degen roman jazdym. Biraq, jazǵanymyz 1991 jyly kompartııa qulaǵansha, jaryqqa shyqqan joq. Tek 90 jyldardyń basynda aıtylyp, jazyla bastady. Balǵabek Qydyrbekuly «Alataý» romanynda shaǵyn taraýda aıtyp ótti. Sodan keıin Adam Mekebaev «Qupııa qoıma» degen jaqsy povest jazdy. Sherhan Murtazanyń «Stalınge haty», taǵy da basqa maqalalar jazyldy. «Aq boz úı» romany kıno bolyp túsirildi. Árıne, munyń bári asharshylyqty aıtyp taýysa almady. Ol qasiretti eshqaısymyz aıtyp taýyspadyq. Prezıdentpen kezdeskende de, osy máseleni alǵa tarttyq. Iá, Astana ákimdiginiń Asharshylyq qurbandaryna arnap eskertkish qoıǵany durys. Biraq, bul 40 mln qurbanǵa azdyq etedi. Sonda Elbasy: «Taǵy ne isteýimiz kerek?» -dep surady. Keshen ornatylý qajet ekenin aıttym. 1990 jyldardyń basynda Shota Ýálıhanov, Aqseleý Seıdimbekov sııaqty biraz azamattar Almatynyń «Kóktóbesindegi» meıramhananyń ornyna memorıaldyq keshen ornatý kerek dep shýlaǵanbyz. Biraq, qulaq asqan jan bolmady. Onyń bir esiginen kirgen adam ekinshi esiginen shyqqansha qazaq tarıhyndaǵy aqtańdaqtardy túgel kórip, kýáger bolyp, kóz jasy móltildep shyǵýy kerek. Jáı kirgen adam ol jerden patrıot bolyp shyǵýy kerek. Osynyń bári Prezıdenttiń qulaǵyna jetti de: «Munyń bári durys. Astanadaǵy Táýelsizdik saraıynyń aldynda bir murajaı salynyp jatyr. Sonyń ekinshi qabatyn asharshylyq qurbandaryna bereıik. Jabdyqtaı bastaıyq. Sen aıtyp otyrǵan joba – úlken joba. Bolashaqta kórermiz», - dedi. Minekı, bizdiń, kózi tiri urpaqtyń azamattyq paryzy osy. Sol mıllıondardyń aldynda bárimiz jaýap beremiz. Jer basyp júrgende osyny oryndaıyq, aǵaıyn! Kıno túsiriledi, kitap jazylady, ol óz aldyna. Biraq, memorıaldyq keshen ornatý bir bólek. Týra kózben kıno kórgendeı etip jasaý op-ońaı. Londondaǵy Madam Tıýsso murajaıyn kórseńizder, kóz jetedi. Osyny bılikten eki-úsh adam ǵana emes, jappaı halyq bolyp suraıyq.

Taǵy bir nársege tańǵalamyn. 1931-33 jyldardaǵy asharshylyqty aıtamyz da, 1 mln 700 myń dep M.Áýezov aıtqan qazaqty umytyp ketemiz? 1920-30 jyldardaǵy asharshylyqty aıtpaı ketýge bolmaıdy. Ekeýin de uıymdastyrǵan – bolshevızm, ımperııalyq, uly derjavalyq saıasat. Áli kúnge tarıhı sanamyz qalyptaspaǵan. Shyndyqty ashyp bergenniń ózinde sony nasıhattaı almaı otyrmyz.

Túıin:

Asharshylyqqa – 80 jyl. Osy ýaqytqa deıin memlekettik deńgeıde atalyp ótilmegen oqıǵa. Budan bylaı osylaısha jalpyhalyqtyq sıpatqa ıe bolsa, quba-qup. Endi halyqaralyq deńgeıge kóterý úshin Ulttyq qaýipsizdik komıtetindegi kóptegen qupııa qorlardy ashý qajet. Áıtpese, ashtyqtyń 100 jyldyǵyna da marǵaý qadam baspasymyzǵa kim kepil?!

Daıyndaǵan Móldir KENJEBAI

 sýrette: RGÝ SGA KFDZ •Arh. № 5-3357 Qazaq áıeli. Pavlodar oblysy, 20-shy ǵasyrdyń 20-30-shy jyldary.