BEIBIT QOIShYBAI. JAŃARÝǴA ATSALYSÝ – PARYZ

Prezıdent Nursultan Nazarbaev qalyń halyqtyń kóńilinen shyqqan  «Bolashaqqa baǵdar: ulttyq jańǵyrý» atty maqalasynda sanamyzdyń isimizden ozyq júrýiniń mańyzdylyǵyn atap, júıeli túrde taldap kórsetti. Halyq assambleıasynyń 26 sáýirde «Jańǵyrýdyń negizi – turaqtylyq, birlik, kelisim» taqyrybymen ótken 25-shi sessııasynda  12 sáýirde jaryq kórgen sol baǵdarmalyq maqalasyn keńeıtip túsindirdi. Qoǵamdyq sanany modernızasııalaý (qazaqshalaǵanda – jańartý) máselesin taratyp áńgimeledi. (Modernızasııany men osylaı, jańarý dep aýdarǵandy durys kórem. О́ıtkeni jańǵyrý sózi, meniń oıymsha, – umyt bop bara jatqan áldeneniń qaıta túleýi (vozrojdenıe, renessans) uǵymyn beredi, al alǵa qoıylyp otyrǵan másele sanany jańa sapaǵa kóterý jaıynda bolǵandyqtan, bul jerde jańarý (obnovlenıe, modernızasııa) sózin qoldanǵan dálirek bolar edi).

Atalǵan baǵdarlamalyq maqalada kóńilimizdi  kópten kúpti etken  jáıtter qolmen qoıǵandaı jiktelip, jiliktelip, aldymyzǵa óte túsinikti túrde tartylyp otyr. Sondyqtan da bolar, jarııalanǵaly beri ony talqylaýǵa ár salanyń adamdary belsendi túrde qatysýda. Ras, estilip jatqan pikirlerdiń birazynan quddy maqala men onyń avtoryn maqtap-madaqtaý jarysy tárizdi de áser beretin tanys saryn ańǵarylady. Shyntýaıtynda, qazirgi tańda belgili jáıtterdi dáripteýdi maqsat etken ásire básekege túskennen góri, Elbasy usynǵan máselelerdiń keıbiri jaıyndaǵy óz túsinigimiz ben olardy júzege asyrý haqyndaǵy oılarymyzdy ortaǵa salǵan paıdaly. Bul rette, ádildik oraıynda aıta ketý lázim, Prezıdent nusqaǵan baǵdarmen alǵa basyp, kózdelgen mindetterdi iske asyrýdy kózdeıtin ońdy pikir bildirýshiler qatary da mol. Solar  qatarynda ún qosý yńǵaıymen men de birer sóz aıtpaqpyn. Qazirgi tańda qoǵamdyq sanany jańartý máselelerimen shuǵyldaný úshin arnaıy qurylǵan ulttyq komıssııa alda turǵan mindetterdi naqtylap, júıeli jospar qurýǵa kirisip ketkeni belgili. Aıtylyp jatqan usynystar  men pikirler, bálkim, bizdiń de aıtpaǵymyz, sonda jınaqtalyp, qorytylý kezinde kádege asyrylar.

Sonymen, elimizde qyzý talqyǵa túsken maqalada atap kórsetilgendeı, «ulttyq kod, ulttyq mádenıet saqtalmasa, eshqandaı jańǵyrý bolmaıdy». Ulttyq  kod  degenimiz ne? Búginde keń qoldanylatyn kod degen sózdi qulypty ashatyn qupııa kilt uǵymynda túsinýge bolar. Demek, qazaqtyń ulttyq kody dep qazaq halqynyń jaratylysyn, tabıǵatyn, rýhanı bitimin, ómir saltyn aıqyndaıtyn belgilerdi aıtqan jón shyǵar. Iаǵnı, tarıhı tamyry tereńde jatqan, ultymyzdyń kúni búginge deıin bárinen joǵary baǵalanatyn qasıetteri, solardyń syǵymdalyp tujyrymdalǵan formýlasy qazaqtyń ulttyq bolmysynyń syryn túsinýge aparatyn, tıisinshe qasterlep saqtaýǵa jatatyn  qupııa kilttiń tap ózi bop shyǵýy ǵajap emes.

Qazaq halqynyń ulttyq bolmysy ǵasyrlar boıy qalyptasyp, bekem ornyqqan, sondyqtan da ol qazaq rýhyn nebir kúızelisterden aman alyp kele jatqan aıryqsha qasıetke ıe. Halqymyzdyń sol qasıetin tanytatyn formýla kúlli materıaldyq baılyqtan adamı qundylyqty bıik qoıatyndyǵymen erekshelenedi. О́ıtkeni baǵzy zamanda ádilettilik, adaldyq, shynshyldyq jáne ahlaq (moral) dáýlet ataýlydan áldeqaıda artyǵyraq baǵalanatyn. Biraq zaman aýysty, bir kezderi qubylmaly saıasat bılegen ýaqyt yńǵaıynan týyndaǵan kemshilikter keıinnen úlken dertke aınaldy. Qundylyqtardyń ózgerýi jáne sol oraıda, shynyn aıtý lázim, bılik býyndaryna jeke basynyń baılyǵyn jasap alǵandar ǵana barady degen uǵymnyń paıda bolýy psıhıkany azdyrdy. Buryndary «malym – janymnyń sadaǵasy, janym – arymnyń sadaǵasy» delinetin, barsha ıgilikten ardy, uıatty, ahlaqty joǵary qoıatyn qazaqtyń ómir súrý erejesi qatty ózgeriske ushyrady. Tıisinshe ulttyń etıkalyq qody buzyldy nemese buzylyp bara jatyr. Saldary – búgingi qoǵamnyń barlyq salasyn jaılaǵan sybaılastyq pen sybaılas jemqorlyq, kópke túsiniktirek tilmen aıtqanda – korrýpsııa. Korrýpsııa jyqpyldarymen erkin sharlaýǵa mashyqtanǵandar úshin ádildik pen ar-uıattyń is-áreketke baqylaýshy ıakı tejegish bola almaıtyny anyqqa aınaldy. Tilge tıek etip otyrǵan baǵdarlamalyq maqala osy qubylyspen kúresýge shaqyrady, adamgershilik ustynymyzdy nyǵaıtýǵa megzeıdi.

Táýelsiz damý jolyna túsken shaqta «jahandaný úderisi kele jatyr, odan eshqaıda qashyp qutyla almaımyz» degen pikir estilgen. Jahandaný degenimiz turmysqa, el basqarý júıesine, sharýashylyq, kásiporyn, bilim berý men tárbıeleý oryndary bitkenniń bárine batystyń shoý-bıznes dep atalatyn dańǵazasy mol ónerinen bastap, kim-kimniń de esin alatyn jańa tehnologııasyn usynǵan buqaralyq mádenıetiniń jan-jaqty shabýyly nátıjesinde paıda bolatyn zamanaýı jańa túr bolyp shyqty. Shynyn aıtqanda, tehnıkalyq jaǵynan da, ıntellekt jaǵynan da kommýnıstik standarttan endi ǵana azat bolǵan bizdiń elimizdegi jaǵdaıdan batys áldeqaıda joǵary deńgeıde turǵan. Sondyqtan  jahandaný úderisi bizdiń tarapymyzdan eshqandaı tosqaýyl kórgen joq. Eshqandaı kedergi kezdespegendikten de jastar sanasyn tez jaýlady. Sonyń saldarynan qazaqtyń ulttyq mádenıetin tutynýshylar qatary anyq sıredi, kóp qazaq úshin ultymyzdyń mádenı kody buzyldy. Tipti, ulttyq qundylyqtarǵa kózqarastyń ózi ózgeriske ushyraı bastady. Al bul mádenı kodymyzdan aırylýdyń aldy edi. Qazaqtyń ulttyq rýhanı kody da joǵalýdyń o jaq, bu jaǵynda-tyn. Rýhanı kodymyzdyń basty tini, ulttyń kúlli qasterli uǵymdaryn, qasıetterin boıyna jıǵan ózegi til bolyp tabylatyny qupııa emes. Mine, sol qasıetti ana tilimizdiń qýaty búginde áli de alańdatady. О́ıtkeni onyń órisin taryltyp otyrmyz. Týrasyn aıtqanda, memlekettik mártebesine qaramastan, qazaq tiliniń qoldanys aıasyn tıisti dárejede keńeıte almaý, ony ózge tildermen qoıyrtpaqtap, buzý, durys sóılemeý, tipti múldem umytý ózimizdiń ulttyq qundylyqtarymyzdyń júıesin saqtaı almaýǵa ákelip soǵatyny anyq. Maqalada sonyń aldyn alý áreketine kóshý (qoldanystaǵy reformalanǵan kırıldi latyn grafıkasyna aýystyrý) máselesi qarastyrylady. Biz bul jóninde basqa da ult múddesine janı ashı qaraıtyn azamattar qatarynda árádik pikir bildirip júrgendikten, alfavıtti, lajy bolsa, latyn áripterin qazaqylandyrý maqsatymen reformalamaı, múmkindiginshe Baıtursynov tásilimen ózgerissiz tańbalaý jaǵynda bolǵanymyzben, Prezıdenttiń naqty tapsyrma berip, oryndalý merzimin belgileýine baılanysty, mamandar jańa alfavıtti aıtylǵan pikirlerdi eskere, qoryta otyryp jasap shyǵar jáne kópshilik talqysyna kóp sozbaı usynar degen senim bildiremiz. Tek, ekpin qoıyp aıtarymyz – latynǵa kóshý sátti bolý úshin, sozbuıdaǵa salmaı, memlekettik tildi óz mártebesi deńgeıine kóterý, ıaǵnı qoǵamdyq-saıası fýnksııasyn kúrt arttyryp, qoldanys aıasyn meılinshe keńeıtý qajettigin eske salýmen shektelemiz.

Esten bir mezet te shyǵarmaýǵa tıis jáıt sol, joǵaryda sanamalaǵan kemistikterdiń saldarynan biz, tipti, ulttyq kodymyzdy joǵalta bastaǵan edik. Atalǵan maqalada onyń asa qaterli qubylys ekeni aıtylyp, máseleni sheshý joldary kórsetildi.  Qoǵamdyq sanany jańartý baǵdarlamasyn iske asyrý jóninde arnaıy ulttyq komıssııa qurylǵany, onyń jumysqa kirisip ketkeni belgili. Osylarǵa baılanysty birer oı týady. Prezıdent qaı-qaısymyzdyń da «eshqashan buljymaıtyn eki erejeni túsinip, baıybyna barǵanymyzdy» qalaıtynyn aıtty. Alǵashqysy joǵaryda tilge tıek etken ulttyq kod jaıynda, al ekinshisi «ulttyń damýyna kedergi bolatyn ótkenniń kertartpa tustarynan bas tartý» kerektigi týrasynda bolatyn. Men birinshi kezekte osy kertartpa tustar men olardan arylý joldarynyń biri jaıynda pikir bildirgim keledi. О́ıtkeni bul alǵa qoıylǵan mindetterdi oıdaǵydaı oryndaýdaǵy basty kilt, sheshýshi másele bolýy ǵajap emes.

Meniń uǵymymda, ótkenniń kertartpa tustary sovettik zamanda qanǵa sińirilgen uǵymdar tutqynynan shyǵa almaýymyzda jatyr. Máselen, bolshevızmniń solaqaı bıligi saldarynan qazaq halqy úsh dúrkin asharshylyqty bastan keship, aıtyp jetkizgisiz ulttyq apatqa ushyrady. Al bıleýshi partııa men keńes ókimeti qazaq halqyna jasaǵan qylmystaryn reformatorlyq ádemi urandarmen búrkemelep, qalyń jurtty soǵan sendirdi.  Syrttan kelip, bosap qalǵan keńistikke, kóshpendiler súıegi ústine qonystanǵandar shyndyqty bilgen joq. Dúrildetip, sosıalızm kórigin qyzdyrýmen júrdi de, janama túrde bolsa da, qazaqtyń ulttyq múddeleriniń shektelýine áser etti. О́z elinde ulttyq azshylyq deńgeıine túsirilgen qazaq halqyn orystandyrý prosesi patshalyq tusyndaǵydan da qaryshtap, ekpindeı qanat jaıdy. Bul úderistiń ıdeologııalyq turǵydan qamsyzdandyrylyp, sátti júrgizilgeni sonshalyq, ana tilin umytqan jáne sonysyn maqtanysh kóretin qazaqtyń úlken bóligi tutas bir halyq bop ketti. Tipti táýelsizdik dáýirinde de olardyń kóbi ana tiline qaıryla qoımady, eń bastysy, olar ádemi uran jamylǵan orystandyrý saıasatynyń qurbany bolǵandaryn moıyndaǵan emes.  Qazirgi túri qazaq, tili men dili orys bop ketkenderdiń óz tegine kisi shoshyrlyq kózqarasyn kórgende eske túsedi: samoderjavıe qamytynan qutylyp, jańa ımperııa týyn kótergen shaǵymyzda tóńkeris kósemi, nómiri birinshi bolshevık Lenın orystanǵan ózge tuqymdynyń orystan ótken shovınıst ekenin eskertip, ulttar teńdigin kúıtteýshilerdi saqtandyrǵan edi. Táýelsizdik dáýirinde ulttyq múddelerdiń tolyǵymen qorǵalmaı, is júzinde jańasha qordalanǵan ult máselesiniń sheshilip bolmaýyna solardyń qarsy áreketteri sebep bolyp keledi.  

Prezıdent belgilep bergen sanany jańartý jumystarynyń tuǵyrynda osy bir keleńsiz qubylysqa dýshar bolǵan qandastarymyzdy týǵan uıasyna qaıtarýdy kózdeıtin, elimizde qoıan-qoltyq ómir súrip jatqan barsha ult ókilderiniń halqymyzben birligin nyǵaıta túsetin keshendi sharalar júrgizý suranyp tur ǵoı dep oılaımyn. Meniń oıymsha, barsha jurtty qazaq tóńiregine tyǵyz toptastyryp, qazaq múddesin jalpyulttyq múdde retinde qorǵaýǵa jumyldyratyn, tıisinshe el birligin arttyra túsetin shart – halyqty tarıhpen tárbıeleýde, qazaqtyń keńes tusynda jabyq bolǵan  qaraly  tarıhy arqyly  tárbıeleýde jatyr. Osy oraıda kóp fýnksııaly mýltımedıalyq portal ashý jáne «Qazaqstan halqy» ınteraktıvti tarıhı kartasyn jasaýǵa baılanysty Prezıdenttiń Bilim jáne ǵylym mınıstrligine Halyq assambleıasymen birlesip oryndaýy úshin bergen naqty tapsyrmasynyń oıdaǵydaı oryndalýyna nazar aýdarý kerek.

Prezıdent aıtqandaı, tereń oılastyrylyp, ǵylymı negizde jasalýy tıis ınteraktıvti karta memleket qurýshy qazaq halqynyń táýelsiz el tuǵyry retindegi aıryqsha rólin aıshyqtaıtyn bolady. Bul erekshe elektrondy karta ejelgi qazaq jerinde birin biri almastyrǵan memleketter túrleriniń tarıh sahnasyna 15-shi ǵasyrda tuńǵysh ret etnostyq atymen qazaq memlekettigi retinde shyǵý belesterin kórneki beınelep, qazaq eliniń 19-shy ǵasyrda táýelsizdikten aırylý, odan jer-sýynyń otarlanyp, qıly demografııalyq kúızelisterge ushyraý kezeńderin júıeli de tanymdy, áserli etip kórsetip bere alady. Bul karta arqyly áýelde patshalyqtyń ámirshil bıliginiń, sosyn keńes ókimeti kezindegi bıleýshi partııanyń qıly tásilmen júrgizgen saıasaty osynda toǵystyrǵan san túrli ult ókilderiniń táýelsizdik dáýirindegi uıysý prosesin tolyq jáne óte túsinikti ári áserli etip áńgimeleýge bolady. Prezıdent Assambleıada sovet ókimeti jasaǵan saıası qýǵyn-súrginder jaıyn, myńdaǵan jazyqsyz jandar qatarynda Alashorda qaıratkerleriniń de atylyp ketkenin, endi ondaı jaǵdaı eshqashan qaıtalanbaıtyndaı etip, umytpaý úshin arnaıy eske alý kúni retinde 31 mamyrdyń belgilengenin aıtty. Iаǵnı azamattardy tarıhtyń qasiretti betterimen de baýyrlastyra otyryp tárbıeleýdiń mańyzdylyǵyna zor  mán bergenine kúmán joq. Interaktıvti tarıhı karta tusaýy kelesi jyly «Alǵys aıtý» kúnine oraı kesilýge tıis. Tek onyń mazmunynda joǵaryda aıtqan belester laıyqty oryn alyp tursa ońdy bolar edi.

Osy oraıda taqyrypty shamaly keńeıtip, keńestik standartpen qalyptalǵan kúıi qalǵan eski sanany jańartýdyń bir jolyn eske salýdy jón kóremiz, ol – «Ádilet» tarıhı-aǵartý qoǵamy ótken ǵasyrdyń toqsanynshy jyldarynan beri únemi kóterip kele jatqan stalınızm qurbandaryna jappaı taǵzym etýdi dástúrge aınaldyrý máselesi. Bul, ásirese, bolshevızm uryndyrǵan qazaqtyń ulttyq apatyn este ustaýǵa baılanysty.  1917–1933 jyldary úsh dúrkin oryn alǵan jasandy asharshylyqtar kezinde tikeleı – 4 jarym mıllıon, joǵaltqan yqtımal tabıǵı ósimdi qosqanda – 10  mıllıondaı jannan aıryldyq. Jer-jerde anyqtalǵan qorymdar basyn qaraıtý, eldi mekenderde eskertkishter qoıý, ólketaný murajaılarynda arnaıy buryshtar, bólimder ashý, evreılerdiń qońyr indet qurbandaryna arnalǵan «Iаd va Shem» («Jad jáne Esim») mýzeıi ispetti arnaıy zertteý ortalyǵy, tanymdy  ekspozısııalary  bar kórneki ǵylymı orda jasaqtaý arqyly osy qaraly kezeńder shyndyǵyn jurtshylyqqa áserli jetkizý jaıyn oılanǵan jón. Budan birneshe jyl buryn «Ádilet» usynǵandaı, meshitter men shirkeýlerdiń 31 mamyr qarsańyndaǵy jumada jamıǵattaryna asharshylyq qurbandary jaıynda arnaıy ýaǵyz aıtýdy dástúrge aınaldyrýy qajet.  Bular halqymyzdyń birligin arttyrýǵa jáne qalyń kópshiliktiń tarıhı ádilettilikti aıqyn túsinýine ólsheýsiz zor úles qosatyn sharalardyń mańyzdy bir parasy bolar edi.

Reti kelip turǵandyqtan, Almaty túbindegi Jańalyq aýylynda saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryna turǵyzylǵan memorıaldy keshenge baılanysty máseleni de ortaǵa salýdy oryndy kórip otyrmyn. Memorıal turǵan, «Ádilettiń» qaramaǵyndaǵy 15 ga jer áli kúngi jaıǵastyrylýyn tosýda. Memorıal janyna sonda jatqan 4,5 myń qurbannyń esimderi jazylǵan estelik taqtalar qoıý, aza tutyp keletinder úshin turaqjaı, ǵıbadat etý oryndaryn (shaǵyn meshit pen chasovnıa) salý, aǵash egý, qurbandar beınelengen shaǵyn arhıtektýralyq formalar turǵyzýǵa múmkindikter jasaý, aǵash otyrǵyzý sekildi jumystar qoǵamdyq uıymdardyń kásipkerlermen, bılikpen birlese qımyldaǵandarynda ǵana sátti atqarylýy múmkin. Qyzmetine kirisken  Qoǵamdyq sanany jańartý jónindegi ulttyq komıssııa muny qaperine alsa durys bolar edi. Bizdiń oıymyzsha, Prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń  ulttyq jańarýdy bolashaqqa senimdi baǵdar retinde kórsetip, negizgi túıinderin tarata baıan etken baǵdarlamalyq mańyzdy maqalasynda aıtylǵan jáıtterdiń tabysty oryndalýy úshin joǵaryda aıtylǵandardy da eskerý ábden qajet.

Beıbit QOIShYBAEV,

«Ádilet» tarıhı-aǵartý qoǵamy tóraǵasynyń orynbasary, jazýshy, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty.

 2.05.2017