Esengúl Kápqyzy: Qytaıda qazaqtyń bekzat óneri jaqsy saqtalǵan

Salemetsiz be, Qitayda boldingiz ba? Qitay Qazaqtari twrali qanxaliq bilesiz?

Qytaıǵa byltyr kúzde barýdyń sáti tústi. Úrimjide úsh kúndeı boldym. Meni Úrimjilik qazaq jastarynyń ulttyq rýhy qaıran qaldyrdy. Qazaqtyń arǵy bergi tarıhyn jaqsy biletin bolǵandyqtan, olardyń tarıhı atamekeninde otyrǵanyn jaqsy bilemin. Tek otarshyldardyń ústem saıasatynyń saldarynan ózge eldiń ıeliginde qalyp qoıǵan. Jalpy Qazaqstanǵa oralǵandarynyń birazyn bilem, aralasam, sondyqtan Qytaıǵa barmasam da, ondaǵy qazaqtyń arman-múddesimen jaqsy tanyspyn dep aıta alamyn. Osynda kelgen zııalylarymen, óner adamdarymen jolyǵyp suhbattasyp qalýǵa tyrysam. Degenmen, olardyń kóbi saq, Qytaıdyń qyzyl rejıminen qorqady, suhbat berýden bas tartady. Olardyń arasynda qazaq tilin bilmeıtinder bolmaıdy. Qazaqtyń bekzat óneri jaqsy saqtalǵan. Qazaqtyń qos ónerin Gınnester kitabyna engizgen qandastarymyzdyń jat eldiń qaramaǵynda otyrǵany qynjyltady. Eger sondaǵy qazaqtyń bári elge oralǵanda, qazynanyń úlkeni sol bolar edi. Sony túsinetin sheneýnik az bop tur ǵoı, átteń.

Sálem ápeke! Tarydaı shashyraǵan qazaqtyń kózi ata-mekenge qarap jaýtaqtaıdy, ony bizden artyq bilesiz.Ásirese kózi ashyq, sanasy oıaý jastardyń kóbi óz bolashaǵyn ata-jurtpen baılanystyrǵysy keledi.Biraq arman kóp te dármen joq! Bireý týǵan jerin qımaıdy, bireý jep otyrǵan bir japyraq nanyn qımaıdy degendeıin…endeshe siz osy tóńireginen jastarǵa jebeý bolardaı maqalalardy kóp jazsańyz. Taǵy bir surarym, táýekel dep barǵandar ata-jurtta nendeı kúnde júr? Árıne jurt arasy bir-birimizden estigennen ózderińizdeı ult janashyrlarynan estigendeı bolmas-aý! Eger tipti jeliles habar jazsańyz tipten jaqsy bolar edi. Tartynshaqtap  turǵan jastarǵa azda bolsa qamshy basar edińiz !?

Men bundaı maqalalardy kóp jazdym dep aıta alam. «Azattyq» radıosynyń saıtynda shyqqan bir maqalama pikir qaldyrǵan bir oqyrman «Esengúldiń kóshi-qonnan basqa taqyryby joq pa?» depti. Táýekel dep kelgenderdiń jerde qalǵanyn kórgen joqpyn. Eń bolmaǵanda, dıplomyn qaltasyna salyp, bazar jaǵalap kún kóredi. Oralmandardyń kóbi mádenıet salasynda, joǵary oqý oryndarynda, BAQ salasynda qyzmet etedi. Jeke kásippen aınalysatyndar, ásirese, Qytaıdan kelgender arasynda kóp. Tek memlekettik qyzmette jáne joǵary shendi oryndarda reseılik qazaqtar bolmasa, alys shetelden kelgender bolǵan emes. Onyń sebebin oralmandardyń orys tilin bilmeıtindigimen baılanystyratyndar kóp.

Sálem! Qytaı Shyńjań pedagogıka ýınversıtetiniń qytaı ádebıeti kásibin támamdap, ózim turǵan aýylǵa baryp 15 jyl oqtýshy bolyp istedim. Eger sizder jaqqa barsam maǵan ne kásip, ne hareket buıyrar edi? Meniń dıplomym ol jaqqa jaraı ma? Jalǵasty oqytýshy bola alam ba? Soǵan shynaıy lebiz ózińizden bolsyn dep ótiner edim?

Jalpy, Qytaı men Qazaqstan arasynda bilim jóninen arnaıy kelisim sharttar joq. Ol túgili keshe 70 jyl boıy bir shańyraq astynda kúneltip kelgen TMD elderimen de ózara dıplomdy taný jóninen kelisim shart joq. Biraq, soǵan qaramastan shetelden oralǵan qazaqtardyń dıplomdaryn tanýdy jón sanap keledi. Ol úshin dıplomyńyzdy bilim jáne ǵylym mınıstrligine nostrıfıkasııaǵa (dıplomdy tekserý) jiberesiz. Olar onyń talapqa saı ekenin anyqtaǵannan keıin, dıplom jaramdy bolyp tabylady. Degenmen, sizge aıtar keńesimiz Almatydaǵy Muǵalimderdiń biliktiligin arttyrý ınstıtýtynan kýrstan ótkenińiz jón bolar edi. Qansha degenmen, oqytý standarttary ózgeshe, batystyq oqytý modeline baǵyttalǵandyqtan azdaǵan ózgeshelikteri bolýy múmkin. Jalpy Qytaıdan kelgender arasynda mektepte, joǵary oqýk oryndarynda sabaq beretinder kóp.

Sálemetsizbe ápeke, men Qytaıda oqyp jatqan stýdentpin, taıaý jyldardan beri Qytaı shekara raıondardyń ekonomıkasyn damytýǵa degen belsendilgi eselep artqan saıyn, ulyttyń qytaılasýy da onan arman tezdep bara jatqandaı, ózimniń bala kúndegi bilim alǵanymmen qazirgi endi ǵana mektep esigin ashqan ultmyzdyń balapandaryn salystratyn bolsam jermen kókteı paryq bar, negizinen ulyttyq oqytý kúshin kúnnen kúnge joıyp bara jatyr, halyq kún kórisniń jaqsy, qaryny toq qaıǵy joqtyń kúnin keship jatqandaı, biraq bul másele bul jaqtaǵy ultjandy azamattardyń kóńilin alańdatady, jyldar osylaı kete berse erteńgi urpaǵmyzdyń kúni qalaı bolady dep kóp alańdaıdy. Onsyzda jetpis jyl orystyń otarynda bolǵan Qazaqstannyń haly qandaı dárejege barǵany aıtpasaqta belgili, biraq Qytaıdaǵy qazaq jastarynda úmit zor, ultshyldyǵy kúsheıip keledi, biraq bas qurap baýyryna qazaq asqannan keıin, tynymsyz tirshliktiń kúıbińi keshegi armany men muratyn joq qylady. Eger Qytaıdaǵy qazaqtardyń ulttyq ereksheligin saqtap qalatin túbegeıli sheshim – tek kóshtiń basyn ata mekenge burý. Dúnıede qazaq tilin qutqaratyn, ony onan arman baıta alatyn meken tek Qazaqstan ǵana. Ony Bekbolat Tileýhan bılik basynda turǵan kezdede anyq aıtqan bolatyn, Biraq jyldan jylǵa saıabyrlaǵan qazaq kóshi adamnyń kóńlin eki oıly etedi, eger Qazaqstandaǵy búkil halyq ashty shyndyqty biletin bolsa, bılik qazaq kóshiniń aqaýsyz bolýyna azda bolsa kepildik etetin bolsa onda Qytaıdaǵy qandastaryńnyń kózi ashlatyn edi, sizden tilerimiz shyrqyraǵan shyndyqty bılik basyna, Qazaqstandaǵy qazaq qaýymna jetkizseńizder eken .

Árıne, bul jaıynda qolymyzdan kelgenin jasaýdaı-aq jasap kelemiz. Osy taqylettes taqyrypta birneshe ret maqala jazdym. Depýtattarǵa saýal joldadym, biraq qaıyr az bop tur ǵoı.

Qazir meniń aınalamda Qazaqstannan kelip oqyp jatqan stýdentter kóp. Bir qyzyǵy – solar tek oıyn men kúlki úshin ǵana júrgen sııaqty. Onsyzda qara kóz qyzdarymyzda qaıdaǵy sheteldik kápirlerdiń eteginen ustap, qazaq namsyn taptatyp júrgenderi de joq emes. Árıne kópke topyraq shashýǵa bolmaıdy, barlǵyn bir shbyqpen aıdaǵanym emes, biraq bul shyndyq. Túngi kloýb, dıskatıeka, ý – shý tóbelestiń arasynan qazaq balasyn taýyp alasyz. Aınalyp kelgende bul eldiń baılǵyn albaty shashýdan basqa ne bolsyn. Egemen el erteńgi ulandarymyz dep úmit artyp otyrǵanda bulaı jalǵasa berýi rasynda namy.

Balalyq, jastyq shyǵar. Bárine birdeı qara kúıe jaǵa bermeıik. Balalyqty basynan keshirmeı, ult kóshin bastar kósem bola almaıdy ǵoı. Bálkim, eseıer esi kirer.

Salemetsiz be.sizdin kaliniz kalai?menin bir suragim bar edi,sizge 1-otinish:KItaidagi stundentter turali kop zhazsanz deimn,minda kizdardin zhenil zhurisin..2-shi suragim Azzatyg.org saity Sufizm kolshokpary deidi,osi ras pa?..rahmet sizge,enbeginzge zhemis tileimin.

Salamatsyz ba, keshirińiz meniń odan habarym joq. Sol sebepti de ol jaıynda ushqary pikir aıta almaımyn.

Kóshi-qon salasy boıynsha úlken qyzmetke shaqyryp kórdi me? Shaqyrsa barar ma edińiz?

Joq, laýazymdy qyzmetke shaqyrǵan eshkim joq. Shaqyrsa da, sheneýniktik bizdiń tabıǵatymyzǵa jat sekildi.

(Sońy)