Shı jın pıń kele jatyr... Qaryz suraımyz ba? Qazaq suraımyz ba?

Búgin Qytaıdyń memleket basshysy Shı jın pın Qazaq eline keledi. Orta Azııanyń tórt memleketin aralaýǵa shyqqan Prezıdentteri jaıynda Qytaı aqparattary «Orta Azııa bizge táýeldi» degen syńaıda jarysa jazýda. Beıresmı derekterge qaraǵanda Qazaqstannyń sońǵy jyldary hanzý jurtynan alǵan qaryzy 40 mıllıard dollardan asatyn kórinedi. Iаǵnı ekonomıkamyz jaǵynan alyp kórshimizge ábden táýeldimiz degen sóz. Ony Almatynyń úlken bazarlary men ırek jazýly ashanalary bar kóshelerinen de anyq baıqaýǵa bolady. Tipti qazaq munaıynyń 40 paıyz Qytaıdiki ekendigi jaıynda da  az áńgime aıtylǵan joq.

Iá, bizdiń Elbasymyz Qytaıdyń budan burynǵy Prezıdentteri Jań zy mın men de, Hý jın taý men da ara qatynasyn jaman ustamady. Alys-beristi, barys-kelisiti jıiletti. Táýelsizdiktiń 22 jylynda ekige jarylǵan  qazaqtyń kósh máselesi rettelmegeni bolmasa, ekonomıkalyq salada tıisti jetistikterge jetti deýgede bolady.

Al Qytaı bıliginiń endigi kósemi Shı jın pıń kim? Ol qandaı adam?

Bizdegi bar málimetterge súıensek, ol bir jarym mıllıard eldiń tiziginin ustaı sala, eń aldymen «jemqorlyq jaılaǵan» bılik dálizin bir kisideı titiretti. Mınıstr dárejeli 10-ǵa tarta sheneýniktiń bireýin atqyzdy, bireýin japqyzdy... Áıteýir iship-jep qoıǵandardy ońdyryp jatqan joq. Iаǵnı aram aqashǵa qumarlardy aıamaıtyn basshy retinde kózge kórindi. Soǵan qaraǵanda «jemqorlyq» deıtin uǵymdy qatty jek kóretin bolsa kerek.

Shyndyǵyn aıtý kerek Shı (óz elderinde «Shı tóraǵa» dep ataıdy) bılikke kelgeli Qazaqstanmen qatynasty ońdyrmady.

1)    Qazaqstan azamattaryna Qytaıǵa vıza berý tártibin qıyndatty. Sonyń saldarynan Almatydaǵy Qytaı konsýlynyń aldy jyl boıy uzyn-sonar kezekten arylǵan joq.  

2)    Burynnan berilip kelgen 1 jyldyq vızany toqtatty. Iаǵnı 3 aıda bir ret qana Qytaı asýǵa múmkindigińiz bar. Onyń ózin tıisti shaqyrýlar aldyryp júrip áreń alasyz.

3)    Negizinen «toptyq vıza» tártibin ornatyp, birneshe adamdy bir-birine táýeldi, bir-birine baǵynyshty, bir-birin baqylap júrýge májbúr qyldy.

Bul kedergiler eń aldymen Qytaımen saýda baılanysyn ornatyp, nápaqasyn taýyp júrgen Qazaqstandyq kásipkerlerge qıyndyq ákeldi. Esesine qazaq jerinde júzdep, myńdap Qytaı kásipkerleri qaptap júr...

Mine, búgin sol Shı jın pıń ózi ataǵandaı «strategııalyq senimdi áriptesi» Qazaq memleketine at basyn tireıdi. Qaryzyn surap keldi me, joq, basqa «ótinishtermen» keldi me? Ony bir Alla, sosyn bizdiń Elbasy biledi. Másele Shı jın pıńnen bizdiń el ne qalaıdy? «Qonaq kádege» ne suraımyz? Álde, baıaǵy qaryzǵa qaryz jamaımyz ba? Sony anyqtap alaıyq.

Bizdińshe, Qazaq eli úshin Qytaımen aradaǵy eń mańyzdy másele «Qazaq kóshiniń» jaıy bolý kerek.  Kúlkili bolsada osylaı aıtýǵa týra kelip tur. Kúlkili deıtinimiz shyndap kelgende ol jaqtaǵy qandastarymyzdy Qytaı aıaqtan alyp otyrǵan joq. Bar báleni bizdiń el ózi jasap otyr... Tirkeýdi qıyndatty, yqtııar hatty bermeıtin boldy, qazaqqa Qazaqstan azamattyǵyn berýdi alynbas qamalǵa aınaldyrdy. Osynyń bárine «Qytaı azamattyǵynan shyǵyp kelý», «sottalmaǵany týraly anyqtama» degen sııaqty qıturqy talaptar kináli. Esi durys memleket qylmyskerge pasport berip, shekarasynan shyǵara ma? Esi durys memleket óz azamaty basqa eldiń azamattyǵyn qabyldamaı turyp onyń tólqujatyn tartyp ala ma? Osyndaı qarapaıym saýaldarǵa jaýap taba almaǵan bizdiń zań jasap otyrǵan, sony atqaryp otyrǵan quzyrly oryn qyzmetkerleri qaıdan kelgen? Qaıdan oqyǵan? Buǵan Shı jın pıń kináli emes shyǵar... Ras, ol jaqtaǵy qandastarymyzdyń tilinen, dininen aıyrylyp bara jatqanyn aıtýǵa bolar. Biraq ol Qytaı memleketiniń óz isi. Qytaısha oqyta ma? Qytaısha sóılete me? О́zederiniń erki. Qazaqastannyń qolynan keler qaıran – Atajurtyna oralam degen qazaqqa barlyq jaǵdaıdy jasaý, Qytaı tarapynan kedergiler bolyp jatsa dıplomatııalyq turǵyda oń nátıjege qol jetkizý.

Al, Qytaımen ekonomıkalyq baılanysty damytý, birlesken jobalardy júzege asyrý, aımaqtyq yntymaqtastyq... Onyń bári óz súrleýimen kele jatyr. Anyǵy, olar úshin mıllıardtaǵan qyzyl ıýanmen qazaq jerine jasyl shyraq jaǵa alsa  bolǵany...

Biz úshin she? Biz úshin alyp muhıtqa sińip bara jatqan bir tamshy qazaǵymyzdy aman-esen atajurtqa kóshirip alýdan artyq eshteńe joq. Aqshasyn qolyna ustaǵan qytaı tabylady. Qazaqta kóz jazyp qalmasaq bolǵany... Elbasy Nursultan Nazarbaev Shı jın pıńnen osyny surasyn.

Eldos Esengeldıev