«Sıonızmniń» birinshi qurbandyǵy - delquly memleketter

Moıyndasaq ta, moıyndamasaq ta bizdiń jasap otyrǵan qoǵam – jasandy  qoǵam. Naqtyraq aıtqanda, báz bireýler jaǵynan kúrdeli ári asa júıeli túrde josparlanǵan týyndy. Batystyq boljampazdar osydan birer jyl buryn mynadaı boljam aıtty: «Endi 50 ne 70 jylda, jer betinde memleketter joǵalyp, onyń ornyna birneshelegen memleketterdi biriktirgen saıası jáne qarjylyq korporasııalar qalady». Bul, árıne, biz aýyz jappaı aıtyp júrgen jáne ne ekenin ózimiz de bile bermeıtin «Jahandaný» degen sóz. Kúlli mádenıet pen órkenıettiń oshaǵy bolǵan Shyǵystyń bul kúnde sıvılızasııa dońǵalaǵyna qozǵaýshy bola almaýy, Batystyń delquly globalızasııalyq damýynyń qurbany bolýyna jol ashty. Sonyń nátıjesinde qanshalaǵan órkenıetter men mádenıetter sonyń ishinde tilder men halyqtar tek murajaıdan ǵana tamashalaıtyn qola dáýiriniń izindeı bolyp ketip jatyr. Osynyń bárin aıtyp otyrýymyz aldaǵy aıtpaq bolǵan sózimizdiń qanshalyq aýqymdylyǵyn baǵamdatý bolyp tabylady.

Saıasattanýshy Seıdahmet Quttyqadam: «Batystyń qaıda ketip bara jatqany belgisiz, Shyǵys sonyń sońynan erip barady» degen sózi bar edi. Shyn mánisine kelgende, Batystyń bastap bara jatqan damý baǵyty búkil adamzatqa baıandy jol dep eshkim aıta almaıdy. Qaı jaǵynan alyp qarasaq ta belgili bir deńgeıge jetkende daǵdarystarǵa aparyp tireıdi. Alaıda Batystyń qaıda baratynyn biletinder bul ǵalamdy shahmattyń tasyndaı oınap otyr desek, dóp basqan teńeý bolar edi. Batystyń damý baǵyty degen beıne shahmattaǵy Gardıdyń (bizshe aıtqanda ýázir) júris qaǵıdasyna uqsaıdy. Ol endik, boılyq jáne sharshy joldardy talǵamaı júredi. Osyǵan qarap ol oıynnyń taǵdyryn sheshýshige uqsaǵanymen, eger soldattardy ıaǵnı peshkany tıimdi túrde jumsaǵanda Gardı tyǵyryqqa ońaı tireledi. Al Shyǵys osy oıyndaǵy pil júrisine uqsatýǵa bolatyn edi. Sebebi dástúr men damý shahmattaǵy aq jáne qara kvadrattarǵa keledi. Zeńbirek degenimiz salystyrmaly túrde dinder, olar tek túzý baǵytta júredi. Mine osynyń bárin kóz jazdyryp otyratyn, aldaǵysh bir júris bar, ol – at júrisi. Gardı, pil, zeńbirek bunyń bári at júrisiniń aldaýyna ońaı túsedi. Aldaý úshin qoldanylatyn peshka júristeri Orta Shyǵys nemese musylman elderi ispetti. Ǵalam nazaryn osylarǵa aýdarý arqyly, dúnıeni aldaýsyratyp ar jaǵynda ǵasyrlyq josparlardy júzege asyryp otyrǵan at júrisiniń birden bir mysaly –"sıon" qupııa uıymy, eń sońynda shahty - mat etedi.

"Sıonızm" nemese "Sıonshyldyq" degen  túsinik - jebireı halqynyń Palestına jerindegi Sıon taýynyń atymen atalatyn, kúlli jebireılerdiń sol topyraqta memleketi bolýy degen málimetter kezdesedi. Bul shylǵı ótirik dep aıtar edińizder. 1961 jyly Izraıl memleketi kóne Palestına jerinde shańyraq kótergennen beri Orta Shyǵys pen Taıaý Shyǵys órt pen seldiń ortasynda kún keship keledi. Shyn mánisinde, sıonızmdi túsiner bolsaq, onda biz búgingi ǵalamda bolyp jatqan úderisterdiń astarynda ne baryn biler edik. Qupııa uımdardyń arasynda tarıhy eń aryda jatqany da osy "sıon" qupııa uıymy. Onyń qurylǵanyna bıyldy qosqanda eki myń bir júz elý jyldan asty. Túp tamyry dinge baryp tireledi. Tipti onyń ıdeıalogııasyna budan burynǵy órkenıettiń de jetpegen armany jasyrynǵan. Naqty maqsaty týraly uımnyń múshelerinen basqa eshbir pende balasy eshteńe aıta almaıdy. Bir anyǵy, olar ǵalamdy matrıarhattyq ǵalamǵa kóshirmek. Túsiniktirek aıtqanda, analyq rýlyq qaýym kezindegideı ǵalamdy áıelder basqaratyn qoǵam júıesin ornatý. Bunyń túp tórkini óz dinderinde jatyr.

AQSh-tyń tanymal jazýshysy Den Braýn «Da Venchı Qupııalyǵy» atty shyǵarmasynda osy týraly kóp málimetter keltirgen. Budan tys osy uıymdar týraly Orys, Aǵylshyn jáne Qytaı zerttermenderiniń sózinde bir ortaqtyq bar. Aıtalyq, olar óz tarıhyn osydan burynǵy jer betinen joǵalyp ketken órkenıetpen baılanystyrady. Tym kúrdeli bul tarıhyn osydan Musa paıǵambardan arǵy barlyq paıǵambarlarmen baılanystyra kelip, sońynda Jaratýshyǵa deıin tireıdi. Tipti olardyń túp maqasatynda búgin adamdar sanasynda joq Qudaı Ana degen uǵymdy ornatý, ıaǵnı jaratýshynyń ózin jynysqa ajyratý. Buny ózderi «Jaratýshy patshalyǵyn ornatý» dep aıtady. Osy maqsatta olar tarıhymyzdyń birneshe kezeńinde memleketti bolýǵa tyrysqan. Eń arǵysy Eskendir Zulharnaınnan tartyp, Shyǵys pen Batystyq álemge aty máshhur jıhangezderi men ıperatorlary olardyń el bolyp, bel alyp ketýiniń jolyn tosyp, búgingi urpaq adamzattyń mádenıeti men órkenıetin saqtap otyrǵan. Olardyń qatarynda Ámir Temir, Sultan Beıbarys, Salahaddın, Napaleondar bolyp, sońy Gıtlermen aıaqtalady.

Eger olardyń maqsatyndaǵy qoǵam ornyǵatyn bolsa, ony elestetý úshin búgingi biz ımandaı senetin az bolmaǵan qaǵıdalar men ómirlik senimderden baz keshýge týra keledi. Bul úshin olar qarý jumsaǵan joq, aıǵaı-súren salǵan joq. Bárin ózgelerdiń qolymen jasap otyrdy. О́tken ǵasyrlardaǵy tarıhı degen oqıǵalardyń shyn túbine jeter bolsaq, kóbiniń jasandy ekenin biler edik. Mysal retinde, eki retki ár jolynda mıllıondaǵan adamdy jalmaǵan dúnıe júzilik soǵysty, qanshalaǵan memleketterdi oırandaǵan, qansha halyqty ashtan qatyrǵan az bolmaǵan ekonomıkalyq daǵdarysty aıtyńyz. Sonyń ishinde bizge tikeleı qatysty keshegi búkil álemge "komýnızm ornatamyn!" dep jar salǵan qyzyl ókimettiń qurylýy men qulaýy - odan qalaıda shırek ǵasyr buryn jospar kúıinde júzege asyrylyp bolǵan. Munyń bári bir ǵana maqsatta, bir ǵana álemge baǵyttalǵan bir ǵana uıymnyń ssenarıindegi qoıylymdar desek sene alasyz ba? Árıne senbeısiz. Alaıda bul búkil álem qatysqan konsert nómerleri ǵana. Batys álemine buljymas qaǵıda bolyp ornaǵan adamdyq quqyq, áıel teńdigi, demokratııa, teńdik syndy normalardy joqtan bar etip, tipti ony qoǵamdyq ınstıtýt retinde jasaqtaǵan da solar. Osy atalǵan túsinikterdiń bári de solarǵa molynan qyzmet atqaryp otyr.

Biz olar jaǵynan óte tabıǵı jasalǵan bir ǵana ózgeristi baıandap bereıik. О́tken ǵasyrdyń basynda barlyq halyqtarda áıelder túgelge jýyq jabyq kıimde boldy. Búgin tyrdaı bop júrgen meıilinshe «demokratııaly» elder ǵasyrdan buryn olaı emes-ti. Tek ótken ǵasyrdyń ortasynan beri qaraı, tar jáne ashyq kıinýdi birtindep ómir daǵdysyna aınaldyrdy. Jerge tógilgen kóılekter men shalbarlar tobyqqa, sosyn baltyrǵa, keıin tizege, bara-bara qara sanǵa, tipti odan aryǵa qysqardy. Bunyń eki túrli mańyzy boldy olarǵa. Birinshi, adamdardyń jynstyq kóbeıýin astyrtyn azaıtady. Demek, tar kıimder ishki-syrtqy jynystyq organdardyń jerden jáne ortadan alatyn energııalaryn tejep, qabiletterin tómendetedi.  Ekinshi, jynys pen jynys arasyndaǵy alshaqtyqty joıyp, nátıjesinde eki jynystyń azǵyn toby qosjynystylardy keltirip shyǵarady. Bir jynystyń kelesi bir jynysqa degen barlyq áýesi joıylǵan kezde, sananyń ekige jarylýynan, fızııalogııalyq jarylý nemese aýysý tabıǵı túrde oryndalady. Mine bul búgin bizdiń qoǵamda beleń alyp, qyzý talqyǵa túsken, tipti tárbıesi taıazdarǵa qyzyǵýshylyq bolyp tabylǵan, al, erteń bar halyqtyń qasretine aınalatyn qubylys. Barlyq halyqtardyń basyna tragedııalar ornatý arqyly basqarýǵa ońtaıly etip jasaýdyń  sharalary iske asyrylyp jatyr. О́tken ǵasyrda adamdardy jikke, ár túrli tapqa bólinip alystatylsa, jańa ǵasyrda jynysqa jáne nanym senimge ajyratylyp, qyrqartylýda.

Atalmysh uıym bul kúnde ózge de kóptegen uıymdarǵa jiktelgen. Kóbimizge tanys ári beıtanys "Masson" uıymy, "Rodshılter" qarjy mafııasy syndy álem ekonomıkasy men saıası tizginin sheńgeldegen toptar bári de ortaq  bir "Sıonǵa" táýeldi.

Osynshama aýqymdy, alapat kúshke tótep beretin eki túrli ǵana qarý bar. Onyń biri búgingi tańda batys pen shyǵysqa úreıli, asa qaýipti, terrorshyl etip tanylǵan, shyn mánisinde aqıqı Islam jáne ár ulttyń óz dástúrli mádenıeti. Bul arada biz dindi nasıhattaǵaly  otyrmasaq ta, aqyldy sanaǵa sonshama áleýetti uıymnyń Islamdy barynsha qaralaýǵa tyrysatynynyń ar jaǵynda, olardyń da búkil ǵalamnyń aqıqaty aıtylǵan Islamnan qorqatyny jasyrynyp jatqany seziledi. Qazirgi tańda Batys "ulttyq memleket" dese údireıe qaraıtyny da, tegeýrindi "Sıonnyń" degenine kelmeıtin bir nárse ol: ár halyqtyń ǵasyrlar boıy qalyptasqan ózindik salt-sanasy men ǵuryp-dástúri. Mine, sodan shahmat sheberleri at júrisimen aınalyp ótýge tyrysyp keledi.

Biz jasap otyrǵan aýdıtorııadan bastap, geosaıası keńistikterge deıin sharpyǵan osy qubylystyń qasynda bir az sandy halyqtyń bolashaǵyn ózine júk etken jastary rý, tap, jik, jer nemese jynys týraly pikir jarystyryp, túp mánine jete almaı otyrýy olardyń oń jambasyna ózin salyp berýi bolar edi.

    Eshat Bojan