"Kóp uıyqtaý, bas pen ishtiń jıi aýrýy – býllıngtiń alǵashqy belgileri": Balalar psıhologymen suhbat

Ulttyq qoǵamdyq densaýlyq saqtaý ortalyǵynyń dereginshe, eldegi árbir besinshi jasóspirim býllıngke ushyraıdy. Mamandar balalar arasyndaǵy álimjettik aýyldan góri qalalyq mektepterde jıi kezdesetinin aıtady. Balalar psıhology Almagúl Jeksembaıqyzy Qamshy tilshisine bergen suhbatta búginde býllıngtiń túri kóbeıip ketkeni, ata-analardyń óreskel qatelikteri jóninde sóz qozǵady.

– Jasóspirimderdi álimjettikke ne ıtermeleıdi? Olar nelikten qorqytyp, kúsh kórsetýge barady?

– Býlıng – búginde áli de qoǵamdaǵy óte ózekti máselelerdiń biri bolyp otyr. Kóbisi býllıngti tek álimjettik kórsetý, uryp-soǵý dep oılaıdy. Adamdy mazaq etý, qorlaý, jeke zattaryn tartyp alý nemese búldirýdiń ózi býllıng bolyp sanalady. Sońǵy ýaqytta áleýmettik jelide ósek, jalǵan aqparat taratý, habarlama arqyly shantaj jasaý sekildi býllıngtiń túri jıilep ketti.

Jasóspirim arasyndaǵy býllıngtiń kóbeıýiniń birneshe sebebi bar:

Birinshisi, balanyń shekten tys telefonǵa táýeldi bolýy. Ata-ana balasynyń ne kórip otyrǵanyn muqııat qadaǵalaǵany jón. Psıhıkaǵa zııanyn tıgizetin oıyndar men agressııaǵa toly vıdeo kórgen bala ishtegi energııasyn syrtqa shyǵara almaıdy. Bul ony býllıng jasaýǵa ıtermeleıdi.

Ekinshisi, stresstik jaǵdaı:

• Ata-ananyń ajyrasýy;
• Balanyń kózinshe bolǵan urys-keris;
• Túsinise almaǵan ata-ananyń arasynda qalý.

Munyń bári balanyń syrtta agressııa kórsetýine ákeledi.

Úshinshisi, balaǵa durys kóńil bólmeý. Kóp ata-ana balanyń tamaǵy toq, kıimi bútin bolsa jetkilikti dep oılaıdy. Sol sebepti balalar ózin jalǵyz, eshkimge kereksiz sezinedi. Balanyń janynan tabylý – tamaǵy men kıiminen de mańyzdy ekenin umytpaý kerek.

– Álimjettik kórgen nemese kerisinshe álimjettik kórsetken oqýshylarmen qalaı jumys isteısiz?

– Kez kelgen bala býllıngke ushyraýy múmkin. Meniń tájirıbemde mundaı jaǵdaı jıi kezdesti. «Meniń balam basqalarǵa álimjettik kórsetedi» nemese «Meniń balam mektepte býllıngke ushyrady» dep kómek surap keletin ata-ana óte kóp. Ekige oqıtyn, beske oqıtyn oqýshy da býllıngke ushyraýy múmkin.

Mundaı balalarmen birjaqty jumys júrgize almaımyz. Alǵashynda balamen jeke, ata-anamen jeke, keıin, jalpy, otbasymen birge psıhologııalyq jumys júrgiziledi.

Árıne, eń birinshi balamen áńgimelesemiz. Onyń senimine kirýdiń ózi ońaı emes. Emin-erkin ishindegi sezimi men býllıngten alǵan zardabyn, boıyndaǵy qorqynyshyn bólisýi úshin art (naýqas adamnyń psıho-emosıonaldyq halin shyǵarmashylyq arqyly emdem) jáne qum (qummen sýret salǵyzý arqyly balanyń ashýshańdyǵyn, agressııasyn, jylańqylyǵyn basý) terapııasynan ótedi. Mundaı terapııalar tek balaǵa ǵana emes, ata-anaǵa da qoldanylady.

– Ata-ana balasynyń býllıngke ushyraǵanyn, qorqyp júrgenin qalaı bile alady? Jalpy, jasóspirimmen ata-ana qalaı sóılesýi kerek?

– Shyn máninde, basqalarǵa býllıng jasaıtyn balalar psıhologııalyq kómekke kóbirek muqtaj. Ol ne sebepti ózinen álsiz adamdy taýyp, ony kemsitedi, álimjettik kórsetedi? Keıbiri, tipti mundaı áreketinen lázzat alady. Nege? Mysaly, meniń tájirıbemde Rýstam (esimi ózgertilgen – Red.) esimdi bala boldy. Onyń býllıng jasaýyna otbasynda psıhologııalyq jáne fızıkalyq qysym kórýi sebep bolǵan. Ol basqa balalarǵa álimjettik kórsetý, qysym jasaý arqyly óziniń jeke qundylyǵyn qalypqa keltirgisi keledi.

Balaǵa kúndelikti 10-15 mınýt kóńil bólý jetkilikti. Balaǵa kóńil bólý – tańnan keshke deıin balanyń qasynda bolý emes. Mysaly, sabaqtan kelgen balaǵa «sabaǵyń qalaı?», «qandaı baǵa aldyń?» dep emes, «búgin úzilis kezinde ne istediń?», «sabaqta qandaı taqyryp óttińder?» dep suraǵan jón. Ata-ana balasyna óziniń búgingi kúni qalaı ótkenin aıtyp berse de bolady. Búgin kimge renjigenin, ne úshin kóńil-kúıi túskenin aıtsa, balamen jaqyn qarym-qatynas ornaıdy. Al úıde otyrǵan analar tamaqtyń durys pispegenin, úıdi jınaýǵa úlgermegenin áńgimelep berse, bala da óz máselesin aıta bastaıdy. Balamen áńgimelesý – kóp ata-ana oılaǵandaı qıyn emes. Qurbyńyzben, dosyńyzben jaqsy áńgimelese alsańyz, balańyzben de áńgime-dúken qura alasyz.

Balanyń qyzyǵýshyǵy men áleýmettik jelidegi «avasyna» qarap ta kóp nárse bilýge bolady. Ata-anaǵa tek balasyn baqylap, muqııat qadaǵalaýy kerek. Árıne, onyń jeke zattaryn aqtaryp, ursyp, aıǵaı shyǵarý durys emes. Jaı ǵana qandaı saıtty qaraıtynyn, qandaı aqparat alyp júrgenin bilip júrińiz.

Balaǵa býllıng jasalǵanyn kıiminiń alqam-salqam bolýynan, denesinde kógergenniń jerinen baıqaýǵa bolady. Qorqyp, qobaljyǵan bala saýsaqtaryn jıi qozǵap, tyrsyldatady. Kóp uıyqtaý, basy men ishiniń jıi aýrýy da – býllıngke ushyraǵan balanyń alǵashqy belgileri.

– Balamen býllıng taqyrybynda qalaı sóılesýge bolady? 

Balamen birge býllıng taqyrybyndaǵy fılm kórýdi usynar edim. Fılm – balamen ortaq taqyrypta sóılesip, pikir almasýǵa sebep. Jasóspirim bala ata-anasynan «Qandaı jaǵdaı bolmasyn seniń janyńdamyn», «Saǵan únemi túsinistik tanytamyn» degen sózin estýi kerek. Tek estip qana qoımaı tolyq senip, sezinýi de mańyzdy.

– Elde álimjettik kórgen balalar ózine qol salýǵa deıin barǵan jaǵdaılar bar. Qaıǵyly oqıǵalardyń aldyn alý úshin mektep muǵalimderi men ata-ana qandaı áreket jasaǵany jón?

– Bala bir oqıǵadan keıin sýısıd jasamaıdy. Uzaq ýaqyt boıy jalǵasyp kele jatqan psıhologııalyq jáne fızıkalyq qysymnan, sharasyz, jalǵyz sezingendikten osyndaı qadamǵa barady. Al býllıng – bir kúndik emes, uzaq ýaqytqa sozylatyn prosess. Alǵashqyda bir bala qysym kórsetse, keıin toptasyp jınalyp alady. Uzaq ýaqyt boıy býllıngke ushyraǵan bala psıhologııalyq turǵyda tunshyǵady. Oǵan sýısıdten basqa jol joq sekildi kórinedi.

Psıhologtar tek mektepte jumys istemeıdi. Kez kelgen qalada psıholog bar. Ata-ana balamen múldem sóılese almaǵan jaǵdaıda psıholog kómegine júginýge uıalmaýy kerek. Balasy birden tuıyqtalyp qalǵanyn, mektepte býllıngke ushyraǵanynan kúdiktense, muǵalimmen jáne mektep psıhologymen jeke sóılesken durys. Al kúdigi rastalsa, barlyq balanyń kózinshe urys-keris shyǵarýǵa bolmaıdy.  Mamandardyń kómegine júginip, muǵalimge eskertýi qajet.

Bala ózine álimjettik jasalǵanyn aıtyp berse, keı ata-ana abdyrap, ne isterin bilmeı balanyń ózine ursady. Mundaı jaǵdaıda ata-ana óz emosııasyn baqylaýda ustap, balasynyń qorqynyshyn jeńip, erlik kórsetkeni úshin qýanýy kerek. «Jaraısyń, maǵan senip máseleńmen bóliskeniń úshin raqmet!» dep aıtsa bolady. Sodan soń bul máseleni birge sheshetinin aıtyp qorqynyshyn seıiltken abzal.

Keı ata-ana kináni balanyń ózinen izdep, úlken qatelik jasaıdy. «Ne úshin basqaǵa emes, saǵan tıisedi?» dep suraýdyń ózi bala úshin qanshalyqty aýyr ekenin bilseńiz ǵoı... Osydan keıin «úıde meni túsinetin adam joq», «Ata-anam meni estimeıdi» dep jalǵyzsyraıtyn jasóspirim kóbeıedi. Úıinde ózin túsinetin, qoldaý bildiretin adam baryn biletin jasóspirim sýısıdke barmaıdy.

Al «Nazar aýdarma, sol kezde saǵan tıispeıdi» nemese «Sen de oǵan jaýap qaıtar, ony da ur» dep keńes aıtý múldem durys emes. Mundaı keńes arqyly býllıngke ushyraǵan bala kerisinshe, álimjettik kórsetetin balanyń róline aýysady. Al bul problemany odan saıyn ýshyqtyrady.

Býllıngten zardap shekken jáne álimjettik kórsetetin balalarmen jeke-jeke jumys isteý kerek. Keıin toptyq terapııa nemese trenıng ótkizýge bolady.