Rasýl Jumaly: Eýrazııalyq Odaqtan bas tartý - tyǵyryqtan shyǵar jalǵyz jol

Qazaqstan, Reseı jáne Belorýssııa arasyndaǵy Eýrazııalyq eko­nomıkalyq Odaqtyń qurylǵanyna  bıyl úshinshi jyl. Úsh kezeńmen júzege asyrylatyn Eýrazııalyq ekonomıkalyq Odaq qazir ekinshi kezeńine aıaq basty. Birinshi kezeń – Kedendik Odaq aıasynda ekonomıkalyq ıntegrasııalaýdyń alǵysharttary jasalsa, ekinshi kezeńde – Biryńǵaı ekonomıkalyq keńistik qurý sharalary bastalyp ta ketti.  Alaıda,  úsh jyldyń  tájirıbesi  kórsetkendeı bul odaqtyń ekonomıkalyq jaǵdaıymyzǵa paıdasy shamaly. Tipti, Elbasymyz Nursultan Ábishuly Nazarbaev ta Mınskide ótken basqosýda odaqtyń Qa­zaqstanǵa tıimsizdigin, bastapqy kezde sarapshy mamandardyń qateliginen ınte­grasııanyń bastalyp ketkendigin basa aıtqan edi. Osyǵan  oraı, Eýrazııalyq Odaqtyń qurylý tarıhy kezeńderi, el ekonomıkasyna  tıgizer  yqpaly  týraly  belgili  saıasatshy  Rasýl  Jumalynyń  pikirin  usynyp  otyrmyz... 

Eý­razııa­lyq Odaq  týraly aıtpas  buryn,  onyń  paıda  bolý tarıhyna toqtalǵan durys shyǵar. Eýrazııalyq Odaq ıdeıasy orys­tyń N.S.Trýbeskoı, P.N.Savıskıı, G.V.Bernadskıı, keıin L.Gýmılev, A.Dýgın sııaqty keıbir zııalylarylarynyń  bastamasymen  HIH ǵasyrda  paıda  bola  bastady. Olardyń kózdegeni Eýrazııadaǵy órkenıetter, memleketter, halyqtar bir-birimen tyǵyz aralasyp, saıası, dúnıeáýı, saýda, basqa da qarym-qatynasta baılanysta bolsyn degen ıdeıanyń tóńireginde týyndady. Eýropa elderi soǵys arqyly emes, órkenıetti, beıbit joldarmen ortaq mámilege kelip, bir-birin syılaı otyryp, tutastyqty iske asyrý bolatyn. Áý basta osyndaı pikir boldy. Jáne HH ǵasyrda bul ıdeıa negizinen umyt bolsa da, ǵasyr sońynda qaıta jandandy. Bizdiń Elbasymyz Nursultan Nazarbaev 1994 jyly MGÝ-da oqyǵan dárisinde  birinshi  bolyp Eýrazııalyq Odaq qajettiligin kótergeni de sondyqtan. Osyndaı ádil, tarıhı jańa formasııada biz mem­le­ketter birlestigin, ekonomıkaǵa, saıa­satqa negizdelgen birlestik qursaq degen ıdeıa aıtty. 1994 jyldan beri  Reseılik tarap: Kreml, Elsın, orys saıasat­kerleri bul ıdeıaǵa nemquraıly qarap keldi. Mensinbedi, týrasyn aıtqanda. Postkeńestik keńistikte qandaı da bir ıntegrasııa týraly Reseıden basqa bas­tamalardy kóterýge qandaı qaqysy bar degendaı syńaı tanytty. Biraq, arada ýaqyt óte kele, Reseıde bılik aýysyp, Pýtınniń kelýimen birte-birte jańa ıntegrasııalyq qurylymdardyń bastalǵany baıqala bastady. Iаǵnı, N.Nazarbaev usynǵan ataýdy alyp, «Eýrazııalyq Odaq», «taǵdyrlardyń» ortaqtyǵy týraly oılardy búrkeme retinde paıdalanyp, sol baıaǵy Reseılik ımperııa bolmasa, Keńes Odaǵyn qalpyna keltirýdi júzege asyrýǵa kóshti. Iаǵnı, bul aty Eýrazııalyq bolǵanymen, al, shyn mánisinde kezindegi keńestik úkimet sııaqty qurylym. Keńes Odaǵy tusynda 70 jyl boıy «keńes halqyn, keńes formasııasyn quramyz», «keńestik menshik ornatamyz» degenderdiń barlyǵy tek búrkeme boldy da, is júzinde jappaı orystandyrý saıasatyn júrgizdi. Basqa ulttardy ózderiniń ulttyq bolmysynan, sana-seziminen aıyrý, qaı jaǵynan bolmasyn, saıasat, ekonomıka, áleýmet, mádenıet, tarıh, t. b. salasyn tolyǵymen Kremlge baǵynyshty etý kózdeldi. Ke­zin­­degi keńestik saıasattyń ustanǵan ba­ǵyty osy edi. Sóz júzinde – sovet, is júzinde – orys. Eýrazııalyq Odaqtyń baǵyty da sol. Alǵashqy keze­ńinen bastap, Reseıdiń meńzegeni shyn mánisinde ıntegrasııa nemese teń dárejeli memleketterdiń ádil, ózara tıimdi yqpaldastyǵy emes, bul baıaǵy Keńes Oda­ǵyn qaıta qalpyna keltirýdiń bir amaly bolyp otyr. Eýra­zııalyq Odaq sonyń búrkemesi ǵana. Sonyń nátıjesinde kórip otyrǵanymyz, ózine jaqyn Qazaqstan, Belorýssııa sekildi el­der­ge aıarlyq kór­setip, Kedendik Odaqqa qol qoıǵyzyp, asyǵys, meılinshe tezdetip, aınalasy eki-úsh jyldyń ishinde Kedendik Odaq qu­­ryldy. Ortadaǵy qujattardyń barly­ǵy Belorýssııaǵa da, Qazaqstanǵa da tıim­­siz. Ásirese bizge! Ortaq odaq degen uǵym bolǵanymen, basym bóligi reseılik múd­­delerge negizdelgen kelisimsharttar bolyp otyr. Ortaq Kedendik kodekstegi belgilengen salyqtar, baj salyǵynyń 92% Reseı ornatqan júıe bolyp tabylady. Úsh memleketterden joǵary turatyn, odaqty basqaryp otyrǵan kedendik komıssııa músheleriniń 70-80% reseılikter. Onyń basshysy kezinde Reseıdik vıse-premeri bolǵan Vıktor Hrıstenko. Iаǵ­nı, ekinshi Kremldi jasaqtap aldy. Daýys berý júıesinde de 70-80% Reseıdiń qolynda. Qalǵan 30%- yn Qazaqstan men Belorýssııaǵa bólip bergen. Eki memleket birigip, Odaq úshin sheshim qabyldaı almaıdy, al, jal­ǵyz Reseı eki memleketke qatysty sheshimdi ózi qabyldaı alady. Osyndaı óte ádi­letsizdikter kóp. Kedendik Odaqtyń áý bastaǵy kózdegen maqsaty da sol bolatyn. Osyndaı shektelgen formatta bolsa da, burynǵy Máskeýdiń óktemdigin ornatyp, ımperııalyq statýsyn qaıta jańǵyrtý. Al, qazir Kreml aýqymdy keńeıtýge tyrysýda. Basqa elderge ses kór­setip, saýda soǵystaryn, sanksııalar jarııalady, gazdy jaýyp tastady; Ýkraına, Moldova, Armenııa, Azerbaıjan, О́zbekstan, Qyrǵyzstan sekildi elder­ge odaqqa kirýge yqpal jasaýda. Tipti, ıntegrasııalyq jeńildikter degendeı usynystar aıtýda. Qyspaqqa alǵanmen, bul memleketter odaqqa kirýden bas tartyp otyr. Bul ıntegrasııalyq odaq «óli týǵan bala». Kedendik Odaq bolsyn, odan keıingi kezeńi ortaq ekonomıkalyq keńistik bolsyn, Eýrazııalyq Odaq ta solaı. Bul eshqandaı ıntegrasııalyq qurylym emes, bir jaqty, Reseıge táýeldi bir koalısııany, áskerı saıası blogty qaıta qurý bolyp sanalady. Ekinshi kezeń bastaldy. Bizdiń bı­liktiń kórip otyrǵany «aýzynyń kúıip» otyr­ǵany. 2009-2010 jyly elimizdiń ekono­mısteri, táýelsiz sarapshylary, saıasat­taný­shylary osy máseleni kóterdi. Olar asyǵys she­shim qabyldap, kelisimderge negizsiz qol qoıýǵa, bizdiń ekonomıkalyq múmkindikterimizdi, erekshelikterimizdi, ulttyq jáne memlekettik múdde­le­rimizdiń eskermeı Odaqqa enýge bol­maıtynyn aıtýyndaı aıtty. Er­teli-kesh osyndaı jaǵdaılardyń aldymyzdan shyǵatynyn, sońy nege apa­ra­tynyn, utylystarǵa alyp ke­leti­nin aıtyp, shyryldaýmen boldy. Al, eń keleńsizi, sol kezdegi resmı bı­lik ókilderi Ertisbaev, Erimbetov se­kildiler sy­na­ǵandardy qylmystyq jazaǵa tartý kerek dedi de. Biraq, ýa­qyt óte bizdiń kórip otyrǵanymyz, zııaly qaýym, ekonomıster, depýtattar, mınıstrler, tipti, Prezıdenttiń ózi de bul óte tıimsiz, ádiletsiz qadam ekenine kóz jetkizdi. Sondyqtan, qazir múmkindiginshe tek qana ekonomıkamen shekteýge tyrysyp otyr. Iаǵnı, ortaq va­lıýta, ortaq parlament, qandaı da saıası birlestik bolmaıdy, tek qana ekonomıka. Bunyń ózi jetkiliksiz. Menińshe, máseleni týrasynan qoıý kerek. Áli de kesh emes, Kedendik Odaqtan shyǵýǵa tıispiz. Sebebi, ekonomıkalyq máselelerdi Kedendik Odaqqa berip qoıýymyz – biz jyl saıyn ózimizdiń egemendi, táýelsiz laýazymdarymyzdy Reseıge qoldap ustata salǵanymyz. Kedendik komıssııa degenimiz Máskeý degendi bildiredi. Bul bir-birimen sınonımdes uǵymdar. Bul ıntegrasııa ekonomıkada úlken utylystar alyp kelýde. Bizdiń ımportymyz Reseıden, Belorýssııadan eki esege kóbeıdi, al, olar­dan eksportymyz eki esege azaıdy. Bizdiń básekege qabiletti az ǵana taýarymyz bar. Onyń ózin Reseı túrli jeleýmen, sebeptermen kirgizbeıdi. Ádil saýda, baılanys joq. Olardyń taýarlary bizge enbeıtin bolsa, olar daý shyǵarady, bizdiń ıntegrasııaǵa qarsy ekenimizdi alǵa tartady. Al, bizdikilerdi en­gizbeıdi. Belorýssııaǵa da dál solaı. Bú­ginde olar iri kásiporyndarymyzǵa kirip jatyr, bank sektoryna enýde, qazirgi bankterdiń álsireýine baılanysty «Sberbank» arqyly bizdiń qarjylyq naryqty ıemdenýge tyrysýda. «Sberbank» sekildi reseılik bankter nesıelerdi tómendetip, barlyq tutynýshylardyń ózine tartyp, naryqtyń bir bóligin ıemdenip alǵannan keıin baǵalardy kóterýge kirisedi. Endigi kezekte, temirjolǵa qatysty sharalarǵa kirisýde. Reseılik temirjolshylar úl­ken jeńildikterge ıe bolyp otyr. Sol arqyly «Qazaqstan temir joly» sekildi ulttyq kompanııamyzdy álsiretpek. Dál sondaı jaǵdaı, Qazaqstan áýe jolyna da qatysty. «Eır Astanany» qazir yǵystyryp, ashyq básekelestikke «Aeroflot­pen» taıtalastyryp, sol arqyly tize búktirmekshi. Armenııaǵa da dál solaı kirgen. Ulttyq áýe kompanııasyn baǵalardy tómendetý arqyly bankrotqa ushyratty. Qazirgi kezde Armenııanyń áýe keńistigi Reseıdiń menshiginde. Kelesi qadamy tenderlerde bolyp otyr. Tenderge bizdiń kásip­oryndarmen teń dárejede qatysýǵa múddeli. Árıne, Reseı Qazaqstannan 10-15 ese iri memleket. Qazaqstannan aıyr­mashylyǵy olardyń ulttyq kompa­nııalary, ulttyq banki­leri barlyǵy memlekettiń tikeleı qoldaýyna ıe. Sondyqtan olarmen ádil báse­kelestik báribir bolmaıdy. Reseıdiń pıǵyly –Eko­nomıkalyq ıntegrasııanyń sheńberinde Qazaqstandy ekonomıkalyq turǵydan meılinshe qaýqarsyz, ózine menshikti etý, barlyq aktıvterdi ózderine qaratyp alý. Al, ózderińizge belgili, ekonomıkalyq tetikter kimniń qolynda, saıasat ta sonyń qolynda bolady. Son­dyqtan, mu­ny­men Ekonomıkamen shek­teldik, ary qaraı Reseı bara almaıdy dep toqmeıilsip otyrýǵa bolmaıdy. Reseı astyrtyn, óte qatqyl saıasat júrgizip jatyr. Aktıvterdi satyp alyp, ózderine táýeldi etý, Qazaqstanǵa túk qaldyrmaý, eń bolmaǵanda baqylaý aksııa­laryn ózine qaratyp alý degen sekildi. Biz 3 jyl boıy utylyp kele jatyrmyz, orystaný saıasaty júrgizilip kele jatyr, barlyq salada, tek ekonomıkada ǵana emes, aqparattyń 90% Reseıge qarap otyr. Sondyqtan, tyǵyryqtan shyǵatyn jalǵyz jol – Kedendik Odaqtan bas tartý. Bul álemdik praktıka. Qandaı da bir odaq tıimsiz bolsa, odan jarty, bir jyl buryn eskertip baryp shyǵýyna tolyq múmkindik bar. Bul Qazaqstannyń Reseıge qarsylyǵyn bildirmeıdi. Biraq, qarym-qatynasty naqtylaý kerek. Reseı – burynnan kele jatqan qazaq halqynyń kórshilesi. Árıne, Qazaqstan, ol memleketpen saýdalassyn, yntymaqtassyn, yqpaldassyn, eger bir alǵyshart oryndalatyn bolsa: eki el teń dárejede, ishki isterine qol suǵý bolmaıtyn bolsa jáne ózara tıimdi bolatyn bolsa. Reseıdiń qazirgi kózdep otyrǵany – burynǵy Keńes Odaǵynyń quramynda bolǵan on bes mem­lekettiń tym quryǵanda jartysyn Kedendik Odaqtyń quramyn engizý. Armenııa qazirgi kezde erikkennen Kedendik Odaqqa kiremiz dep otyrǵan joq. Armenııa tuıyq memleket, Azerbaıjanmen Qarabah úshin soǵys jaǵdaıynda otyr. Iranmen, túrki tildes basqa da memlekettermen qarym-qatynastary jaqsy emes, qaýipsizdigi óte kúmándi, ishki ekonomıkalyq áleýeti óte tómen. Son­dyqtan, Armenııa Reseıge táýeldi. Osynyń paıdalana otyryp, Pýtın májbúrlep otyr. Biraq, munyń esh qısyny joq. Sebebi, birinshiden Kedendik Odaqqa Armenııanyń saıası elıtasy qarsy. Olar bul odaqtyń eshqandaı da Kedendik Odaq emes, Reseıdiń qaramaǵyna kirý ekenin jaqsy túsinedi. Pýtınniń Erevanǵa saparynda da jastardyń demonstrasııaǵa shyǵýy olardyń kelispeıtinin bildiredi. Ekinshiden, Armenııa bul odaqqa kirmeıdi, tek sóz júzinde ǵana konıýktýralyq kómekti alyp alýdyń reti ǵana. Kirgen kún­niń ózinde Odaqtyń jumysyn iske asyrý neǵaıbyl? Sebebi, Kedendik Odaqqa engen memlekettermen ortaq shekarasy joq. Túrkııaǵa da qatystysy osy. Túrkııa –Dúnıejúzilik saýda uıymynyń deńgeıinde damyp otyrǵan memleket, ózin Ke­dendik Odaqqa enip shektep qoıatyn mem­leket emes. Menińshe, bul tek qana sóz júzindegi áńgime. Al, Ýkraınanyń odaqqa ený-enbeýin Maıdandaǵy jaǵdaı anyqtaıdy. Ýkraınanyń odaqqa engisi joq. Alaıda, olardyń Reseıge ekonomıkalyq táýeldiligi óte zor. Reseı kezinde dostyq nyshannyń kórsetkishi retinde iske asyryp aldy, qubyrlar tartyp, ekonomıkalyq aktıvterdi ıemdenip aldy. Qazir osy baılanystaryn Ýkraı­nanyń ishki isterine aralasa alatyn saıası qysym jasaý quraly retinde paıdalanyp otyr. Budan sabaq alýymyz kerek. Reseıdiń ekonomıkalyq yqpalynyń sońy qandaı saıası qysymǵa alyp keletinin túsinýimiz qajet. Árıne, qazirgi reseılik saıasatkerler, BAQ Ýkraınanyń Batysy men shyǵysynyń bólinip otyrǵanyn aıtady. Bul bos sóz. Ýkraına halqynyń basym bóligi Reseıdiń quıtyrqy áreketterinen keıin órkenıetti túrde óz tańdaýlaryn jasady. Ol – Eýropalyq Odaq. Keńes Odaǵyna engen elderdiń kópshiligi Pýtın­niń osyndaı óktem saıasatyn kórgennen keıin, Reseımen meılinshe alshaq bolýǵa umtylýda. Baltyq elderi, Polsha, Grýzııa, Ázirbaıjan qulyqsyz, tipti, Belorýssııa basshysy Lýkashenkonyń ózi de Kedendik odaqqa qatysty málimdemeler jasap, ózderine tıimsiz ekendigin, odaqtan shyǵýǵa nıetti ekenderin bildirip, sez­dirýde. Bizdiń Elbasydan bastap, bılik te synı pikirler aıtýda. Kesh te bolsa kózimiz ashyldy. Biraq, Kedendik Odaq bolsyn, Eýrazııalyq Odaq bolsyn maqsattary bireý ǵana – Reseı ımperııasyn qaıta qurý. Qazaqstan úshin bul egemendikten aıyrylýdyń birden-bir joly. Munyń aldyn alatyn bir ǵana jol – Kedendik Odaqtan shyǵý. Ábdirashıt Bá­kir­uly: – Rasýlǵa úlken rahmet! Bul má­se­leni anyq­tap, óte túsinikti til­men júıe­lep aıtyp berdi. Kedendik Odaq – kásibı saıa­satkerlerdiń burynnan kóterip kele jatqan máselesi. Bú­­gingi keleli keńe­simizdiń taqyryby biz­diń baǵyt Batys pa, Shyǵys pa degenge saıa­dy ǵoı. Batysqa qaraı toqta­latyn bolsaq, bolashaqtaǵy Eýrazııa Odaǵy tikeleı Reseımen baılanysty. Onyń túpki maqsaty Eýropanyń ózinen bastalady. Eýropada HIH ǵasyrda eko­no­mıkalyq daǵdarystar jıi oryn alyp, áleý­mettik dúmpýler jıi bolyp otyrdy. Eýropa oıshyldary sol kezeńdi Eýropa órkenıetiniń quldyraý kezeńi dep úlken eńbekter jaza bastady. Máse­len, Shpengler «Eýronyń óshýi» atty eńbeginde álemde buryn-sońdy 8 órkenıet boldy dep anyqtady. Sonaý Maııadan bastap, Grek, Qytaı, Úndi, Vızan­tııa, Rım, t.b. órkenıetteri boldy, al, bo­la­shaqta Orys-Sibir órkenıetiniń aqy­ryn aıý sekildi ornynan kóterilip ke­le jatqandyǵyn aıtty. Onyń ja­­­­­­­zýynsha, bul Orys-Sibir órkenıeti orys­­­­tardyń erekshelikterinen emes, I Pe­tr bastaǵan Eý­ropaǵa umtylýynan týyn­dady. Jáne Eýropa órkenıetiniń qushaǵyna syı­maýynan týyndady degen oı jazady. Shpınglerdiń bul anyqtamasy orystardyń ózderin erekshe sezinýlerine, orystyń óz órkenıeti bar degen ıdeıalarǵa alyp keldi. Biz Eýropada, Azııada emespiz, Eýrazııalyq qurylymbyz degen ıdeıa osy­dan kelip shyǵady. Bizdiń halyqtyń 70 jyl boıy qalyptasqan orysshyl mentalıtetin Reseı saıasatkerleri sheber paıdalanyp, sonymen qatar búginde Reseıdiń alyp naryǵy Qazaqstan úshin jumaq degen ıdeıany bizdiń sanamyzǵa sińirýge umtylyp otyr. Shyn máninde, ol jumaq emes. Son­dyqtan, biz Reseıge de, Qytaıǵa da baǵynyshty bolmaı, Eýropalyq órkenıetti úlgi tuta otyryp, eldegi demokratııalyq úrdisti meılinshe damytyp, korrýpsııalyq ahýaldy tómendetýimiz kerek. Halyqqa arqa súıeı otyryp qana, bárin qalpyna keltirýimiz qajet.  Joǵaryda aıtylǵan halyqaralyq deńgeıdegi mundaı kelisimder mindetti túr­de parlamenttiń, azamattyq qoǵamnyń, sarapshylardyń, halyq súzgisinen ótip baryp qana oılastyrylyp sheshilýi kerek edi. Al, ıntegrasııaǵa qatysty dúnıeler mindetti túrde referendýmǵa túsýi kerek. Reseımen kórshi retinde ádil, teń dárejedegi yntymaqtastyqqa qol jetkizýimizge bolady. Oǵan jal­taqtaýdyń esh reti joq. Bul aına­lyp kelgende ishki saıasatymyzǵa qarama-qaıshy dúnıe. Ol meıli álemdik túrli ekonomı­kalyq uıymdar bolsyn, Eýropalyq Odaq, Dúnıejúzilik Odaq bolsyn, olarǵa Reseılik prızma arqyly qara­maı, sheshim qabyldaǵanda ulttyq múdde­lerdi alǵa tartýdy úırenýimiz kerek. Máselen, Dúnıejúzilik saýda uıymyna Reseı birinshi enip ketti de, endigi kezde biz Reseıdiń uıymnan úırený kezeńin ótkergenin kútip otyrmyz. Ol ótpeı biz ene almaımyz. О́zimiz táýelsiz sheshim qabyldaı da alýymyz kúmándi. On bes jyl boıy tıisti kelisimder júrgizip kelip, naqty iske kelgende qaýqarsyz bolyp otyrmyz. Tájikstan enip úlgerdi. Soǵys júrip jatqan Aýǵanstan bizden buryn enetin boldy. Sondyqtan, halyqaralyq baılanystarda ózimizdiń ulttyq, memlekettik múddelerimizdi alǵa tartýymyz kerek. Ol eshkimge qyr kórsetý, ses kórsetý emes. Árıne, ulttyq múdde bárinen bıik turýy kerek. Qazaqstannyń syrtqy saıasaty, halyqaralalyq saıasaty, onyń ishinde ıntegrasııalyq saıasat elimizdiń ishki jaǵdaıyna baılanysty bolýy tıis. Neǵurlym memleket myǵym, uıymshyl bolatyn bolsa, sol memlekettiń syrtqy múm­kindikteri de jaqsara túse­di nemese kerisinshe. Sondyqtan,ne nár­se bolsa da Qazaqstannyń ishinen bastaý kerek. Bizdegi ekonomıkalyq, áleýmettik jaǵdaılarǵa baılanysty, saıası básekelestikten, jemqorlyqpen kúrespen, taǵysyn taǵylar. Neǵurlym osy máseleler aıqyn, demokratııalyq sıpatta bolatyn bolsa, bálkim Qazaqstan múddelerine qaı­shy kelisimder de qabyl­danbas edi. Iаǵnı, aıtpaǵym Qazaqstan ishki máselelerdi: ekonomıka men mádenıet jaǵy bar, til, dil, din máselesi durys sheshilýi kerek. Bizdiń bılik basyndaǵylar qorshaǵan ortamyzdyń Reseımen ǵana shektelmeıtinin túsinýi tıis. Bizdiń geosaıası jaǵdaıymyz óte kúrdeli, iri memleketterdiń óz múddesi bar, bul zań­dylyq. Biraq, qazaqtyń erteden kele jatqan saıasaty baısaldylyqty ustaý, ara-qashyqtyqty saqtaý. Qytaımen de, musylman álemimen de, Amerıkamen de,jalpy barlyq álem elderimen solaı. Keı jaǵdaıda Qazaq­stannyń ishki qarym-qatynastarynda sheshim qabyldaýdyń aıqyn emestigi, shetel lobbıiniń bar ekendigi baıqalyp jatady. О́z kúshimizge senýimiz kerek. Qarapaıym aqparat keńistigimizdiń ózinde qanshama re­seılik arna bar.Ýkraınadaǵy jaǵdaıǵa da Reseılik prızma­dan qarap otyrmyz. Bul durys emes. Kópvektorly saıasat us­tanǵanymyzben, árqaısysynan birdeı qashyqtyqta alshaq turýymyz kerek. Basqa elderdiń ambısııalary bizge qatysty bolmaýy kerek. Úlken saıasatqa Qazaqstan orta deńgeıdegi memleket bolǵandyqtan, aralasýdyń qajeti joq. Bul álemdik praktıka. О́z máselelerimizdi túgendep alýymyz kerek.