Qytaı bıligi aýysady. Kelesi Prezıdent kim?

Qytaı elinde jalpy Orta Azııany, onyń ishinde Qazaqstandy zertteıtin birneshe ǵylymı ınstıtýt jumys jasaıdy. Al bizde she? Bul jaǵynan aýyz ashyp aıtarlyqtaı eshteńemiz joq. Sondyqtan, «Qamshy» portaly «Qytaıtaný» deıtin irgeli salany da nazardan tys qaldyrmaıdy. О́ıtetini kóp dúnıege orystyń kózimen qarap, orystyń oıymen oılasaq, soqyr bolǵannan parqymyz joq. Sondyqtan táýelsiz el retinde kórshi jurttyń kókeıinde ne jatqanyn, betalysy qaıda bara jatqanyn óz álimizshe ár sát baqylap otyrǵanymyz abzal.

 Qytaı Hylyq Respýbltkasynyń joǵarǵy bıligi jaqynda aýysady. Bul aýys-kúıis 8 qarashada ótetin Qytaı kommýnıstik partııasynyń HVIII jalpy quryltaıyna josparlanyp otyr. Osyǵan deıin Qytaıdy bılep kelgen Prezıdent Hý Jıntaý men úkimet basshysy Ýen Jııabaý bılikten ketip olardyń ornyn qazirgi vıse-prezıdent Shı Jınpıń men vıse-premer Lı Kychııań baspaqshy.

            Shı Jınpıń, ulty - qytaı, 1953 jyly maýsym aıynda Qytaı Halyq Respýblıkasynyń Shánshı provınsııasy Fýpıń qalashyǵynda týǵan. 1974 jyldyń qańtarynda Qytaı Kommýnıstik partııasyna múshe bolyp qabyldanyp, Sınhýa ýnıversıtetiniń gýmanıtarlyq-áleýmettik ınstıtýtynda Marksızm teorııasy men Idea-saıası tárbıe mamandyǵyn bitirgen. Zań ǵylymdarynyń doktory.

Ol qazirgi kúnde Qytaı kommýnıstik partııasy Ortalyq saıası keńes turaqty komıteti múshesi,  Ortalyq hatshylar bóliminiń hatshysy, Qytaı Halyq Respýblıkasynyń vıse-prezıdenti, Qytaı kommýnıstik partııasy ortalyq áskerı komıteti tóraǵasynyń orynbasary, Ortalyq partııa mektebiniń rektory qyzmetterin atqarady.

Osynshama bılikti bir basyna jıǵan Qytaıdyń bul lıderi jaıly ne bilemiz? Ol bılikke kelýine qaraı Qytaıdy qandaı ózgerister kútip tur? Osy suraqtarǵa jaýap izdeý maqsatymen biz Qytaıdyń óz aqparat kózderin jáne sheteldik aqparat quraldaryn bir sharlap shyqqan edik.

Qytaılyqtar Shı Jınpıń jaıly ne deıdi?

Qytaı portaly (www.china.org.cn/ www.china.com.cn)Shı Jınpıńniń ómir joly jaıly «Vıse-prezıdent Shı Jınpıńniń talpynys joly» atty kólemdi maqala jazyp, ony jastaıynan «eńbekqor, adal, kitap oqýǵa qumar» dep kórsetedi.

1968 jyly Qytaıdyń sol kezdegi basshysy Maý Zyduńnyń «Qalalyq zııaly jastardyń aýyldyq jerlerge baryp eńbekpen tárbıelenýi» delinetin saıasaty jolǵa qoıylyp, kóptegen qala jastary aýylǵa jiberiledi. Atalmysh maqala Shı Jınpıńniń 1969 jyly Shánshı provınsııasyndaǵy bir kishkene aýylǵa jiberilgeni jaıly áńgimemen bastalady. Maqala sol aýyldyń turǵyndarynyń estelikterin arqaý etip, Shı Jınpıńniń jastyq ómiri jaıly sóz qozǵaıdy. Shı Jınpıń bul aýylǵa kelgende tipti on alty jasqa da tolmapty, biraq aldyna úlken maqsat qoıa bilgen ol ózimen birge bir úlken chemodan kitap ala kelgen.

Aýyldaǵy eńbek barysynda qaladan kelgen jastardyń aýyl jumysshylarynan qalyspaı, tyrysshańdyq tanytyp úlkendermen ıyq tirese eńbekke atsalysqany jaıly aıtylady. Aýyl turǵyny, qart Lııań Shınroń bylaı dep eske alatyn kórinedi: «Ol óte eńbekqor bolatyn! Kók tonyn kıip alyp, belin metal jippen qapsyra baılap alatyn, tipti oqý oqıtyn jastarǵa múldem uqsamaıdy». Aýylda júrip qara jumystyń bárin istegen jastar eńbekke ábden pisip jetilgen desedi: olar esek jegip tıirmen tartqan, sý bógetterin soǵyp, úı turǵyzǵan, maldyń tezegin ashytyp metan gazyn óndirgen.

Shı Jınpıiniń saıası ómiri 1974 jyldyń qańtarynan bastalǵan eken, dál osy ýaqytta ol QKP-na múshe bolyp qabyldanypty. Aýyldaǵy eńbekte úzdik bolyp kózge túsken bilimdi jastyń partııaǵa kirý ótinishin birinshi ret qabyldamaı tastaǵan, sebebi onyń ákesi sol kezdegi burqasyny áli basyla qoımaǵan «Mádenıet tókerisinde» isti adam bolyp tabylǵan. Ekinshe retki ótinishi sátimen QKP-nyń ortalyǵy bekitken «áke-sheshesi isti bolsa da bala-shaǵasyna zalaly tımeıdi» degen qaýlysyna týra kelip, qabyldanǵan.

1975 jyly aýylda jeti jylǵa jýyq eńbek etken Shı Jınpıńdi basshylary Sınhýa ýnıversıtetine túsip oqýǵa usynady. Aýylda biraz jyldar qara halyq arasynda ómir súrgen bolashaq basshy aqyry baǵytynan jazbaı bıliktiń bıik shyńyna qaraı qadam tastaıdy.

Bas bılikke bir-aq qadam:

Qytaı Halyq Respýblıkasynda vıse-prezıdent jáne ortalyq áskerı komıteti tóraǵasynyń orynbasary, ortalyq partııa mektebiniń rektory qatarly mansaptardy atqarǵan basshy kelesi bılik aýysar sátte bas bılikke birden saılanatyn dástúr bolǵan. Mysaly Qytaıdyń qazirgi prezıdenti Hý Jıtaý bılikke dál osylaı kelgen edi. Ol 1993 jyldan  2003 jyly prezıdent bolyp saılanar aldynda ortalyq partııa mektebiniń rektory, saılanýdan birneshe jyl buryn vıse-prezıdent jáne ortalyq áskerı komıteti tóraǵasynyń orynbasary qatarly jumystardy atqarǵan.

Sheteldik basylymdar ne deıdi?

Alaıda jaqynda ǵana Qytaı bıliginiń talas-tartysyna kýá bolǵan sheteldik basylymdar dúrkireı shýlaǵan edi.

Qytaı ekonomıkasynyń búgingideı zor damýyn alyp kelgen qyzyl reformator, basshy Dyń Shııaýpıń ekeni kópshilikke málim bolsa kerek. Qytaıdyń qazirgi bıligi ózin dál sol Dyńnyń izbasarymyz dep esepteıdi, ıaǵnı olar ekonomıkalyq jáne basqada reformalardy tereńdete túsýge múddeli. Degenmen Qytaı bıliginde tereń reformalarǵa qarsy toptar joq emes.  Olar burynǵy revolıýsııashyldyq, sosıolıstik baǵytty jeleý etip bılikti óz qolyna qaratqysy keledi. Ústimizdegi jyldyń aqpan aıynda álemdi dúr silkindirgen Qytaı bıligindegi talas-tartys osynyń aıqyn aıǵaǵy boldy.

Chuńchıń qalasynyń (Qytaıdyń ortalyqtan basqarylatyn tórt úlken qalalarynyń biri) ákimi Bo Shılaı polısııa basqarmasynyń bastyǵy Ýań Lıjıýndi shapalaqpen uryp jáne ony qýdalap ómirine qaýyp tóndirgeni sebepti Ýań Lıjıýn Qytaıdaǵy AQSh elshiligine baryp panalaǵan edi. Bul oqıǵadan keıin Qytaı bıligindegi bylyq birden sý betine qalqyp shyǵa keldi.

Chuńchıń qalasyn biraz jyl basqarǵan Bo Shılaı joǵary bılikke talpynǵan antı-reformashyldardyń biri bolatyn. Ol atalmysh qalada revolıýsııashyldyq, qatań sosıolıstik baǵytty ustanyp, erkin naryqtyq ekonomıkaǵa aıaýsyz soqqy bergen edi. Iаǵnı Chuńchıń qalasyndaǵy turǵyn úı baǵasy Qytaıdyń basqa qalalarynan kóp tómen boldy; zat baǵasy qoldan kúshtep tómendetildi; «paraqor» basshylar aıaýsyz jazalandy. Sonymen qatar, Bonyń bastamasymen atalmysh qalada revolıýsııashyldyq ánder aıtylyp, jyrlar jyrlandy, búkil qala qyzyl jalaýlarmen kómkerildi. Bul is-sharalardyń barlyǵy ekonomıkalyq daǵdarystan qınalǵan halyq úshin úlken medet ekeni aıtpasa da belgili. Osylaısha halyqty ózine qaratqan Bo bir kezderi revolıýsııashyldyq án-jyrlardy aıtýdy astana Beıjıńge de jetkizgen edi. Degenmen bul isi reformashyl ortalyq bılikke unamaǵan bolsa kerek, qyzyl konsertke kelgen ortalyq basshylary saýsaqpen sanarlyqtaı bolypty.

Sóıtip júrip Bonyń sharýasynan shı shyqty, óziniń adal kómekshisi, Chuńchıń qalasy polısııa basqarmasynyń bastyǵy Ýań Lıjıýndi shapalaqpen uryp, ony qýdalaǵany sebepti Ýań Qytaıdaǵy AQSh elshiligine baryp panalap Bonyń bıliktegi bylyǵyn bar álemge pash etti: Revolıýsııashyl basshy Chuńchıń qalasynyń ákimi bolǵan kezde jáne odan buryndary da kóptegen adamdardan para alǵan, qolyndaǵy bılikti óz múddesine paıdalanǵan, kóptegen áıeldermen zańsyz jynystyq baılanysta bolǵan, t.b.

Dál osy oqıǵadan keıin, ıaǵnı  2012 jyly mamyr aıynyń 14 juldyzy, AQSh-tyń Taıms jýrnaly óz muqabasyna Bo Shılaıdyń úlken portretin salyp «The People's Republic of Scandal» (Daý-damaı halyq respýblıkasy) dep búkil álemdi dúr silkindirdi.

Ýań oqıǵasynan keıin Qytaı reformashyl úkimeti Bony qalaı basýdyń ádisin tapqandaı boldy. 2012 jyldyń naýryz aıynda Qytaı premer-mınıstri Ýen Jııabaýdyń sheteldik aqparat ókilderine bergen suhbatynda bylaı delingen:

«Ýań oqıǵasy týyndaǵan soń, ol qoǵamnyń zor nazaryn aýdardy, halyqarada buǵan kóz tigip otyr. Mende senimmen aıtaıyn, bul is ortalyqtyń jiti nazarynda, qatysty oryndarǵa bul isti tekserýdi tapsyramyz... Chuńchıń qalalyq komıteti men basshylyǵy qaıta oılanyp, Ýań oqıǵasynan sabaq alýy kerek».

Qytaı bıligi Bony myqtap omaqastyrdy. Bo partııadan qýyldy jáne barlyq bıliginen aıyryldy.

Bonyń bylyǵy áshkerelengen bastap sottalǵanǵa deıin jarty jyldan astam ýaqyt ótti. Bul aralyqta Qytaı bıligi óz ishinde ymyraǵa kele almaı jatty dep habarlaıdy AQSh-taǵy QHR-nyń oppazısııalyq kúshteri toptalǵan aqparat ortalyǵy VOA china (Amerıka úni, qytaısha). Bir partııa bılegen QHR-da eshqandaı oppazısııalyq kúsh ómir súre almaı keledi.  Bundaǵy basty sebep Bonyń qoldaýshylary sol ortalyq bılikte yqpady oryndarda otyrǵan eken. Bonyń taǵdyry dál osy óz qoldaýshylary men jańaǵy reformashyl bıliktiń arasynda sheshilgen.

Sonymen bul bylyqta jeńiske jetken reformashyl kúshter óz bıligin ármen jalǵastyrýdy kózdeıtini daýsyz. Al bizdiń maqala aldynda tanysqan álgi vıse-prezıdent Shı Jınpıń dál sol reformashyl toptyń tańdaǵan adamy desedi. Bo Shılaıdyń maqsaty halyq senimimen Shıdyń ornyn zańdy túrde basý bolatyn. Degenmen orta jolda súringen Bo endi bılikten máńgige maqurym boldy.

Qyrkúıek aıynyń adyńǵy eki aptasynda Qytaıdyń bolashaq prezıdenti Shı Jınpıń aqparat kózderinen birden ǵaıyp bop ketken edi. Bul ózi de dúrkirep qyzyp turǵan halyqaralyq aqparat álemin tipti de dúrliktirip jiberdi. «Nıý Iork Taıms» gazeti arnaıy maqala jazyp «Shıdiń joǵalyp ketýi Qytaılyqtar arsynda ósek-aıańdy órbitip jiberdi» degen. Atalmysh maqala Qytaı aqparat kózderi men saıasatkerleriniń sózderine silteme jasaı otyryp, Shı sportyq jattyǵýlar kezinde sińirin sozyp alǵan nemese qastandyqpen jasalǵan jol kólik oqıǵasynda jaralanǵan dep jazady. Qalaı degenmende bıliktegi talas-tartys qanshama shytyrman bolanymen, Shıdiń bas bılikke bir-aq qadam jetpeı turǵany shyndyq.

Qytaı jurty Shı Jınpıńdi kóbirek qoldaıtyn ári oǵan mol senimmen qaraıtyn kórinedi, sebebi ol jastaıynan qarapaıym halyq arasynda ósip, eńbek etip júrip eseıgen. Halyqtyń muń-muqtajyn jaqsy biledi. Jáne keıbir aqparat kózderine súıensek, Shı fýtbol jankúıeri eken. Kóptegen fýtbol súıetin qytaılyqtar úshin Shıdiń bılikke kelýi sybaılas jemqorlyq jaılaǵan qytaı fýtbolyn serpiltýge kómegin tıgizedi-mys.

Shı Jınpıńniń saıası ómir jolyna sholý:

1975-1979 j.j. Sınhýa ýnıversıteti hımııa fakýltetinde negizgi organıkalyq sıntezder mamandyǵy boıynsha oqyǵan.

1979-1982 j.j. Go-ý-ıýán (Ortalyq úkimet) qyzmet basqarmasynda, Ortalyq Áskerı Komıtetiniń qyzmet basqarmasy hatshysy.

1982-1983 j.j. Hybeı provısııasy Jyńdıń aýdandyq komıtetiniń orynbasar hatshy.

1983-1985 j.j. Hybeı Jyńdıń aýdandyq komıtetiniń hatshysy, qosymsha aýdandyq qarýly bólimi saıası komıtetiniń birinshi basshysy, partııa komıtetiniń birinshi hatshysy.

1985-1988 j.j. Fýjıán provısııasynyń Shııamin qalalyq komıtetiniń múshesi, qala ákiminiń orynbasary.

1988-1990 j.j. Fýjıán provısııasy Nıńdy aýmaqtyq komıtettiń hatshysy, qosymsha Nıńdy aımaqtyq áskerı okrýgy partııa komıtetiniń birinshi hatshysy.

1990-1995 j.j. Fýjıán provısııalyq komıteti hatshysynyń orynbasary, Fýjoý qalalyq komıtettiń hatshysy, qalalyq halyq keńesi turaqty komıtetiniń bastyǵy, qosymsha Fýjoý áskerı okrýgy partııa komıtetiniń birinshi hatshysy.

1995-1996 jyldaryı Fýjıán provınsııasy komıteti bastyǵynyń orynbasary, Fýjoý qalalyq komıtetiniń hatshsy, qalalyq halyq keńesi turaqty komıtetiniń bastyǵy, qosymsha Fýjoý áskerı okrýgy partııa komıtetiniń birinshi hatshysy qyzmetterin atqarǵan.

1996-1999 j.j. Fýjıán provınsııasy komıteti bastyǵynyń orynbasary, qosymsha provınsııalyq zeńbirekshilier daıyndyq polky komıtetiniń bastyǵy.

1999-2000 j.j. Fýjıán provınsııasy komıteti bastyǵynyń orynbasary, provınsııanyń ýaqytsha saılanǵan ákimi, qosymsha Nánjıń áskerı okrýgy memleket qorǵanysyn uıymdastyrý komıteti bastyǵynyń orynbasary, Fýjıán provınsııalyq memleket qorǵanysyn uıymdastyrý komıtetiniń bastyǵy, provınsııalyq zeńbirekshilier daıyndyq polky komıtetiniń bastyǵy.

2000-2002 j.j. Fýjıán provınsııasy komıteti bastyǵynyń orynbasary, provınsııa ákimi. (1998-2002 jyldar aralyǵynda Sınhýa ýnıversıtetiniń gýmanıtarlyq-áleýmettik ınstıtýtynda Marksızm teorııasy men Idea-saıası tárbıe mamandyǵy boıynsha magıstratýrany qyzmet atqara júrip oqıdy, sonymen qatar zań ǵylymdary doktory dárejesin de alady.)

2002 jyly Jyjııań provınsııasy komıteti bastyǵynyń orynbasary, provınsııanyń ýaqytsha ákimi.

2002-2003 j.j. Jyjııań provınsııasy komıteti bastyǵynyń orynbasary, provınsııanyń ýaqytsha ákimi, qosymsha provınsııalyq áskerı okrýgy partııa komıtetiniń birinshi hatshysy.

2003-2007 j.j. Jyjııań provınsııasy komıteti bastyǵynyń orynbasary, provınsııalyq halyq keńesi turaqty komıtetiniń bastyǵy, qosymsha provınsııalyq áskerı okrýg partııa komıtetiniń birinshi hatshysy.

2007 jyly Shańhaı qalalyq komıtetiniń hatshysy, qosymsha Shańhaı áskerı okrýgy partııa komıtetiniń birinshi hatshysy.

2007-2008 j.j. Ortalyq saıası keńesiniń turaqty múshesi, Ortalyq hatshy bóliminiń hatshysy, Ortalyq partııa mektebiniń rektory.

2008-2010 j.j. Ortalyq saıası keńesi turaqty komıtetiniń múshesi, Ortalyq hatshy bóliminiń hatshysy, QHR-dyń vıse-prezıdenti, Ortalyq partııa mektebiniń rektory.

2010 jyldan qazirge deıin Ortalyq saıası keńes turaqty komıteti múshesi, Ortalyq hatshy bóliminiń hatshysy, QHR-dyń vıse-prezıdenti, Qytaı kommýnıstik partııasy ortalyq áskerı komıteti tóraǵasynyń orynbasary, Ortalyq partııa mektebiniń rektory qyzmetterin atqaryp keledi.

Maqalany daıyndaǵan Bıbol Álipbaı