Qazaqstandaǵy dinı ahýal: Máseleniń Almaty qalasyndaǵy jaı-kúıi qalaı?

Elimizde ártúrli dinder men konfessııa ókilderiniń beıbit qatar ómir súrýi jáne ózara tıimdi is-áreket etýi úshin qolaıly jaǵdaılar jasalǵan. Musylmandar, hrıstıandar jáne basqa dinı senim ókilderi bizdiń kópkonfessııaly jáne kópetnosty ortaq úıimizde qoıan-qoltyq aralasa ómir súrip jatyr. Qazaqstandaǵy konfessııaaralyq qatynastar álemdegi kóptegen elder úshin úlgi bolyp otyr. Jalpy, din qoǵam men memleket damýynyń qajetti jáne sózsiz jaǵymdy faktoryna aınala bastady.

Qazaqstandaǵy qazirgi dinı ahýal kúrdeli ári san-salaly. Keıbir derekter boıynsha, 1989 jylǵy 1 qańtarda 30 konfessııaǵa tıesili 700-ge jýyq dinı birlestik bolsa, 2003 jyldyń 1 qańtarynda 3206 dinı birlestik jumys istegen. Olardyń arasynda 1652 ıslamdyq, sonyń ishinde 1642 sýnıttik, 2 shııttik, 2 sopylyq, 4 ahmadııa aǵymdary bar. Buǵan qosa Qazaqstannyń aýmaǵynda pravoslavıelik shirkeýge jatatyn 241 dinı birlestik (olardyń 230-y Orys pravoslavıe shirkeýine qaraıdy), 7 staroobrıadtyq shirkeý, rımdik-katolıktik shirkeýiniń 77 birlestigi, birqatar protestanttyq birlestik jumys isteıdi. Qazirgi Qazaqstandaǵy dástúrli emes dinı qaýymdarǵa tómendegiler enedi: 5 býddıstik qaýym, 24 ındýıstik, 12 krıshnaıttik, 23 bahaı, 2 transsendentaldyq medıtasııa qaýymy, uly aq baýyrlastyqtyń 2 qaýymy, 6 saentologııa shirkeýi qaýymy jáne t.b.

Elimizdiń negizgi dinı qaýymy sýnıttik ıslam jáne hrıstıandyqtyń pravoslavıelik baǵyttary. Elimizde 1700-ge jýyq musylman birlestikteri bar. Onyń basym kópshiligi sýnıttik baǵyttaǵy birlestikter. Orys pravoslavıe shirkeýiniń úsh eparhııasyna 214 prıhod, 8 monastyr jáne basqa shirkeýlik qurylymdar tıesili. Orys pravoslavıe shirkeýi prıhodtar sanynyń ósýine jáne materıaldyq turǵydan nyǵaıýyna kúsh-jigerin jumsaýda.

1999 jyly dinı birlestikterdiń quqyqtary men múddelerin qorǵaý maqsatymen Qazaqstannyń dinı birlestikter qaýymdastyǵy quryldy. Bul qaýymdastyq 200-ge jýyq dinı birlestikti biriktiredi.

Qazaqstanda túrli dástúrli emes kýlttar sany ósýde. Atap aıtsaq, 1990 jyldary jańa kýlttar sany 10-nan sál asatyn bolsa qazirgi ýaqytta jańa kýlttardyń sany 160-tan asady.

Mıssıonerlik – dinı uıymdardyń ilimderin taratýǵa arnalǵan dinı jáne saıası qyzmet. Mıssıonerlik uıymdardyń shoqyndyrý saıasaty Afrıka jáne Azııa halyqtary arasynda qarqyndap, maqsatty túrde júrgizilip otyr. Mıssıonerlik uıymdarǵa birqatar elderdiń memlekettik qurylymdary, qaıyrymdylyq qorlary, úkimettik emes uıymdar, qarjylyq toptar materıaldyq jáne moraldyq turǵydan kómektesip, ortaqtasa jumys jasaıdy. Mıssıonerler baratyn el halqynyń dinin, tarıhyn, ádet-ǵurpyn, dili men psıhologııasyn zerttep bilip barady.

Qazaqstan qoǵamynyń rýhanı turǵydan jańarýynda dástúrli dinder mańyzdy ról atqarady. Islam, hrıstıandyq jáne ıýdeı dinderiniń jalpy adamzattyq jáne gýmanıstik qundylyqtary ultaralyq jáne konfessııaaralyq kelisim men tatýlyqty ornyqtyrýdaǵy mańyzy erekshe. Olar qoǵamymyzda dostyqty, ózara qurmet pen túsinisýshilikti nyǵaıtýǵa qyzmet etedi. Qazaq halqynyń mádenıeti men rýhanıaty ıslam órkenıeti men dúnıesiniń ajyramas bólshegi. Elimizge ıslam dini kúshpen emes, beıbit jolmen endi.

Ekstremızm men terrorızm ıdeologtary dindi paıdalanyp, dinı rıtorıkanyń erekshe ádisterin qoldana otyryp, halyqtyń belgili bir toptarynyń oı-sanasyna teris yqpal ete bildi. Kóp jaǵdaıda áleýmettik belsendiligimen erekshelenetin, ıdeologııalyq yqpalǵa tez túsetin qoǵamnyń erekshe toby sanalatyn jastar teris pıǵyldy dinı nasıhattyq qyzmet úshin yńǵaıly nysanaǵa aınaldy. Jas erekshelikterine qaraı izdengish jáne bilýge qumar bolyp keletin jastar qylmys áleminiń, sonyń ishinde sheteldik jáne halyqaralyq sýbektilerdiń tarapynan aılakerlikpen jasalǵan ıdeologııalyq tuzaqqa jıi túsetin boldy.

Bul oraıda qazirgi ýaqytta memlekettiń quzyrly mekemeleri ekstremıstik uıymdardyń jáne olardyń ıdeologtarynyń qyzmetin aıqyndap, tyıym salý baǵytynda yqpaldy sharalar qabyldaýda. Sonymen bir mezgilde aqparattyq-nasıhat jumystaryn keńinen júrgizý, ártúrli dinder ókilderi arasynda suhbat ornatý qajet. Rýhanı-aǵartý jáne tárbıe jumystarynyń sapasyn kóterip, tıimdiligin arttyrý úshin biz qazaq halqynyń rýhanı qundylyqtary men dástúrlerin, qazirgi jastardyń elikteýine laıyqty qaharman tulǵalardy belsendirek nasıhattaýǵa tıispiz.

Elimizde konfessııaaralyq qatynastar salasyndaǵy jáne dinı ekstremızm men terrorızmniń aldyn alý maqsatyndaǵy saıasatyn iske asyrý barysynda kóptegen is-sharalar barlyq aýmaqtarda ótkizilip jatyr. Almaty qalasy ákimdiginiń Qoǵamdyq damý basqarmasynyń «Monıtorıng jáne taldaý» ortalyǵy tarapynan qaladaǵy túrli áleýmettik toptar arasynda quramy memlekettik organdar qyzmetkerlerinen, sarapshy-dintanýshylardan, dinı konfessııa ókilderinen quralǵan aqparattyq-túsindirmelik toptyń (ATT) quramy qurylǵanyna birshama ýaqyt ótti. Buǵan qosa qaladaǵy aýdandardan joǵary jáne arnaýly orta oqý oryndary stýdent jastary, memlekettik qyzmetkerler, áleýmettik qorǵaý mekemeleri, medısına qyzmetkerleri, ákimdik qurylymdary jáne t.b. áskerı qyzmetkerler, jaýyngerler, áskerı oqý oryndarynyń kýrsanttary, qylmystyq-atqarý júıesindegi jazasyn óteýshiler arasynda dárister, kezdesýler ótkizetin  aqparattyq-nasıhattyq top jumys jasaıdy. Atalmysh sharalardy memlekettik organ ókilderi, din qyzmetkerleri, sarapshy-mamandar, qoǵamdyq ınstıtýttar ókilderi ótkizedi. Basqarma tarapynan berilgen kestemen joǵary jáne arnaýly orta oqý oryndarynda, meshitke kelýshiler (jamaǵat) arasynda, eńbek ujymdarynda, áskerı bólimshelerde memlekettiń konfessııaaralyq qatynastar salasyndaǵy jáne dinı ekstremızm men terrorızmniń aldyn alý maqsatyndaǵy saıasatyn iske asyrý barysynda jyl basynan beri kóptegen semınar, kezdesý men dáris, konferensııalar ótkizildi.

Dinı ekstremızm men terrorızmniń aldyn alýdaǵy is-sharalardyń nátıjesin arttyrý maqsatynda QR UQK Almaty qalasy boıynsha departamentimen birlesip, memlekettik organdardyń qatysýymen jınalystar ótkizilýde. Jospar negizinde memlekettik ýákiletti organdar tarapynan ǵalamtor keńistiginde júrgizilgen monıtorıng nátıjesi boıynsha konfessııaaralyq kelispeýshilikti jáne dinı ekstremızm men terrorızm ıdeıalaryn nasıhattaýmen aınalysatyn 80-ge jýyq ǵalamtor saıt jáne 250 ge jýyq áleýmettik jeli anyqtaldy.

Búgingi tańda Almaty qalasynda 42 konfessııadan turatyn 275 dinı birlestik tirkelgen. Olardyń 38-si – dástúrli hanafılik ıslam, 14-i – dástúrli pravoslavtyq hrıstıan, 5-eýi – katolıktik shirkeý, 2-eýi – ahmadıe, 5-eýi – lıýterandyq shirkeý, 5-eýi – evangeldik másihshi baptıster, 20-sy jetinshi kúnniń adventısteri, 4-eýi – elýshilder,  2-eýi – ıýdaızm, 1-eýi – von býddızm, 85-i – protestantızm, presvıtarıandar – 40,  ıegova kýágerleri –  30,  býddızm – 2, bahaı – 2, ezoterıalyqtar – 1, Armıan-grıgorıandyqtar – 1,  jáne  t.b. paıda bolǵan konfessııalar bar.

Olardyń ishinde QMDB-nyń fılıaldary basshylary (meshit ımamdary), Qazaqstannyń pravoslav shirkeýi, Rım-katolık shirkeýiniń Eparhııasy, lıýterandyq qaýym, evreı qaýymy, von-býddızm birlestigi, protestanttyq baǵyttaǵy shirkeýler, elýinshiler, presvıterıandar, IHB, metodısterdi qamtyǵan dinı qaýymdardyń basshylarymen kezdesýler uıymdastyryldy. Qazirgi ýaqytta atalǵan jumystar odan ári jalǵasýda.

Joǵaryda keltirilgen dinı konfessııalar jónindegi aqparattar jınaqtalǵan religionmap.kz Almaty qalasynyń dinı kartasy atty saıt jasalyndy. Bul Almaty qalasyndaǵy dinı nysandardyń qyzmeti týraly qosymsha aqparatty tabýǵa jáne oqýǵa múmkindik beretin qyzmet túri bolyp sanalady.

Qaladaǵy dinı ǵımarattan tys oryndarda dinı is-sharalar ótetin úı-jaılardyń (namazhana bólmeleri) qyzmetine monıtorıng jasalady.

Qazaqstannyń zaıyrly memleket bolýyna baılanysty, resmı ıdeologııa dinge meılinshe beıtarap qaraıdy: ol dinshil de, dinge qarsy da sıpatqa ıe emes. Qazirgi Qazaqstandaǵy dinniń jaǵdaıy avtorıtarlyq, totalıtarlyq jáne teokratııalyq basqarý júıesi bar memleketterden túbirinen ózgeshe.

Konfessııaaralyq beıbitshilik pen kelisim kópultty, kóptildi jáne kópkonfessııaly Qazaqstan úshin kúrdeli másele. Búginde Qazaqstan álemge búkilálemdik dinı-rýhanı forýmnyń ortalyǵy esebinde de tanys. Oǵan álemdik jáne dástúrli dinderdiń basshylary anaǵurlym mańyzdy zamanaýı dinı máselelerdi sheshý úshin jınalady. Olar: toleranttylyq, ózara qurmetteý men túsinisý, ultaralyq kelisim men dinı tózimdilik. Bul qaǵıdalar Qazaqstandaǵy konfessııaaralyq qatynastardyń da negizin quraıdy.

 

Ismaıl N.O.

dintanýshy

«Social Development Center»

Qoǵamdyq qorynyń bas mamany,

gýmanıtarlyq ǵylymdar magıstri,