Reseı qazaqtaryna sapardan «Kedeı tili» gazetin kezdestirdik

M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty «Sheteldegi qazaqtardyń folklory, ádebıeti men óneri» jáne «Qazaqstan halyqtarynyń folklory, ádebıeti men óneri» atty irgeli zertteý aıasynda jumys atqaryp jatqany belgili. Osy irgeli zertteý aıasynda folklortaný bólimi de eki úlken jobanyń tizginin qolǵa alǵan bolatyn. Birinshisi «Sheteldegi qazaqtardyń folklory» bolsa, ekinshisi «Qazaqstan halyqtarynyń folklory» (eki taqyryptyń da jetekshisi akademık S.Qasqabasov).

«Sheteldegi qazatardyń folklory» atty joba boıynsha osy jyly birqatar shetelge ekspedısııaǵa shyǵý josparlanǵan bolatyn. Sonyń biri mamyr aıynyń 14-kúninen, maýsym aıynyń 7-ne deıin Reseıdegi qazaqtar arasynda júrgizilgen folklorlyq ekspedısııa ekenin aıta ketken lazym.

Árıne, 20 kúnge josparlanǵan ekspedısııada Reseıdegi barlyq qazaqtardy qamtý múmkin emes ekendigi belgili. Osy maqsatpen Edil boıyndaǵy tórt oblysty, atap aıtar bolsaq, Samara, Saratov, Volgograd, Astrahan oblystaryn betke alyp ekspedısııaǵa attandyq. Ekspedısııaǵa shyǵardan bir aı buryn ınstıtýt dırektory Ý.Qalıjanovtyń atynan qazaq mádenı ortalyqtaryna hat joldap ekspedısııa baǵyttary men maqsattaryn aıtyp, kómektesýin suraǵan  bolatynbyz.

Osy jobamen alǵash at basyn tiregen Samara oblysynda Reseı federasııasy qazaqtarynyń tóraǵasy Toqtarbaı Dúısembaev deıtin azamat qarsy alyp, bizdiń jumysymyzǵa jan-jaqtyly qolǵabys etkenin aıta ketpeı bolmas. Aeroporttan qarsy alǵan osy oblystaǵy «Aqjol» qazaq mádenı ortalyǵynyń qyzmetkerleri Toqtarbaıdyń ornalastyrýy boıynsha Samara oblysyndaǵy qazaqtar shoǵyrlanǵan aýyldardy aralatty. Hat mazmunynan habardar ol baratyn aýylymyzǵa aldyn ala habarlasyp, ondaǵy qazaqtyń eskiligin biletin kisilerdi bir orynǵa toptaýdy tapsyryp otyrǵanyn barǵan aýyldarymyzdan kórip-bilip otyrdyq. Qaı aýylǵa barsaq ta bir orynǵa jınalyp bizdi asyǵa kútip otyrǵan kisilerdi jolyqtyrýǵa bolady. Barlyǵy da óziniń oıynda qalǵan, eskiden kele jatqan dúnıelerdi ortaǵa salýǵa tyrysady. Kóp kisilerdiń arasynan Bulaq aýylynyń turǵyny 1938 jyly týǵan Samıǵolla Bazarǵalıev degen aqsaqalymyzdyń orny erekshe ekenin aıtýǵa bolady. Bulaq aýylyna barǵan biz óz mán-jaıymyzdy túsindirip, qazaq rýhanı muralaryn jınap júrgenimizdi aıtyp edik «Alpamys» jyrynyń tıegin aǵytqan atamyz, «Er Tarǵyn» jyryn da biraz tolǵady, «Qyz Jibekpen» qosa «Qyz ben jigit» aıtysynan da este qalǵandaryn ortaǵa saldy. Demikpe aýrýy barlyǵyna qaramastan oıyndaǵysynyń kóbin bizdiń dıktafonǵa jazyp berdi. Jáne biri osy oblystaǵy Nurzııa Ádilgereıqyzy apamyz da biraz qara óleń men balalar folkloryn bizdiń qorjynǵa saldy. Ǵaınıjamal Muhammedova apamyz da besik jyry men betashardyń kóne úlgilerin bizge aıtyp berdi. Erli-zaıypty Baqytqalı Qusaıynov ata men Sulý Muhametjanova apamyz Syrym batyr týraly ańyzdar, betashardyń bir úlgisin, «Ury qarǵa» degen dastandy aıtyp dıktafonǵa jazdyrdy.  Sonymen birge Qanatqalı Qubaıdollaev degen kisi ózi saqtaǵan Atajan Aronuly men Tóleýǵalı Aıdynǵalıulynyń jınap artyna qaldyryp ketken qoljazbasynyń kóshirmesin berdi. Tileppergen Nurjanov degen azamat Muhtar Muhametjanovtyń qoljazbasynda bizge berip jiberdi. Jalpy Samaradaǵy qazaqtardyń jaǵdaıy, turmystyq ahýaly jaman emes, qazaqtyń salt-dástúrin óz álderi kelgenshe saqtap turǵany ańǵarylady. Alaıda sol eldegi el azamattaryn alańdatatyn bir jaǵdaı, tildiń quryp bara jatqany, qazaq mektepteriniń joqtyǵynan keleshek urpaqtarynan alańdaýly ekenin eskertip, Elbasy qazaq mektebin ashyp berýge kúsh salsa, bolmaǵanda memleket tarapynan qazaq tili pániniń muǵalimin jiberse, mektep baǵdarlamalaryna engizýge atsalyssa jaqsy bolar edi degen usynystaryn da bildirdi. Bul obylysta kónekóz qarttardyń kóptiginen be din jaqsy saqtalǵan. Jazǵy, qysqy demalystarynda balalaryn meshitterde dinı saýatyn ashýǵa jiberetindikterin aıtady.

Tórt kúnimizdi Samarada ótkizgen biz mamyr aıynyń 18 kúni Saratov qalasyna tań ata poıyzben jettik. Bul obylysqa kelerden buryn Toqtarbaı Úmithan Júnelbaeva deıtin apaıdyń, onyń ashqan «Qazaqstan» degen qazaq mádenı ortalyǵynyń barlyǵyn, oǵan aldyn-ala telefon soǵyp, bizdiń bara jatqanymyzdy eskertkenin aıtty. Saratovtyń poıyz beketinen bizdi kútip turǵan Úmithan apamyz jumysymyzdyń mán-jaıyn jol-jónekeı uqqan soń kómektesetinin bildirdi de, Býrasy degen aýylǵa ala jóneldi. Qaladan 50 shaqyrym qashyqtyqta ornalasqan bul aýylda jalǵyz úı, Túıeǵalıev Meńdibaı degen aqsaqalymyz turady eken. Jasy seksenniń seńgirine shyqqan qart eki kózinen aıyrylǵan zaǵıp bolsa da kókiregi tunǵan danalyq ekenin baıqatty. Saýatyn oryssha ashyp, orystardyń ortasynda júrgenimen, ulttyq qundylyqty ulyqtaýǵa bir kisideı at salysyp júrgenin ańǵartty. О́leńdi eki tilde jazatyn qart, tek ishki tolǵanystaryn ǵana emes, qaıta ulttyq qundylyqtarymyz, ǵuryptyq folklorǵa tán, etnografııalyq dúnıelerdi de eki tilde jazyp júrgenin shyǵarǵan kitaptaryn qolǵa alyp ashyp oqyǵanda túsindik. Bul kisiniń «betashar», «qamshy», «Toıbastar» t.b. kóptegen óleńderinde osylardy túsindirip eki tilde jazǵanyn kórdik. Sóz arasynda Meńdibaı aqsaqal «meniń muny jazýdaǵy maqsatym, bul jerde qazaq mektebi joq, qazaq tili ótilmeıdi, urpaqtarymyz qazaqsha túsinbegendikten ózimizdiń salt-dástúrimizdi ózge tilmen túsindirýge májbúr bolyp otyrmyn. Máselen «betashar» ne dep surasań olar túsinbeıdi, al men ony óleńge aınaldyryp, oryssha jazyp oqysam, sonda ǵana túsinedi» deıdi. Qarlyǵashtyń qanatymen sý sepkendeı bolsada ult múddesi úshin arpalysyp júrgen atamyzdyń balasyn Qazaqstanǵa attandyryp, óziniń sanaýly ǵumyryn sol jerdegi qazaqtar úshin arnap júrgenin bildik.  Bul aýyldan shyqqan soń qaladan eki júz seksen shaqyrym alysta turatyn Aleksandrov-Gaı degen aýylyna bet burdyq. Jasy alpystyń jýan ishine kelgen, etjendi apamyzdy aıap, siz tek jol nusqasańyz boldy ózimiz taýyp bara alamyz desek «Aýylǵa barǵandaryńmen kimmen jolyǵýdy, qalaı kezdesýdi bilmeısińder ǵoı, Qazaqstannan, sonaý Almatydan kelip otyrǵanda senderdi dalada qańǵyrtqandaı bolmaıyn, úlken kisilerdi tanımyn» dep bolmady. Aleksandr-Gaı aýylynda 1930 jyly týǵan Ǵabdilmájıt О́teýuly degen aqsaqalymyzdan kóptegen qara óleń men Ábýbákir Kerderiniń óleńderi dep ákesiniń aıtyp, ózi jazyp alǵan qoljazbasynyń da foto kóshirmesin aldyq.

Úmithan apa jumystarynyń barlyǵyn qaıyryp tastap, bir apta bizdiń qasymyzda júrip, Saratov oblysyndaǵy qazaqtar shoǵyrlanǵan óńirlerdi aralatyp qoımaı, tórt júz shaqyrym qashyqtyqtaǵy Volgograd oblysynyń Pallasovskıı raıonyna, Savınka aýylyna da avtobýspen birge baryp, qazaq aýyldaryn birge aralady. 1991 jyly elimiz táýelsizdik alǵan qarsańda ashqan bul kisiniń «Qazaqstan» atty qazaq mádenı ortalyǵyna da 20 jyl bolǵan eken. Sodan beri ult múddesi úshin eńbek etip kele jatqanyn, syrttan eshqandaı kómektiń joqtyǵyn, tek jubaıy ekeýi jantalasyp jumys jasap, osy kúnge jetkizgenin aıtady. Ol kisiniń de «qazaq mektebi ashylsa» degen armany bar. Tym bolmaǵanda Qazaqstan tarapynan kelisimshartpen qazaq tili mamandaryn jiberip, olarǵa aılyq taǵaıyndasa, el bolyp osy jaqtaǵy biz jatar ornyn shesher edik, biraq qazirge deıin eshkimnen kómek bolmaı tur, ólmes úshin óz tirligimizben jumys istep jatqan jaıymyz bar degendi aıtady.

Samara, Saratov, Volgograd oblysynan soń Astrahanǵa at basyn tiregen bizdi osy oblystaǵy «Qurmanǵazy» aımaqtyq mádenıet ortalyǵynyń dırektory Nurjan Medetov aǵamyz qarsy aldy. Astrahandaǵy alǵash saparymyzdy osy oblystyń ortalyǵyna 2008 jyly qoıylǵan Qurmanǵazy atamyzdyń eskertkishine gúl qoıýdan bastadyq. Bizdi alyp júrgen Nurjan aǵa Volodar aýdanynyń Altynjar aýylyndaǵy Qurmanǵazy kesenesine de alyp bardy, atamyzǵa zııarat etip, quran baǵyshtadyq. Bul eskertkishtiń ashylýy jaıly sóz qozǵaǵan murajaı dırektory keseneni ashýǵa eki eldiń Prezıdentteri kelgenin, «Elbasymyz N.Nazarbaev pen V.Pýtınniń eki eldiń dostyǵynyń qurmetine ashylǵan kesene dep aıtqanyn» da tilge tıek etti. Elbasy ózi tikeleı kelip ashyp ketken, sol kezderi «Qurmanǵazy» atyndaǵy halyqarylyq mádenı ortalyq bolyp ashylǵan bul orynnyń, keıinnen Reseıdiń mádenıet mınstrligine qaraǵanyn, qazir Astrahan oblysyna qarap deńgeıi tómendegenin de aıtty.

Astrahan ekspedısııasyna kirisip te kettik. Qurmanǵazy atamyz, Dına apamyz týraly da derekter jınaýǵa tyrystyq,  О́ıtkeni Qurmanǵazynyń sońǵy ómiri Sahma degen aýylda ótkenin, Dına apamyz óner jolyn osy jerde bastaǵanyn, 1937 jyly Almatyǵa kúı tartystan birinshi bolyp joldama alyp ketkenin, sol aýyldyń kisilerinen surap bildik. Oblystaǵy Bókeı hannyń, Seıit babanyń kesenelerin de kórip, ol kisilerdiń basyna quran baǵyshtadyq.  Maqsatymyz folklorlyq shyǵarmalardy jınaý bolǵandyqtan jasy egde tartyp qalǵan atalar men ájelerdi negizge aldyq. Osy oblysta ótken halyq aqyndary men qazirgi aqyn-jazýshylardyń shyǵarmalaryn jınaýǵa da atsalystyq. Ybyr Dosalıev, Qadem Páızollaev, Nápıhan Ábýovtyń óziniń shyǵarmalary men jınaǵan jáne saqtaǵan qoljazbalary, «Astrtahan qazaqtarynyń tarıhy», Májilis О́tejanov, Qamza Naýryzbaev, Batyrqan Qapashov, Nıkıta Ysqaqov, t.b aqyn-jazýshylardyń kitabyn ala keldik, El aýzynan qara óleń men ańyz-áńgimeler dıktafonǵa jazylyp alyndy. Bul jerde Ybyr Dosalıevti aıyryqsha ataýymyz 1959 jyly Ahmet Jubanov osy kisini arnaýly izdep baryp, suhbattasyp, Qurmanǵazy týraly kóptegen málimet alǵanyn, Hamıt Erǵalıev te izdep baryp áńgime dúkenin quryp, biraz tarıhqa qanyǵyp qaıtqanyn da aıta ketken jón. Y.Dosalıevtiń shóberesi Qulymbet Dosalıev atasynyń qazirgi qazaq jazýymen jazylǵan qoljazbasynyń foto kóshirmesin, arab árpimen jazylǵan qoljazbasyn bizge berdi. Mollalardan saýat ashqan ol kisiniń qoljazbasyn oqyp túsinýdiń de qıynǵa soǵatynyn aıta ketken lazym.

Astrahan oblysynyń biraz aýyldaryn aralap bolǵannan keıin, osy oblystaǵy  «Joldastyq» qazaq ulttyq mádenı ortalyǵynyń burynǵy tóraǵasy,  Nıkıta Ysqaqovpen kezdesý ótkizdik. Bizben kezdesýge ruqsatyn bergen Nıkıta Ysqaqov Astrahan qalasynda turatyn, Aqpaı Jakvalıev, Majıt Jakýbalıev, Ermek Alıev, Alııa Gýmarova, Balsulý Tilegenova qatarly kisilerdi shaqyryp Astrahan oblysynyń burynǵy jáne qazirgi tarıhy, ahýaly jaıly pikirlerin ortaǵa saldy. Sóz alǵan N.Ysqaqov Astrahannyń tarıhyn tizbeleı kele, qazirgi jaǵdaıyna toqtalyp, Astrahan oblysy boıynsha qazaq mektebiniń 1965 jyly jabylǵanyn, sodan keıingi urpaqtyń taǵdyryna alańdaýly ekenin bildirdi. «Qurmanǵazy» atyndaǵy aımaqtyq mádenı ortalyqtyń da bolashaǵy alańdatatynyn, múmkindik bolsa Qazaqstan tarapynan qorǵaýǵa, qoldaýǵa ıe bolsa, qarjylaı demeýshilik jasasa, qazaqqa ǵana kerek  qazaq rýhanııaty úshin óte jaqsy bolatynyn da aıtty. Elden qoldaý bolmaı, sheteldegi qazaqtardyń taǵdyrynyń qıyn ekenin de sóz etti.   Kezdesý ústinde Májıt aqsaqal Astrahan oblysynyń memlekettik arhıvinde «Kedeı tili» degen gazettiń barlyǵyn aıtty. Osy sózdi ustaǵan biz Nurjan Medetovtyń kómegimen arhıvke de kirip, «Kedeı tili» atty gazetti de qolymen ustap kórdik. Gazet 1924 jyldan 1929 jylǵa deıin arab árpimen, 1929-1931 jyldar aralyǵynda latyn árpimen shyqqanyn baıqadyq. Gazettiń sol kezdegi jaýapty redaktory Nyǵymet Sábıtov degen kisi bolǵan eken. Gazette kóterilgen másele sol kezdegi qazaq aýyldarynyń turmystyq, mádenı, rýhanı, áleýmettik máselelerin arqaý etkeni baıqalady. Gazetti fotoǵa túsirýge, kopııasyn alýǵa ruqsat etpegendikten folklorǵa qatysty kezdesken materıaldardy qolmen jazyp alýǵa májbúr boldyq.

Ekspedısııa barysynda aǵalardyń emes, balalardyń, jastardyń basym kóbiniń óz tilin bilmeýi júrek aýyrtty. Qarakóz qandastarymyzdyń ózge elge aınalyp, jat bolyp bara jatqany, ana tilinde «kimsiń» degen suraqqa jaýap bere almaýy qynjyltady. Jat eldiń mádenıetin ustanǵan, dinin ustaǵanymen tilinen aırylǵan, ulttyq ǵuryptan  alystap bara jatqan búgingi urpaqqa aǵalar tarapynan qoldaý, memleket tarapynan kómek bolmasa, shetelde ómir súrip jatqan qazaqtardan, adam kapıtalynan aıyrylyp qalatynymyzǵa, keler urpaqqa Qazaqstannyń kerek te bolmaı qalatynyna kózimizdi jetkizetin sekildi.

Nabıolla Nasıhat,

M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne

óner ınstıtýtynyń ǵylymı qyzmetkeri