SOǴYSPEN О́TKEN 6 JYLDAN KEIINGI SIRIIа

Sırııadaǵy soǵys bastalǵanynan beri qaraı astana Shamdaǵy (Damask) prezıdenttik saraı kartınasy dál osyndaı anyq bolmaǵan edi. Reseı lıderi Vladımır Pýtınniń 2015 jyldyń sońynda Sırııa prezıdenti Bashar Asadqa kómek berý sheshimi eldegi soǵystyń barysyn rejımniń(Rejım – Asad bıligi) paıdasyna aýdardy.

Shyǵys Alepponyń 2016 jyly kúıreýi, bir kezderi rejımdi tóńkeremiz dep maqsat qoıǵan qarýly kóterilisshilerge aýyr soqqy boldy.

Soǵys Asadtyń paıdasyna sheshilmedi. Alaıda, soǵysta áldebir syrtqy kúshter tarabynan ol jeńiledi dep kútý de qıyn. 

Soǵys, jıhadshy Irak Sırııa Islam Memleketi (ISIM) uıymyn ómirge ákeldi. DAISh Irakta Ál-Kaıdanyń  bir tarmaǵy retinde paıda bolǵan. Uıym Sırııada ózin jańalap, ortalyq úkimettiń baqylaýdan shyǵaryp alǵan jerlerin basyp aldy.  

(2011 jylǵy demokratııa talap etken mıtıngiler)

2011 jyldyń naýryzyndaǵy rejımge qarsy beıbit demonstrasııalar endi kelmeske ketti. Bılikti aýystyrý talabynan týǵan daýyl osy memleketti sıyryp, sypyryp ketken tárizdes.

Asad ólgen ákesinen bılikti qabyl alǵan 2000 jyldan beri ylǵı da Sırııada bılik júıesin reformalaý týraly aıtady. Ol Sırııada zańsyzdyqtar bolǵanyn moıyndady. Biraq, qaýipsizdik kúshteriniń qaǵazǵa túsken zalymdyqtaryn aıtpady. 

Aımaqtaǵy arab lıderlerimen salystyrǵanda Asad jańa reformalarǵa beıim kórinetin. Biraq, aıtqan sózderin eshqashan júzege asyra almady.

(Alǵashqy boljamdar Asadtyń bılikten ketetini týrasynda edi)

Asadtyń bolashaǵy týraly kózqarastardyń bári bos boldy

2011 jyly alǵashqy boljamdar Asadtyń Týnıs, Mysyr, Lıvııa lıderleriniń sońynan tarıhta sińip ketetin týrasynda bolatyn. Biraq, Sırııa rejımi Týnıs pen Mysyrdyń aıaǵyn qushpady. Tóńkeriske tótep berý úshin Asad óz mazhaby ókilderin sheıitterdiń aınalasynda jaqsy qurylymdalǵan.

Mysyr prezıdenti Hýsnı Múbárák sııaqty emes Asad áskeri syrtqy odaqtastarynyń turaqtylyǵyn joǵaltpady. Sondaı-aq halyqtyń da mańyzdy bóliginiń kómegin alǵan boltyn. Onsyz aıaqta tura almas edi.

2003-te AQSh-tyń Irakty otarlap alýynan búginge deıin Sırııa Taıaý Shyǵysty órtep kúıdirgen mazhapshyldyqtyń qursaýyna tústi.

Kóterilisshilerdiń kóbi súnnıt bolatyn. Túrkııa, Saýd Arabııasy jáne Katardaǵy súnnıt úkimetter túrli toptarǵa kómek berdi. 

Sırııadaǵy memlekettik qurylymda salmaǵy basym bolǵan sheıitter bolsa shııt Islamnyń bir tarmaǵy. Sham bıliginiń Reseıden basqa eń úlken jaqtastary Irandaǵy shııt rejımi jáne Lıvandaǵy shııt Hızbýlla qozǵalysy.

(2012 jyldan bastap qatigezdik artty ári azamattyq soǵysqa ulasty)

Sırııadaǵy azamattyq soǵystyń alǵashqy ýaqytynda kóterilisshiler Batys kúshterine jáne ózderine kóńil burǵan Saýd Arabııalyqtar men Katarlyqtarǵa kómekteri úshin jalbaryndy. Kómek keldi, biraq soǵystyń aldaǵy ýaqyttarynda Reseı prezıdentiniń Asadqa jasaǵan kómegindeı qomaqty emes edi.

Lıvııada Fransııa, AQSh jáne NATO, arab memleketterinen odaqtastar kóterilisshilerge áskerı áýe kúshterimen kómektespese, polkovnık Mýammar Kaddafı bılikti qolyna qaıta alǵan bolar ma edi.

NATO elderinen generaldar Sırııada alǵashqyda soǵysty bitire alatyn senimdi jospary bar ekenderin aıtty. Alaıda, kirisetin saıası lıderleri joq edi.

Aq Úıde otyrǵan prezıdent Barak Obama izashary Djordj Býshtyń qateligin qaıtalamaýǵa bekimdi bolyp, Iraktan keıin basqa bir Taıaý Shyǵys soǵysyna urynbady.

(Batys 2013 jylǵy hımııalyq shabýylǵa rejımdi aıyptady)

Ne qalaıtynyn bilmeıtin Batys, kesimdi Reseı

Jantalasqan ózgeris sáti 2013-tiń tamyz jáne qyrkúıek aılarynda boldy. Shamnyń syrtqy aýdandarynda kóterilisshiler qolyndaǵy aımaqtarǵa hımııalyq qarýlar qoldanyldy.

Sol kezdegi AQSh prezıdenti Obama aldymen Asad rejımin áskerı qaqtyǵyspen qorqytyp kórdi. Artynan ol kózqarasynan taıqydy. Soǵystarda «qatań kúsh» anyqtaýshy bolady. Onsyz Batys elderi Asadqa tek tisin aqsıtyp qoıa salady. Batys elderi Asadtyń bılikten ketýi tıis ekenin aıtqany bolmasa, Sırııadan ne qalaıtyndaryna ortaq bir sheshim aıta almady.

Reseı prezıdenti Pýtın bolsa naqty ne qalaıtynyn biletin. О́zine dos rejımdi qorǵaý jáne odaqtastarymen jalpy Álemge jańadan Álem sahnasynda kórsetý. Pýtın Sırııada buny tolyqtaı júzege asyrdy.

(Obamanyń Sırııadaǵy azamattyq soǵysqa aralaspaý sheshimi oppozısııaǵa jaqpady)

Áýbasta beri Sırııa prezıdenti Asad jáne ony qoldaǵan halyq bóligi soǵysty «zaıyrly jáne kóp mádenıetti Sırııany talqandaýǵa baǵyttalǵan bir syrtqy arandatý» retinde alǵa tartty.

Asad «tańdaýyńyz qarapaıym, ıa rejım, ıa ıslamshylar» dedi jáne qarýly oppozısııalar arasynda bir dıalog qurmady. Sırııa lıderleri úshin olardyń bári terrorıst edi. Bárin de Sırııa halqynyń dushpandary sanady, sondyqtan nysanaǵa aınalýy zańdy edi.

Sırııa lıderleri osy ýaqyt boıynsha áskerı kúshterin halyqtyń qorǵaýshylary bolǵanyn aıtady.

(Úkimet 2015 jyldan bastap aýdandardy kóterilisshiler qolynan ala bastady)

Soǵystyń alǵashqy ýaqyttarynda rejım jelisinen kóterilisshilerdiń baqylaýyndaǵy aımaqqa ótseńiz jaǵdaı múlde basqasha bolatyn.

Soǵysshylar syrtqy arandatýshylardyń olardy aıdap salyp otyrǵandaryn túsine almady. Kóbi, zalym bir dıktatorǵa qarsy qarýlanǵan jergilikti adamdar ekenin aıtty. Keıbireýleri qurǵaqshylyq jyldary qıyndyq kórgen, degradasııaǵa ushyraǵan jáne qabiletsiz basqarýshylar tarapynan basqarylǵan qyrda ómir súrgen kóshpeliler edi.  

Alaıda, bul salystyrmaly qarapaıym kartına, soǵys qaqtyǵys qatparlaryn qalyptastyrǵan saıyn, kóterilisshi toptar aýysqan saıyn, bul toptar óz arasynda hám bılikke qarsy soǵysqan saıyn jáne Sırııa áskeri jaǵynan únemi qysym kórgen saıyn jaǵdaı ýshyqty.

(Tóńkeris Astanasy atalyp ketken Homs qırandyǵa aıtyldy)

Sırııa halqy bolsa qorqynyshty dárejede azap kórdi

Jartysy úılerinen aıyryldy, nemese memleketterin lajysyz tastap shyǵyp, bosqyn boldy. Sırııa ishinde qaı-qaıta kóshti.

Sırııa áskeri kóterilisshiler baqylaýǵa alǵan jerlerde qamaý tásilderin qoldandy. Olar kóterilisshilerdi oqshaýlady. Azyq-túlik kómekteriniń jolyn kesti. Olardy myltyqtyń uńǵysynda ustap, áýeden bombalady. Kóptegen qarapaıym halyq qaza tapty.

Barlyq statıstıkalar beıbit halyqtyń ólimine eń úlken jaýapker Sırııa áskeri bolǵanyn kórsetedi. Biraq, rejım buny moıyndamaıdy.

(2016 jyly oǵan deıingi ýaqytqa qaraǵanda tipti de kóp bala óldi)

Áskerler aıyrma jasmastan bombalady

Sırııa prezıdenti Asadpen reportaj jasadym. Sırııalyq bılik ókilderimen de áskerıler sebep bolǵan ólimder týraly kóp kezdesý ótkizdim. Bılik ókilderi bolǵan jaǵdaılardy moıyndamaıdy jáne sırııalyqtardy ásire dinshil toptardan qorǵaý týrasynda qumarta áńgimeleıdi.

Alaıda, bıliktiń kóterilisshilerdiń baqylaýyndaǵy beıbit halyq basym bolǵan aımaqtarda jasaǵan soǵys taktıkasy, kóp kisiniń ólimine sebep bolatyny anyq edi. Barel bombalar, tańdaýsyz qarýlar edi. Zeńbirekti áýe shabýyldary keń dıametrli alańdarǵa zardap keltirgen shabýyldar edi.    

Kóterilisshilerden tartyp alynǵan aýmaqtardaǵy qırańdylardy óz kózimmen kórdim.

Alepponyń shyǵysyndaǵy kóptegen aımaqtar rejım men Reseı tarabynyń shabýylyna ushyrady. Zardap kórmegen ǵımarat qalmady. Keı aımaqtar tolyqtaı jermen jeksen etildi.

Kóterilisshi toptar da bóle jarmaı kúsh qoldandy. Biraq olarda rejım men odaqtastarynyń kúshinen áldeqaıda álsiz edi.

(Kóterilisshiler men Jıhadshylar Sırııa aýmaǵynyń 15 paıyzyna ıelik etedi)

Kóptegen aımaqtaryna qol jetimdilik bolmaǵan, haos ishindegi bir memlekette senimdi statıstıka bolmaıdy. Biraq, ne bolǵany týraly bir pikir beriledi.

Sırııadaǵy derekterdi qoldanǵan Anglııanyń Sırııa Adam Quqyqtary baqylaý úıi soǵysta 96 myńy beıbit, jalpy jıyny 321 myńnan astam adam qaıtys bolǵanyn aıtady. 145 myń adam bolsa iz-tússiz joǵalyp ketken.

Batystyq jáne Taıaý Shyǵystyq kóptegen syrtqy kúsh Sırııaǵa aralasty jáne osy sebepten Sırııada bolǵan jaǵdaı shaǵyn bir dúnıejúzilik soǵysqa aınaldy.

Eldiń kóptegen aýmaǵyn baqylap otyrmasa da qazirgi rejım ózine senimdi. Alaıda beıbit turǵyndardyń azap shegýi jalǵasýda. О́zgergen, biraq bitpeıtin bir soǵysta tipti de kóp adam óledi.

Jeremy Bowen

BBC Taıaý Shyǵys redaktory (15 naýryz 2017 jyl)

Aýdarǵan Nurǵalı Nurtaı.