Qazaqstanda zorlyq-zombylyq ekstremızmi men terrorızmge qarsy is-qımyldyń erekshelikteri

Qazaqstanda zorlyq-zombylyq ekstremızmine qarsy is-áreket qaı kezde de ózekti máseleler qatarynda bolǵan. Memlekettik organdardyń osy problemany sheshý jónindegi túsinigi, tásili jáne sharalary birneshe túıindi sáttermen ushtasqan.

Birinshiden, bul termınologııaǵa qatysty. Qazaqstan Respýblıkasynda "zorlyq-zombylyq ekstremızmi" termıni uǵymdyq apparatta, negizinen, zańnamalyq deńgeıde joq. Aǵylshyn tilindegi ádebıetterde jáne kásibı ortada keńinen qoldanylatyn "violent extremism" termıni resmı deńgeıde keń qoldaý men túsinikke ıe bolmady, degenmen eki tarap sheteldik seriktestermen jáne halyqaralyq uıymdarmen jumys isteýdi jalǵastyrýda. Bul "qarsy/eskertý" jáne "kúres" termınderiniń maǵynasyna da qatysty.

Qazaqstandyq kontekstte, Ortalyq Azııanyń barlyq elderindegideı bul termınder sınonım retinde paıdalanylady, degenmen batystyq sarapshylyq ortada olar aıtarlyqtaı erekshelenedi (birinshisi sharalar men quraldardyń barlyq spektrin qamtıdy, al ekinshisi kóbinese fızıkalyq jáne áskerı quramdaýyshtarǵa shoǵyrlanady). Ekstremızm men terrorızm termınderiniń tym anyq emes anyqtamasy aldyn-alý jáne qarsy turý jumystaryn qıyndatady.

Ekinshiden, memlekettik baǵdarlamada ekstremızmniń basqa túrleri ("ekstremızmge qarsy is – qımyl týraly" QR Zańynda belgilengen)  qaýip tóndirmeıdi dep paıymdalǵan. Eldiń, qoǵamnyń jáne adamnyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý úshin eldiń memlekettik organdary basshylyqqa alatyn negizgi sharalar qazirgi ýaqytta da keńinen qoldanylýda.

Úshinshi kezeńde Sırııadan oralǵan sodyrlar men olardyń otbasylaryna, sonyń ishinde áıelder men balalarǵa jáne olarmen jumys isteýge erekshe kóńil bólinedi. Bul baǵyttaǵy memlekettik saıasat radıkaldanǵan kúshtermen jumysqa baǵyttalǵan.

Ekstremızm men terrorızm qaýpiniń deńgeıi

Ulttyq qaýipsizdik komıteti baspasóz qyzmetiniń aqparatyna sáıkes, 2019 jylǵy maýsymdaǵy jaǵdaı boıynsha terrorızm men dinı ekstremızmge baılanysty qylmystar úshin Qazaqstan Respýblıkasynyń 662 azamaty (onyń ishinde 14-i áıelder) sottalyp, jazasyn ótep jatyr. Bir qaraǵanda kóp kóringen sandardy búkil elge shaqqanda óte tómen. Ekinshi jaǵynan, derekterdiń jyldar boıy turaqty túrde ósip otyrǵany buqaralyq aqparat quraldaryndaǵy kóptegen jarııalanymdar men baspasóz konferensııalarynda mamandandyrylǵan bılik ókilderi aıtqan málimdemeleri sebep. Iаǵnı buryn quzyrly organ ekstramıstik qylmystardy ashýda jarııalylyqqa kóp bara bermese, qazir udaıy habarlanyp otyrady. Sandardyń artýyna sońǵy bes-alty jyl ishinde DAISh-qa qosylý úshin áskerı qaqtyǵystar aımaqtaryna, atap aıtqanda Sırııaǵa barǵan azamattar da seep bolǵan. Dese de atalǵan aqparattyń bári qylmyskerlerdiń qolǵa túsip jatqanyn, bul salada jumystyń júıeli júrip jatqanyn kórsetedi.

Sońǵy jyldary ulttyq qaýipsizdik komıteti qyzmetkerleriniń ónimdi jumysynyń arqasynda kóptegen qylmystyq áreketterdiń joly uıymdastyrylý kezinde kesildi. Buǵan deıin ekstremıstik uıymdar Qazaqstanǵa da tisin batyryp kórýge tyrysqan. 

Quzyrly organ quryǵyna túsken aıypkerlerdiń deni radıkaldy dinı ıdeologııadan shabyt alǵany dáleldendi. Máselen, DAISh uıymy ókilderi 2019 jyldyń sáýir aıynda terrorızm aktisine daıyndalý, terrorızmdi nasıhattaý, dinı óshpendilikti tutatý jáne atys qarýyn zańsyz saqtaý derekteri boıynsha 10 jylǵa sottaldy. Buǵan deıin 2019 jyldyń qyrkúıeginde Tájikstannyń jeti azamaty L.Hamıdı kóshesinde ornalasqan Iversko – Serafımovskıı monastyrynyń ǵımarattarynda jáne M. Mámetova kóshesindegi "ATF Bank" ǵımaratynda QR-ǵa kirýge tyıym salynǵan qoldan jasalǵan jarylǵysh qurylǵyny qoldana otyryp, terrorıstik aktilerdi-jarylystardy daıyndaǵany úshin 12-18 jylǵa sottalǵany belgili.

Osy taǵylettes qater túrleri eskerilip, Qazaqstanda halyqaralyq arenada qabyldapnyp jatqan zorlyq-zombylyq ekstremızmi men terrorızmge qarsy is-qımyl jónindegi qadamdardan bólek, arnaıy strategııa ázirlengen. Strategııa steıkholderlerdi, zańnamany jáne jumys baǵyttaryn eskeretin kóptegen túrli jumsaq jáne kúshtik komponentterdi qamtıdy.

Qazaqstanda ekstremızmniń úsh túri sıpattalady.

Saıası ekstremızm – Qazaqstan Respýblıkasynyń konstıtýsııalyq qurylysyn kúshtep ózgertý, egemendigin, onyń aýmaǵynyń tutastyǵyn, qol suǵylmaýyn jáne bólinbeýin buzý, memlekettiń ulttyq qaýipsizdigi men qorǵanys qabiletine nuqsan keltirý, bılikti kúshpen basyp alý nemese bılikti kúshpen ustap turý, zańsyz áskerılendirilgen quralym qurý, oǵan basshylyq etý jáne qatysý, qarýly búlik uıymdastyrý jáne oǵan qatysý, áleýmettik, tektik-toptyq alaýyzdyqty qozdyrý.

Ulttyq ekstremızm – Násildik, ulttyq jáne rýlyq alaýyzdyqty, onyń ishinde zorlyq-zombylyqpen nemese zorlyq-zombylyqqa shaqyrýmen baılanysty alaýyzdyqty qozdyrý.

Dinı ekstremızm – Dinı óshpendilikti nemese alaýyzdyqty, onyń ishinde zorlyq-zombylyqpen nemese zorlyq-zombylyqqa shaqyrýmen baılanysty óshpendilikti nemese alaýyzdyqty qozdyrý, sondaı-aq azamattardyń qaýipsizdigine, ómirine, densaýlyǵyna, ımandylyǵyna nemese quqyqtary men bostandyqtaryna qater tóndiretin kez kelgen dinı praktıkany qoldaný.

Osy atalǵan úsh qaterdiń sońǵy qazaqstan qoǵamynda ara-tury kórinis taýyp júr. Osy rette dinı ekstremızm men terrorızmniń aldyn alý jáne oǵan qarsy is-qımyl jóninde tómendegideı sharalardy qolǵa alý maqsat etilgen.

• dinı ekstremızm men terrorızmniń aldyn alý, qoǵamda radıkaldyq ıdeologııaǵa qarsy ımmýnıtetti jáne radıkaldyq kórinisterge múldem tózbeýshilikti qalyptastyrý.
• Qazaqstan Respýblıkasy halqynyń radıkaldanýyna syrtqy faktorlardyń áserin tómendetý.
• dinı ekstremızm men terrorızm faktilerin, onyń ishinde arnaýly memlekettik jáne quqyq qorǵaý organdarynyń qyzmetin qamtamasyz etý júıesin jetildirý jolymen anyqtaý men jolyn kesýdiń tıimdiligin arttyrý.
• dinı ekstremızm men terrorızm aktilerine den qoıý júıesin jetildirý, sondaı-aq olardyń saldaryn barynsha azaıtý jáne (nemese) joıý.

Strategııadaǵy bul pýnktter dinı ekstremızmmen baılanysqan zorlyq-zombylyqtyń aldyn alý sharalaryn qarqyndy júrgizýge múmkindik beredi.