Nábıjan Muhamedhanuly, professor: Qazaq tarıhyn ultqa, qoǵamǵa, memleketke jaýapkershilikpen qaraıtyn bilikti ǵalymdar jazýy tıis

– Jazýshy ǵalym Tursyn Jurtbaı «Talqy» atty eńbeginde: «Aqyl men oı­dyń, ǵylymnyń kemeline kelgen qazirgi za­mandaǵy kez-kelgen memlekettiń tarıhy – sol eldiń múddesin kózdeıtin, ótken oqı­ǵasynyń ózin búginginiń kózqarasyna beıimdep, tigisin jatqyzyp jazylǵan tarıh» – deıdi. Sizdiń oıyńyzsha, Qazaqtyń tarıhy táýelsizdik turǵysynan zerdelenip, ulttyq múddege sáıkes jazylyp jatyr ma?

– Elimizde qazaq halqynyń, Qazaqstan tarıhyn zertteý el táýelsizdiginen beri ja­ńa kezeńge qadam basty deýge bolady. Sebebi, biz 1991 jyly táýelsizdik dáýirine óttik, bul ulttyq tarıhymyzdyń dáýir aıyratyn datasy. Qarap otyrsańyz, sodan beri memlekettik qurylymnan tartyp, qoǵamdyq saıası, ekonomıkalyq jáne mádenıet júıesi túbegeıli ózgerdi, tipti, adamdardyń tirshilik formasy men ómir súrý tásili de, turmys talǵamy da ózgerdi. Sonymen qatar, otandyq tarıh ǵylymynyń kókjıegi de barynsha keńeıdi. Tarıhty jańa kózqarasta, ulttyq táýelsiz memleket múddesi turǵysynan jazý prosesi bastaldy. Tarıh zertteýdiń kóptegen jańa salasy qalyptasty. Mysalǵa alyp aıtar bolsaq, Ult-azattyq qozǵalys tarıhy, Alashtaný jáne Alash qozǵalysy tarıhy, Qazaq memlekettiliginiń tarı­hy, Qazaq ultynyń tarıhy, Qazaq han­dyǵynyń tarıhy, Qazaq handyǵynyń dıplomatııalyq qatynastar tarıhy, túrkolgııa, dıasporologııa, tulǵataný, derektaný, ólketaný, qytaıtaný, eltaný sııaqty tarıh ǵylymynyń salalarynda tyń izdenister men qomaqty ǵylymı nátıjeler jaryqqa shyqty. Al, otandyq tarıh ǵylymynyń dártúrli ózegi bolǵan Qazaqstan tarıhy, arheologııasy men etnografııasy salasynda da aýyz toltyryp aıtarlyq ǵylymı jetistikter men tabys­tar barshylyq. Bir aýyz sózben aıtqanda, táýelsizdikten beri otandyq tarıh ǵylymy aıtarlyqtaı damyp keledi. − Djavaharlal Nerý: «Meniń elimniń tarıhy aǵylshyndardyń kózimen jazyldy», – dep kúıingen eken. О́tken ǵasyr­da qazaqtyń tarıhy da otarlaýshy ımperııalardyń kózqarasymen jazyldy. Patshaly Reseı tusynda da, KSRO kezinde de qazaq tarıhy burmalandy. Osy oraıda, aqyn Qadyr Myrza-Áliniń «Bizdiń tarıh – bul da bir qalyń tarıh, oqýlyǵy jup-juqa biraq-taǵy» degen óleńi oıǵa oralady. Al, búgingi tańda tól tarıhymyz keńestik saıası ıdeo­logııa­synyń sińirgen kózqarasynan túgeldeı tazartyldy dep aıtýǵa bola ma? – Jalpy alyp aıtqanda, tarıh birneshe jaǵdaıda jazylady. Birinshiden, tarıhty damyǵan órkenıetti elder kóp jazady. Onyń da saıası maqsaty men máni bar, degenmen, olar ózderiniń basqalardan ozyq órkenıetti ekenin, bilikti-bilgir el ekendigin kórsetý úshin, óziniń ǵana emes, ózgeniń, aımaqtyq, tipti, álem tarıhyn jazady; ekinshiden, tarıhty damyp kúsheıgen derjavalar jazady. Olardyń maqsaty – óz ultynyń rýhyn kóterý, ózge eldi jaýlaý nemese otarlaý. Bunyń tarıhtaǵy kórinisi dep – eýropasentrızm men shyǵystaný ǵylymynyń qalyptasýyn aıtsaq ta jetkilikti. On­­daı memleketter ózderi otarlaǵan elde­riniń tarıhyn jazýǵa kóp kóńil bóledi, jazǵanda da otarlyq múddesine úılestirip jazady. О́zderin otarlaýshy emes, olardy jarylqaýshy, olardyń kósegesin kógertýshi, olardyń baqjuldyzy retinde kórsetip, ózderiniń tarıhı kózqarasyn otarlanýshy halyqtardyń sanasyna tereń sińiredi. О́tken ǵasyrdyń ortasyna deıingi Úndistan tarıhy osyndaı jaǵdaıda jazylǵan tarıh bolǵandyqtan, Djavaharlal Nerýdiń keııtin jóni bar. Úshinshiden, tarıhty, ásirese ulttyq tarıhty táýelsizdik alǵan ulttar óz eliniń ulttyq jáne memlekettik tarıhyn jazady, birinshi kezekte burmalanǵan tarıhyn túzetýdi qolǵa alady, odan soń tarıhı shynaılyq pen ǵylymılyq negizinde ulttyq, memlekettik múddeni basty orynǵa qoıa otyryp jazady. Mine, bizdiń elde jazylyp jatqan tarıh osyndaı tarıh nemese osyndaı tarıh jazýǵa qulshynys prosesi júrip jatyr deýge boldy. Biraq, keńestik kezeńdegi qazaq tarıhy, Qazaqstan tarıhy týraly qate uǵymdar men keri kózqarastardyń sanaǵa sińirilgeni sonshalyq, keıbir tarıhshylar osy kúnge deıin ulttyq nıgılızmniń shyrmaýynan shyǵa almaı júr. Olar osynaý keń-baıtaq aýmaqta qazaq halqynyń etnogenezi qalyptasyp, uzaq tarıhı damý prosesinde ult bolyp uıysqanyna, Qazaq handyǵynyń osy keńistikte qurylǵan, dáýren súrgen memlekettilik qurylymdar men ımperııalardyń tarıhı ózgeristeriniń zańdy nátıjesi ekendigine kúmanmen qaraıdy, tipti sengisi kelmeıdi. Biraq, olar osynaý keń-baıtaq aýmaqtyń jáne onda jaratylǵan shuǵylaly tarıhı mádenıettiń ıesi qalaısha qazaq bolyp otyrǵan buljymas shyndyqty túsindire almaıdy. Osyndaıda, zańdy suraq týady: «Osynshama keń aýmaqty jáne onda jaryqqa shyqqan baı mádenıetti basqa bireý qazaqqa syıǵa berip, ózderi jer betinen ǵaıyp bop ketken be?!» –degen. Mine, baryp turǵan absýrd degen osy. Sondyqtan, otandyq tarıh ǵylymy salasynda keńestik ıdeologııanyń sarqynshaqtary áli saqtalyp otyrǵany shyndyq. Odan tolyq arylýǵa áli uzaq ýaqyt qajet dep bilemin. − Qazir Qazaqstan tarıhyn kimder jáne qalaı jazyp jatyr? – Bizdiń elde resmı tarıhty jazatyn úsh ǵylymı zertteý ınstıtýty bar. Olar: Á.Marǵulan atyndaǵa Arheologııa ınstıtýty; Sh.Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologııa ınstıtýty jáne Memleket tarıhy ınstıtýty. Táýelsizdikten beri Qazaqstan tarıhy úshinshi ret qaıta jazylýda. Akademık Manash Qozybaevtyń jetekshiligimen «Qazaqstan tarıhynyń Ocherıgi» jáne sol kisiniń jetekshiligimen bastalyp, ol kisiden keıingi ınstıtýt dırektorlary Mámbet Qoıgeldıev, Ke­mal Burhanov, Sattar Májıtovter jalǵastyryp aıaqtaǵan «Qazaqstan tarıhy (kóne zamannan búginge deıin)» bes tomdyǵy, jáne qazirgi Hankeldi Ábjanovtyń jetekshiligimen jazylyp jatqan «Qazaqstan tarıhy (kóne zamannan búginge deıin)» on tomdyq jıyrma kitap. Al, baspadan jaryq kórgen aldyńǵy eki «Qazaqstan tarıhynda» táýelsiz memleket turǵysynan tarıhymyzdy qaıta qarastyrap, kóptegen jańa kózqarastar men tyń tujyrymdar qortyndylanǵan bolatyn. Alaıda, búgingi talǵam boıynsha olardy qaıta saralaıtyn bolsaq, onda oryn alǵan olqylyqtar men kemshilikterdi, tipti qatelikterdi baıqaımyz. Onyń ishinde baıaǵy keńestik tarıhı kózqarastardyń da ózgerýsiz enip ketkeni baıqalady. Al, qazir jazylyp jatqan «Qazaqstan tarıhynyń» konsepsııasy men jazý prınsıp qaǵıdattary men qoıylǵan talaptary burynǵydan áldeqaıda ilgeri, ári joǵary deýge bolady. Al, naqtyly nátıjesi qandaı bolady, ony kitap basylyp shyqqan soń aıta jatarmyz. Qazirgi tańda Qazaqstan tarıhyn tek otandyq kásibı tarıhshylar ǵana jazyp jatqan joq, sonymen qatar, shet elder de jazyp jatyr, shet elderdiń tapsyrysymen óz azamattarymyz da, áýesqoı tarıhshylar da jazyp jatyr, aqyn-jazýshy, jýrnalıster de tarıhqa kópten kóp qalam tartyp jatqan jaıy bar. Árbir avtordyń tarıh jazýdaǵy ózderiniń ustanymdary men kózdegen maqsattary, olardyń eńbekterinen anyq baıqalady. Olardyń kóbinen memlekettik múdde men ulttyq ıdeologııany ańǵarmaısyz, kerisinshe, ulttyq múddemizge, memlekettik tutastyǵymyzǵa, qoǵamdyq damýymyzǵa paıdasyz, tipti zııandy ýaǵyzdardy ańǵarasyz. Mundaı dúnıeler halqymyzdyń ulttyq birtutastyq sanasynyń nyǵaıýyna, ulttyq sapasynyń ósip-jetilýine óte zııandy. Bálkim, bireýlerge osy kerek shyǵar, kim biledi. − Qazaq tarıhyn jazatyn tarıhshyǵa qandaı da bir talaptar, bolmasa krıterııler kerek pe? Tól tarıhymyzdy jazatyn adamnyń moraldyq, azamattyq, tulǵalyq óresi qandaı bolý kerek ? – Qazaq tarıhyn, Qazaqstan tarıhyn kásibı tarıhshylar, onyń ishinde ǵylymǵa shynaıy berilgen kásibı daıyndyǵy joǵary, ultqa, qoǵamǵa, memleketke jaýapkershilikpen qaraı alatyn, ǵylymı etıkany qatań saqtaı alatyn joǵary bilikti maman ǵalymdar jazýǵa tıisti. О́ıtkeni, tarıh ǵylymy derbes bir ǵylym ekenin moıyndaıtyn bolsaq, onda ony zertteıtin qaǵıdattar, prınsıpter, kategorııalardyń jáne zertteýge qoldanatyn ǵylymı ádis tásil­deriniń bar ekendigin eskerýimiz kerek. Ony tek joǵary oqý oryndarynda ar­naýly mamandanǵandar ǵana jaqsy ıge­redi. Sondyqtan, arnaýly tarıh zertteýmen shuǵyldanýǵa tarıh ǵylymy boıynsha ǵylymı dáreje qorǵaǵan, talantty, tabandy, eńbekqor, patrıot mamandardy suryptap uıymdastyrý kerek. О́ıtkeni, tarıh ǵylymy óte kúrdeli aýyr ǵylym, oǵan etken eńbegińdi alǵan aılyǵyń aqtamaıdy. Biraq shynaıy ǵylymı tarıhtyń ulttyq, memlekettik ıdeologııada, halyqty tárbıeleýde, qoǵamdy tanýda, bolashaqty boljaýda atqaratyn qyzmeti ólsheýsiz zor. Sondyqtan osy turǵydan bizdiń ulttyq tarıhymyzdy, memlekettik tarıhymyzdy jazatyn tarıh­shy mamandarǵa talap qoıylýy kerek jáne soǵan sáıkes olarǵa jaqsy eńbekaqy taǵaıyndap, olardyń alańsyz ǵylymmen shuǵyldanýyna jaǵdaı jasalýy kerek dep oılaımyn. Shynyn aıtatyn bolsam, bizde tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty, doktory bolyp júrgen tarıh muǵalimderi kóp, biraq, naǵyz tarıhshy ǵalymdar az. Al, zamana bizge jazylǵan tarıhtan halyq ǵıbarat alatyn, tarıhtyń zańdylyǵyn ańǵaratyn bolýdy, álemdik tarıhı prosess konteksinde ulttyq tarıhymyzdyń qalaı damyp búginge jetkenin túsindiretin tarıhı eńbek jazýdy talap etip otyr. Eger, biz ony sezinbesten sanaly-sanasyz túrde rýlyq tarıhty, jergilikti aımaqtyq tarıhty, jetersiz jeke tulǵalardy ult tarıhynan joǵary qoıyp dáripteıtin bolsaq, ondaı eńbektiń zııany óte aýyr bolady, tipti, jat eldiń mazaǵyna qaldyrady. Sondyqtan, ulttyq tarıhty jazatyn qalamgerlerde úlken jaýapkershilikpen qatar, ózindik – azamattyq namys, ulttyq namystyń kúshti bolǵany qajet dep sanaımyn. − Tarıhshylardyń aýyzbirshiligi qaı deńgeıde? Keıbir tarıhı máselelerge kelgende tarıhshylarymyz «Aqqý, shortan hám shaıannyń» kúıin keship otyrǵan joq pa? Máselen, jańa tarıhty qaı kezeńnen bastaý kerek nemese Shyńǵys hannyń qaı ult ekeni jóninde ortaq tujyrymǵa kelmeıtin sııaqty. – Ǵylym bolǵandyqtan ártúrli pikir kózqarastyq saqtalýy, dıskýssııanyń bolyp turýy qalypty jaǵdaı. Ǵylym onsyz damymaıdy. Eger, pikirtalastar tarıhı shyndyqqa kóz jetkizýdi, tarıhı aqıqatty anyqtaýdy, ǵylymı qorytyndy jasaýdy maqsat tutatyn bolsa, onda aıtysýshy ártarap ortaq ǵylymı qaǵıdaǵa júginýi kerek. Eger, qarsy taraptyń tarıhı dálel-fakti tyń, júrgizgen zertteý ádisteri ǵylymılyqqa janassa, shyǵarǵan qorytyndy tujyrymdary nanymdy ǵylymı bolsa, onda ekinshi jaq óz kózqarasyn ózgertip, onyń kózqarasyn qabyldaýy ke­rek, bul ǵylymda ábestik emes, qaıta onyń ǵylymı adam ekendigin kórsetedi. Ǵalymdar qashanda izdenis ústinde bolýy kerek, tarıhı aqıqat shynaıy anyqtalady eken, ony turaqtandyrǵan jón. Belgili bir másele jóninde ǵylymı tujyrym ja­salǵan bolsa, ony qaıta-qaıta qaýzaı berýdiń qajeti joq. Al, elimizde Shyńǵys hannyń ulty týraly «jańa» pikir kótergender kásibı tarıhshylar emes. Biraq, oǵan jaýap qatqandar kásibı tarıhshy mamandar. Áýesqoı zertteýshiler men kásibı zertteýshilerdiń arasyndaǵy aıyrmashyqtar – sol zamandy, qoǵamdyq tarıhı bolmysty túsinýden kórinip otyr. Orta ǵasyrlardaǵy etnıkalyq toptarda, rý-taıpalarda uqsastyqtar óte kóp bolǵan, ásirese kóshpendilerde solaı, Ult­tyq erekshelikter jańa-taıaý zamanda ǵana aıshyqtala túsken. Shyńǵys handy qazaq ultyna jatqyzatyn kózqaras – otandyq tarıh ǵylymyndaǵy jáne bir tendensııanyń kórinisi, ol tarıhtaǵy uly tulǵalardyń barlyǵy qazaqtar deıtin ambısııa. Bul tendensııanyń asqynǵany sonshalyq, etnıkalyq qaınary jaqyn mańǵol emes, úsh qaınasa sorpasy qo­syl­maıtyn qytaıdan shyqqan Lı Baıdy da qazaqqa telip baqty. Bul da quptaıtyn qubylys emes. –Tarıh ǵylymynda ártúri mektepterdiń qalyptasýy, olardyń ózindik konsepsııalary men kózqarastarynyń bolýy, ǵylymda dıskýssııalardyń bolyp turýy zańdylyq. Biraq, bizdiń elde ǵylymı dıskýssııa mádenıeti áli qalyptasqan joq. О́kinishke oraı, pikirtastyrýshylar kóbinese aqıqatty ashý úshin emes, bir-birin muqaltý úshin, taqy­ryptan shyǵyp jeke bastaryna shabýyl jasap, adamı aryna til tıgizip jatady, onyń aqyryn «erejesiz jekpe-jek» degen sııaqty, logıkasyz «qatyn urysqa» aınaldyryp jiberedi. Tek tarıhshylar ǵana emes, jalpy qazaq zııalylarynda ulttyq-memlekettik múdde negizinde eldiń bolashaǵy úshin yntymaqtasyp jumys jasaý jaǵy álsiz. – Taǵy bir talas týdyratyn másele tól tarıhymyzdy ataýyn «Qazaq tarıhy» dep ataǵanymyz oryndy ma álde qazirgideı «Qazaqstan tarıhy» degenimiz durys pa? – Munda «Qazaq tarıhy» degen bul ulttyq tarıh, al «Qazaqstan tarıhy» degen geografııalyq tarıh ári memlekettik tarıh. Ulttyq tarıhymyzdy jazsaq, Qazaq qalaı paıda boldy, etnogenezi qalaı órbıdi, qandaı tarıhı evolıýsııalyq ózgeristerden ótti, qalaı ult bolyp qalyptasty jáne damydy, qoǵamdyq basqarý mehanızmi qalaı boldy, degen máselelerdi qarastyrýymyz kerek. Osy turǵydan qaraǵanda, qazaq halqynyń tarıhı qımyl keńistigi Qazaqstan terrıtorııasynan álde qaıda keń kólemde. Al, Qazaqstan tarıhy negizinen geografııalyq memlekettik tarıh dep túsinemin. Biraq qalaıda qazaq tarıhy – Qazaqstan tarıhynyń negizgi arqaýy bolýy dep kerek dep sanaımyn. – Sheteldiń tarıhtaný ǵylymynda qalyptasqandaı, qaı eldiń tarıhyn zerttep jazar bolsań, sol eldiń tilin, arǵy-bergi tarıhyn, dástúr-saltyn jaq­sy bilýiń kerek. Alaıda, qazaq tarıhyna kelgende bul jaıt asa eskerile bermeıtindeı kórinedi. Bulaı deýimizdiń negizgi sebebi N.Masanov bastaǵan bir top orystildi tarıhshylar 2001 jyly «Istorııa Kazahstana: Narody ı kýltýry» dep atalatyn Qazaqstan tarıhy týraly oqýlyqty jaza otyryp, qazaq tarıhynyń keıbir tustaryn joqqa shyǵarady, tipti mıf deýge deıin barady. Muny qalaı túsinýge bolady: bul avtorlar qazaq tarıhyn syılamaǵandyǵy ma álde tarıhymyzdy tereń túsinbegendikten be? – Bul tapsyryspen jazylǵan eńbek qoı. Ol eshqandaı ǵylymı syndy kótermeıdi. Biraq, sol kitapty úgitteýshiler kóp. Al soǵan jaýap bolatyn biz jazǵan «Qazaqstan memlekettiliginiń tarıhy» (Ejelgi jáne ortaǵasyrlyq kezeń) atty 2007 jyly eki tilde baspadan shyqqan eńbekti eshkim aýyzǵa alǵan emes. BAQ-tarda jym-jyrt. Al, qazaqty kemsitetin, muqaltatyn dúnıe bolsa tez úgitteledi, túsinbeısiń. Jarııalanyp jatqan jaqsy eńbekter barshylyq. Mysaly, Zardyhan Qınaıatulynyń «Joshy han jáne Qazaq Memlekettiligi», Mámbet Qoıgeldıevtiń ekinshi ret jaryq kórgen «Alash qozǵalysy» jáne basqa da qundy eńbekter jaryq kórdi. Biraq anaý sııaqty, nasıhattaldy ma? Joq! Qaısy bir ulttyń tarıhyn jazýshynyń sol ulttyq tilin, dilin biliý óte qajetti, eń mańyzdysy sol ultqa bolǵan nıettiń túzý bolýynda. – Áýesqoı tarıhshylar shejire jazyp, óz babalaryn túgendep, úlken máselelerge qatysty ýáj aıtyp júr. Tipti, keıde «áýesqoı tarıhshy» dep qol qoıatyn da boldy. Munyń tarıhtanýǵa paıda-zııany qandaı? – Munyń paıdasy da, zııany da bar. Paıdalysy – tarıhı derekterdi tolyqtyrady. Zııany – ulttyq sanadan góri rýlyq sananyń kúsheıýine túrtki bolady, bolyp ta jatyr. Osynyń da áseri bar shyǵar, qazir biz táýelsiz memleket qurýshy ult bola tura, ulttyq biregeılenýden góri traıbalızmdik maıdalanýǵa quldyrap bara jatqandaımyz. Bul memlekettik deńgeıde kóńil bóletin qubylys. – Suhbatyńyzǵa raqmet!

Áńgimelesken Janııa Talǵatqyzy